Druga przestrzeń
Grzegorz Grochowski

Druga przestrzeń
Grzegorz Grochowski

Druga Przestrzeń Czesława Miłosza, tom opublikowany w 2002 roku, zawiera trzy obszerne poematy – Ksiądz Seweryn (cykl wierszy ukazujących duchowe rozterki kapłana niepewnego sensu swego powołania), Traktat teologiczny (zapis zmagań samego autora, szukającego formy poetyckiej odpowiedniej dla wyrażenia doświadczenia religijnego; nota bene cykl ten został wcześniej opublikowany na łamach „Tygodnika Powszechnego”) i Czeladnik (będący artystycznym upamiętnieniem osoby Oskara Miłosza, krewnego i mentora poety), a także szereg pojedynczych wierszy o dużej rozpiętości gatunkowej, stylistycznej i tematycznej, sięgającej od lirycznych wyznań przez narracyjne wspomnienia aż po swoiste modlitwy poetyckie.

Książka ta – podobnie jak wcześniejsze To – ma wyraźnie rozrachunkowy charakter, podejmując i rozwijając wątki dominujące już w tamtym tomie, stanowiąc zarazem rodzaj poetyckiej spowiedzi dokonywanej w obliczu zbliżającej się śmierci. Tym razem jednak nieco mniejszą rolę odgrywają motywy autobiograficzne (wraz z anegdotycznymi detalami, osobistymi olśnieniami bądź personalnymi porachunkami), ustępując miejsca religijnym rozterkom i refleksji metafizycznej (choć w paru miejscach da się odnaleźć aluzyjne odwołania krytyczne np. do twórczości Tadeusza Różewicza czy Witolda Gombrowicza). Pojawiają się tu wprawdzie teksty poświęcone konkretnym osobom, miejscom bądź epizodom z życia autora, ale przeważnie stanowią one punkt odniesienia dla rozważań związanych z główną problematyką zbioru.

Przeczuwany nadchodzący kres życia staje się zatem bodźcem do ponownego przemyślenia relacji między „pierwszą” a „drugą przestrzenią”, tzn. między życiem doczesnym, ludzką egzystencją, ziemskim doświadczeniem a zaświatami, czyli obszarem obietnicy metafizycznej. W kolejnych utworach na różne sposoby powraca zaś pytanie o możliwość odnalezienia religijnego pocieszenia w obliczu nieuchronnego przemijania i bliskiego kresu. Medytacje te nie prowadzą jednak do jednoznacznego rozstrzygnięcia, zakreślając raczej pole osobistych wyobrażeń, niepokojów i przeczuć samego poety – „religijność – jak pisze Aleksander Fiut – ma u niego wymiar nade wszystko prywatny, jest dramatycznym nieraz, podszytym niewiarą, dialogiem z Bogiem”.

Nostalgiczną tęsknotę za usankcjonowanym metafizycznie porządkiem świata dokumentują np. polemiczne wycieczki przeciwko zdesakralizowanej wyobraźni nowożytnej (uosabianej np. przez postacie Karola Darwina i Witolda Gombrowicza), które pod wieloma względami przypominają diagnozy formułowane niegdyś przez Miłosza w Ziemi Ulro (nawet autorzy przywoływani tytułem exemplum jako adwersarze nowoczesnego nihilizmu pozostają w obu książkach ci sami – Emanuel Swedenborg, Adam Mickiewicz, Oskar Miłosz). W kolejnych utworach pojawiają też co jakiś czas jednoznaczne wyznania i deklaracje światopoglądowe o stopniu dosłowności i bezpośredniości rzadko spotykanym we współczesnej literaturze, bliskie właściwie stylowi kaznodziejskiemu (np. „A ja powtarzam: „Wierzę w Boga” i wiem, / że nie ma na to żadnych usprawiedliwień” (Wbrew naturze) czy „Kto pokłada ufność w Jezusie Chrystusie, oczekuje jego przyjścia / i końca świata, kiedy pierwsze niebo i pierwsza ziemia / przeminą i śmierci już nie będzie” (Coś się narodził)).

Znaczącym kontrapunktem dla takich fideistycznych eksklamacji pozostają wszakże liczne zapisy rozterek i wątpliwości poety, utrudniających bezbolesne pożegnanie z doczesną rzeczywistością i jednoznaczne domknięcie światopoglądowej perspektywy. Jednym z istotnych wątków rozstrzygających o myślowej wieloznaczności tomu jest niewątpliwie namysł nad wielostronnym uwikłaniem człowieka w materię. Przede wszystkim chodzi tu o przywiązanie człowieka do każdego doświadczanego konkretu i do zmysłowego piękna rzeczywistości i o niezdolność wyobrażania sobie innej formy istnienia („Po tamtej stronie żadnej rzeczy, którą moglibyśmy / zobaczyć, dotknąć, usłyszeć, posmakować. / Wybieramy się tam, ociągając się, niby emigranci / nie oczekujący szczęścia w dalekich krajach wygnania” (Granica)). Eksponowane miejsce wśród owych sensualnych powabów doczesnego świata zajmują w Drugiej przestrzeni kobiety (np. Koleżanka, Anioł Stróż, Piękna nieznajoma, Tak więc Ewa), kojarzone (w tym wypadku zgodnie z tradycyjną topiką) z potrzebą „miłosnego dotyku”, ulotnym wdziękiem i wegetatywnym rytmem natury („monotonne koło narodzin i zgonów”).

Refleksja nad osadzeniem ludzkiego istnienia w materii ma jednak – poza ekstatyczną afirmacją piękna świata – także drugi wymiar, związany z osobistym doświadczeniem schyłku życia. Obserwacja własnego starzejącego się i słabnącego ciała, coraz częściej nie poddającego się woli podmiotu, przynosi smutną wiedzę o uwięzieniu świadomości w pułapce materii i o niekwestionowanej władzy fizjologii nad człowiekiem (np. w wierszach Wiek nowy, Oczy).

Przede wszystkim jednak harmonijną kontemplację prawdy religijnej utrudnia problem pogodzenia doświadczalnej realności zła i cierpienia z wiarą w domniemaną wszechmoc i nieskończoną dobroć Boga. Dylemat ten, od wieków obecny w myśli filozoficznej i teologicznej, będący tradycyjnym tematem wszelkich teodycei, stanowi też jeden z najważniejszych lejtmotywów Drugiej przestrzeni. Klasyczne pytanie Si Deus est, unde malum? powraca w kolejnych wariacjach, bądź jako domyślna sugestia wpisana w poszczególne poetyckie obrazy, bądź też jako fraza powtarzana expressis verbis i parafrazowana w obrębie dramatycznych zawołań, raz po raz kierowanych do Stwórcy (np. „Nie pojmuję, jak mogłeś stworzyć taki świat, / Obcy ludzkiemu sercu, bezlitosny. / W którym kopulują monstra i śmierć / jest niemym strażnikiem czasu” (Jak mogłeś)).

Tom ten spotkał się ze sporym zainteresowaniem krytyków i komentatorów, którzy na ogół komplementowali zamieszczone w nim utwory Miłosza (zwłaszcza zaś Traktat teologiczny) za domniemaną szczerość wyznań, odwagę stawiania zasadniczych pytań i dojrzałość postawy egzystencjalnej (choć zdarzały się też głosy krytyczne, np. Andrzej Skrendo dostrzegał w ostatnich tomach Miłosza – zwłaszcza zaś w Traktacie teologicznym – „objawy niejakiego skostnienia” myślowego, a jednocześnie wskazywał nasilenie pewnej koturnowości języka poetyckiego). Przeważnie jednak podkreślano oryginalność przedsięwzięcia, mającego służyć głównie wypracowaniu nowej formuły dyskursu religijnego, unikającej zarówno mitów etnocentrycznego mesjanizmu, jak też klisz obrzędowej dewocji czy hermetycznych objaśnień rodem z żargonu teologicznego.

Spis treści:

I
Druga przestrzeń
Późna dojrzałość
Jeżeli nie ma
W Krakowie
Oprawa
Werki
Przewaga
Mistrz mego rzemiosła
Pobyt
Emigrować
O starych kobietach
Koleżanka
Lokator
Anioł Stróż
Piękna nieznajoma
Wbrew naturze
Powinienem teraz
Wysokie tarasy
Nieprzystosowanie
Wysłuchaj
Uczeni
Przekupnie
Kufer
„Ja”
Degradacja
Wiek nowy
Oczy
Notatnik
Człowiek wielopiętrowy

II
Ksiądz Seweryn
1. Kawki na wieży
2. Teofil
3. Kasia
4. Jak mogłeś
5. Karawele
6. Obecność
7. Dziecko
8. Leonia
9. A jeżeli
10. Przerażenie
11. Cesarz Konstantyn

III
Traktat teologiczny
1. Takiego traktatu
2. Poeta, którego ochrzczono
3. Nie jestem
4. Przepraszam
5. Obciążenie
6. Na próżno
7. Mnie zawsze podobał się
8. Ależ tak, pamiętam
9. Nie z frywolności
10. Czytaliśmy w katechizmie
11. Według Mickiewicza
12. Tak więc Ewa
13. Nie można się dziwić
14. Coś się narodził
15. Religię bierzemy
16. Tak naprawdę
17. Dlaczego nie przyznać
18. Gdybym nie posiadł
19. No tak, trzeba umierać
20. Granica
21. Żeby wreszcie
22. Miejcie zrozumienie
23. Piękna Pani

IV
Czeladnik
I. [Między trawnikami Marienbadu…]
II. [Myślę o Wenecji powracającej jak muzyczny motyw…]
III. [Uwierzyłem, że to, co mówi, jest prawdą…]
IV. [W liście do Christiana Gaussa opisuje swój sezon w Czerei…]
V. [Byłem bardzo młody, kiedy przygnębiała mnie wiecznie trwająca…]
VI. [Przez wiele popołudni w bibliotece Sorbony…]
VII. [Noty dyplomatyczne pisane wykwintną francuszczyzną…]
VIII. [Religia przestała być dla mnie narodowym obrzędem…]
IX. [Długo szukałem, jakie dla mnie przygotowano zadanie…]

V
Metamorfozy

Bibliografia

Błoński J., Duch religijny i miłość rzeczy, „Tygodnik Powszechny” 2001, nr 11/12.

Fiut A., Pragnienie wiary, „Tygodnik Powszechny” 2001, nr 11/12.

Kania I., Największy triumf mędrca, „Tygodnik Powszechny” 2001, nr 11/12.

Koehler K., „Traktat teologiczny” i „Tryptyk rzymski”: próba porównania, „Arcana” 2004, nr 6.

A. Skrendo, Starzy poeci i nowa rzeczywistość – Miłosz i nie tylko, w: tegoż, Poezja modernizmu. Interpretacje, Kraków 2005.

Stala M., To, co najważniejsze, „Tygodnik Powszechny” 2001, nr 11/12.