Witold Wojtkiewicz, Portret pani M.R. (Marii Raczyńskiej, po 1900, Muzeum Narodowe w Kielcach

Językowy obraz świata, struktury porównawcze, stylometria
Dawid Maria Osiński (Uniwersytet Warszawski)

Językowy obraz świata, struktury porównawcze, stylometria
Dawid Maria Osiński (Uniwersytet Warszawski)

W sposobie postrzegania literaturoznawstwa jako obszaru badań zajmujących się konstrukcjami i kreacjami figur kobiet i mężczyzn (czyli ważnymi, jeśli nie najważniejszymi elementami świata przedstawionego – jak chcieliby Roman Ingarden[1] czy Henryk Markiewicz[2]) tkwi zarówno szansa, jak i niebezpieczeństwo. Szansa na kolejne, nowe i inne przyjrzenie się wymiarowi dzieła literackiego, dzięki któremu zasadność rozstrzygnięć fabularnych oraz samej konstrukcji i kompozycji tekstu zyskuje na znaczeniu. Postaciom i figurom określającym prozatorskie residuum znaczeniowe nadawany jest status rezonerów i cicerone świata literackiego. To od ich dyspozycji, ponadto relacji, w jakie wchodzą, oraz wiedzy i niewiedzy o nich samych, udzielanej na takiej czy innej podstawie, zależy i rama powieściowego świata, i jakość autorskiej realizacji. Od kreacji postaci bywają uzależnione także kolejne „lekcje z lektury”, odrabiane każdorazowo inaczej, ponieważ zawsze na swój sposób wiążą się bądź to z przyjemnością lektury, bądź dystansem czy rozczarowaniem.

Ale w takim sposobie czytania literatury tkwi również niebezpieczeństwo. Wiąże się ono z narażeniem na anachroniczność w podejściu do badanego problemu czy strukturalistycznego (choć niewartościowanego tu krytycznie) wpasowania bohatera w siatkę znaczeń, swoją postacią ujawniającego różnorodne zależności fabularne, w jakie wchodzi w obrębie struktury dzieła literackiego. Może też przyczyniać się do katalogowego pokazywania relacji, które stworzyła autorska ręka, a które w procesie lektury czytelnik tworzy w swojej wyobraźni, konstruując tak, a nie inaczej, wiedzę o tych relacjach i świecie przez nie organizowanym. Czytelnik otrzymuje z jednej strony drobiazgową wiedzę, którą musi weryfikować bądź jej zawierzyć i dać się uwieść, z drugiej zaś jest skazany na niewiedzę i domysły, które wypełnia w procesie lektury, dekodując sensy ukryte po to, żeby odkrywać połączenia tekstowe i zdobywać wiedzę, a więc przewagę w procesie lektury.

Funkcjonująca w polskim literaturoznawstwie metoda stylometryczna w podejściu do badania literatury nie jest produktywna w moim sposobie przyglądania się składni Sienkiewicza oraz punktom widzenia bohaterów zogniskowanym w języku ich wypowiedzi. Podobnie jest ze słownikową metodą badawczą stosowaną w pracach Kwiryny Handke dotyczących słowników pisarzy (Żeromskiego czy Orzeszkowej), a więc badaniach nad językiem z uwzględnieniem frekwencyjności występowania poszczególnych słów w korpusie tekstów autorki Nad Niemnem czy autora Ludzi bezdomnych[3]. Wyniki tego rodzaju badań, choć mówiące bardzo dużo o cesze stylu pisarskiego, występowaniu oraz powtarzalności pewnych słów i upodobaniach pisarskich, sprawiają trudność wynikającą z braku badania całostek większych niż słowo/leksem. A istotą mojego pytania o specyfikę struktur porównawczych i składni języka Sienkiewicza jest badanie zależności wewnątrzwypowiedzeniowych. Jan Rybicki, zajmujący się stylometrią komputerową, przekonująco dowodzi, pisząc o paradoksach tej metody:

 

Niewątpliwą zaletą stylometrii opartej na pojedynczych słowach jest przede wszystkim stosunkowa prostota metody i obliczeń; wszelkie próby automatycznego ustalania np. struktur zdaniowych mnożą problemy metodologiczne (szczególnie w języku tak silnie fleksyjnym, jakim jest polszczyzna); liczne próby dokonywane na n-gramach słownych wykazują znacznie mniejszą skuteczność niż na pojedynczych słowach; skuteczny parking semantyczny materiału literackiego to pieśń niedalekiej już, ale jednak przyszłości.[4]

 

Dlatego uważam za cenne i produktywne wykorzystanie metody badania pewnych wymiarów językowego obrazu świata w celu przeprowadzenia analiz struktur porównawczych specyficznych dla składni języka Sienkiewicza. Metodę tę można zastosować do określenia statusu bohaterów męskich i kobiecych, jak również analizy „narracji” aforystycznej odnoszącej się do diagnozy doświadczeń bohaterów powieści i nowel Litwosa. Umożliwia ogląd wizerunków kobiet i mężczyzn tworzonych przez Sienkiewicza oraz postawienie pytania o to, w jaki sposób bohaterowie traktują wchodzenie w różnorodne związki, jaką rolę w nich odgrywają, a także jak widzą i postrzegają obiekt swoich pragnień. Najczęściej obowiązuje tam reguła oceniania kobiet przez patrzących na nie mężczyzn. Ważnym problemem twórczości Sienkiewicza jest kwestia relacyjności i pozycjonowania ról kobiety i mężczyzny. Punktowość widzenia i relacyjność postrzegania, obecne w językowym obrazie świata, pozwalają pokazać tę sprawę w różnoraki sposób, w zależności od pomysłów fabularnych bądź dyskusji z takim czy innym typem postaw i wzorów osobowych. Relacyjność i pozycjonowanie wyznaczają poprzez struktury języka krąg pytań psychologiczno-emocjonalnych i ontologiczno-egzystencjalnych. Pytania te stawiają kreowane postaci. Badacze twórczości autora Rodziny Połanieckich uzasadnili, dlaczego Sienkiewicz – pisarz i konstruktor dawności, „wirtuoz słowa”, malarz scen literackich i kreator sceny narodowej – umiał znakomicie wstrzelić się w gusta i oczekiwania czytelnicze[5]. Dlatego też w językowym „świecie literackości” kładł bardzo wyraźny nacisk nie tylko na to, ‘co’ pokazywać, lecz także i przede wszystkim, ‘jak’ pokazywać, jakiego języka używać, żeby grać na emocjach i instynktach odbiorczych oraz uwodzić czytelnika[6].

Językowi swoich postaci nadawał cechy, które pomagały im utrzymać w ryzach fikcjonalny świat władzy i wiedzy o nich samych. Przypisywane im cechy implikowały siłę dominacji, podległości, zależności, potwierdzając tym samym, że język staje się przestrzenią opresywności. Pomaga bowiem wytwarzać – nie zawsze świadomie – swoisty mit zdobywcy i posiadacza. Językowy obraz świata nowelistyki i powieści Sienkiewicza obrazuje również, że narracja staje się terenem nazywania, a więc ujawniania instynktów i żywiołu życia.

Badania tytułowej „składni uczucia” oraz wynikające z tego sposoby ujęcia językowego obrazu świata będą dotyczyć kilku najważniejszych obszarów wyobrażeń literackich Sienkiewicza obecnych w języku. Należą do nich m.in.: znaczenie dekadentyzmu, dandyzmu, estetyzmu, kolekcjonerstwa (jako znaku manifestującego zaprzeczenie egzystencjalnego lęku przed pustką), doświadczenie ciała, stereotypy widzenia kobiety i mężczyzny, status kobiecości, a także pytania o rolę władzy męskiego podmiotu. Tak ustawiona perspektywa pozwala również pytać o funkcjonalność sposobów „malowania słowem” w celu pokazywania relacji między kobietami a mężczyznami. Pozwala ponadto pytać o charakter wymiany usług między kobietą i mężczyzną, a także o rolę oka, które u Sienkiewicza zdradza pozycję dominującego oraz oceniającego widza i kolekcjonera wrażeń.

Przypisy

  1. Zob. R. Ingarden, O poznawaniu dzieła literackiego, Lwów 1937.
  2. Zob. H. Markiewicz, Główne problemy wiedzy o literaturze, Kraków 1965; tenże, Wymiary dzieła literackiego, Kraków 1984.
  3. Można tu wymienić przede wszystkim wielotomowe przedsięwzięcie Słownictwo pism Stefana Żeromskiego w opracowaniu i pod redakcją badaczki, a także jej prace; zob.: K. Handke, „Barwne” słownictwo Stefana Żeromskiego – kreacja pisarska i obraz rzeczywisty, Warszawa 2004; Językowe świadectwa epoki w „Dziennikach” Stefana Żeromskiego, „Rozprawy Komisji Językowej” (Łódź) 2004, t. 49, s. 185–202; taż, Polszczyzna Stefana Żeromskiego, Warszawa 2012; taż, Prywatny język Elizy Orzeszkowej, Warszawa 2013.
  4. J. Rybicki, Pierwszy rzut oka na stylometryczną mapę literatury polskiej, „Teksty Drugie” 2014, nr 2, s. 120.
  5. Świetnie umiał się sprzedawać, co wiedzieli już jemu współcześni, jak Prus czy Orzeszkowa, a co udowodniły badania Jolanty Sztachelskiej; zob. taż, Czar i zaklęcie Sienkiewicza. Studia i szkice, Białystok 2003.
  6. Osobnego namysłu wymagają struktury porównawcze związane z aforyzowaniem (a więc definiowaniem) przez Sienkiewicza świata literackiego. Sienkiewicz w całej twórczości literackiej dosyć chętnie wykorzystuje aforyzm jako język diagnozy i nierozstrzygalności narracji. Porównawczość elementów składniowych aforyzmów jest jedną z technik opisu i diagnozy porządku tekstowego w beletrystyce, aforystyczność jako narzędzie wyrażania określa bowiem cechy narracji i językowego obrazu świata.