Recepcja polskiej powieści XIX wieku w Gruzji
Wiera Occheli (Państwowy Uniwersytet im. Akakija Cereteli w Kutaisi, Gruzja):

Recepcja polskiej powieści XIX wieku w Gruzji
Wiera Occheli (Państwowy Uniwersytet im. Akakija Cereteli w Kutaisi, Gruzja):

Zapoznanie się z historią wzajemnych związków literatur narodowych często prowokuje pytanie dotyczące literackiej mediacji. Proces przenikania jednej literatury do drugiej i obcowanie ze sobą dwóch literatur może zachodzić nie tylko bezpośrednio, ale i za pośrednictwem jakiejś trzeciej literatury. W taki sposób znany w I poł. XX wieku poeta i tłumacz, Dmitrij Jakubowicz mówi o roli Francji w poznawaniu przez Rosję Waltera Scotta[1], a Janina Kulczycka-Saloni pisze, że powieść Emila Zoli przywędrowała do Polski dzięki jej popularności w Rosji i poprzez przekłady na język rosyjski[2]. W tym artykule do pytania o znajomość w Gruzji jednej z najlepszych polskich powieści historycznych, Faraona (1896) Bolesława Prusa, można podejść w podobny sposób. Gruziński przekład tej powieści pojawił się w druku, co prawda, dopiero w 1958 roku[3], ale istnieją przesłanki, by przyjąć, że w literackich kręgach Gruzji był on znany o wiele wcześniej – razem z pojedynczymi opowiadaniami Prusa gruziński czytelnik mógł przeczytać tę powieść jeszcze za życia pisarza[4], czemu w dużej mierze sprzyjała działalność Ilji Czawczawadze drukującego na łamach swego pisma „Iweria” przekłady Prusa[5].

Wydaje się więc, że Faraon Prusa mógł stymulować powstanie jednej z najlepszych powieści Wasilija Barnowiego (1856-1934), mianowicie (wydanej w 1918) Męczeńskiej miłości (Trpoba camebuli).

Wywodzący się z rodziny duchownego Barnowi po skończeniu nauki w szkole duchownej i duchownym seminarium w Tyflisie, zapisał się na fakultet historyczny Moskiewskiej Akademii Duchownej, gdzie m. in. przyszłemu gruzińskiemu pisarzowi wykładał historię uczony z Imperatorskiej Akademii Nauk w Sankt-Petersburgu, Wasilij Kluczewski, a filozofię – teolog-idealista, Wiktor Kudriawcew. Po obronie pracy dyplomowej pt. Pascal przeciw jezuitom i otrzymaniu stopnia magistra wrócił do ojczyzny, gdzie do końca życia zajmował się działalnością pedagogiczną i literacką. W gruzińskiej literaturze zajmuje on szczególne miejsce. Nie znajdziemy w niej drugiego pisarza, który by tak szeroko i wielostronnie, jak on, opanował historię swego kraju i stworzył tak monumentalne obrazy ofiarnej walki narodu gruzińskiego o niepodległość. W jego powieściach historycznych przedstawione zostały najważniejsze wydarzenia z historii Gruzji na przestrzeni piętnastu wieków – od IV wieku, kiedy to miało miejsce przyjęcie chrześcijaństwa (od ok. 337 roku religii państwowej) do końca XVIII wieku, tj. momentu przyłączenia Gruzji do Rosji. Akcja historycznych powieści Barnowego przedstawia zatem wielowiekową walkę narodu o jego samozachowanie – z irańskimi Sasanidami, równie jak z arabskim kalifatem i tatarsko-mongolskimi hordami, a także z uciskiem irańsko-tureckim. W powieściach tych przywoływane są rzeczywiste historyczne postacie i autentyczne wydarzenia. Sam pisarz zaś tak wyjaśnia swoją pasję skierowaną ku historycznym korzeniom: „Kto nie zna swej przeszłości, ten nie pojmie teraźniejszości. Całym sercem odczuwając teraźniejszość, sądzę jednak, że trzeba uświadomić sobie naszą przeszłość, żeby zmienić to, co jest dziś”[6].

Powieść Barnowego Męczeńska miłość znamionują znakomita znajomość gruzińskich kronik i dokumentów historycznych, czujność wobec ducha i charakteru czasu historycznego i silne poczucie patriotyzmu. Jednak, jak już napomknęliśmy wyżej, pod względem treści, kompozycji, zasadniczego konfliktu, poszczególnych rysów głównych działających postaci, przywoływana powieść wykazuje znaczącą zbieżność z Faraonem Prusa. Nie możemy tu mówić o wpływie, ponieważ nie mamy wystarczających argumentów przemawiających za tą tezą, ani też wystarczająco mocnego przekonania o poprawności takiego wniosku. Nasze rozważania mogą stać się jedynie podstawą dla dalszych badań w tej kwestii. Jednak dla postawienia tezy o typologicznym podobieństwie powieści polskiego i gruzińskiego pisarza posiadamy wszelkie przesłanki.

Jak wiadomo, w II poł. XIX wieku wzrasta zainteresowanie światowej społeczności starożytnym Egiptem. Temat ten szeroko dyskutowany jest także w prasie gruzińskiej. Pewnie nie przypadkiem też w 1902 roku w gazecie „Cnobis purceli” („Karta Wiadomości”) w przekładzie gruzińskim pojawia się opowiadanie Prusa Z legend dawnego Egiptu opatrzone tytułem Pierścień Horusa[7], z dopiskiem „z niemieckiego” i bez podania nazwiska tłumacza (w rosyjskim przekładzie opowiadanie to drukowano pod tytułem Wnuk faraona). Barnowi i jako historyk, i jako patriota, i jako pisarz nie mógł nie zainteresować się tym tematem, ponieważ historyczny los Egiptu też nie mógł u niego nie wywołać określonych skojarzeń z losem Gruzji. Egipt i Gruzja należą bowiem do najstarszych w świecie centrów cywilizacyjnych. Jak pisze Prus we wstępie do swego Faraona, opierając się przy tym na historycznych danych: „Trzy, cztery czy nawet pięć tysięcy lat temu, kiedy zamieszkująca Europę Środkową plemiona jeszcze nosiły zwierzęce skóry i żyły w jaskiniach, Egipt był już starą i wysoce rozwiniętą organizacją, krajem, w którym rozwijało się rolnictwo, rzemiosło, literatura”[8]. Liczne źródła świadczą także o kulturze i bogactwie starożytnej Gruzji. Wystarczy wspomnieć choćby najsłynniejszy mit dawnej Hellady – opowieść o poszukiwania złotego runa przez Argonautów. Pamięć o tym niegdyś bogatym i silnym państwie Kolchidy przenika całą literaturę antyczną. W poemacie Argonautyka Apollona Rodyjskiego (295-215 r. p.n.e.) czytamy: „Nikt nie mógł się równać pod względem władzy z Ajetem, władcą Kolchidy”, a starożytny grecki historyk, Herodot (485-425 r. p.n.e.), opisując polityczną sytuację Przedniej Azji w I poł. VI.. w. p.n.e. na równi z potężnymi mocarstwami Medii i Iranu stawia Kolchidę[9]. Silny wpływ na przebieg historycznego rozwoju Egiptu i Gruzji wywarł najazd Arabów, pod władzą których i jedno, i drugie państwo znajdowało się przez długi okres czasu. To właśnie Arabowie rozprzestrzenili islam w Egipcie, a Gruzja prowadziła z nimi krwawe walki w obronie prawosławia. W XVIII wieku w Egipcie panowali mameluccy emirowie i paszowie, z powodu najazdu których cierpiała też ludność Gruzji. Przez pewien czas Egipt znajdował się pod protektoratem Anglii, Gruzja zaś weszła w skład imperium rosyjskiego. Narodowowyzwoleńcze ruchy lat 1919-1921 przyniosły niepodległość Egiptowi i w tym samym czasie, po rewolucji październikowej 1917 roku w Rosji, Gruzja na krótko odzyskała wolność. Wszystko to fakty w sposób nieunikniony zwiększające zainteresowanie gruzińskiego czytelnika powieścią Faraon, która juz w 1897 roku pojawiła się w przekładzie rosyjskim na łamach czasopisma „Мир Божий”, a w 1998 w oddzielnym wydaniu. Barnowi, rzecz jasna, znakomicie władał językiem rosyjskim, choć pisał wyłącznie po gruzińsku.

Prus w swojej powieści zwraca się ku odmalowywaniu życia starożytnego państwa (XI w. p.n.e.) w okresie jego kryzysu. Młody faraon, Ramzes XIII, starając się w celu poprawienia ekonomicznego stanu państwa i zmiany położenia narodu przeprowadzić reformy w kraju, zmuszony jest zderzyć się z potężną kastą kapłańską, której plany wyraźnie stoją w sprzeczności z jego zamierzeniami. Najwyższy kapłan świątyni Amona, Herhor i młody faraon wchodzą zatem w śmiertelne starcie, w wyniku którego młody władca ponosi klęskę i ginie. Najwyższa władza przechodzi w ręce Herhora.

Akcja powieści Barnowiego Męczeńska miłość dzieje się w końcu VIII i na początku IX wieku, kiedy to oddzielne rejony Gruzji znajdowały się pod władzą kalifatu arabskiego i toczyła ona walkę o odzyskanie pełnej niezależności. Ale chrześcijańska cerkiew ubiegając się o dominującą rolę w państwie, rozpoczęła walkę z carem jako głową władzy świeckiej. Fabuła powieści opiera się na walce o dominację między założycielem tao-kłardżeskiego (kartwelskiego) państwa, synem kartwelskiego władcy, Aszotem Kuropałatem, i głową gruzińskiego duchowieństwa, Grigorijem Chandztelim. Klęskę, niestety, ponosi car Aszot. Najwyższa władza, do jakiej dążyło duchowieństwo, pozostaje w rękach następców Kuropałata, ale nadzieja na stworzenie potężnego, scentralizowanego państwa umiera wraz z nim.

Charaktery głównych działających postaci – faraona Ramzesa XIII, cara Aszota, kapłana Herhora i głowy gruzińskiej cerkwi, Chandzteli, przy wszelkich odmiennościach, mają w swych rysach wiele wspólnego. Młody Ramzes jest śmiały, porywczy, zdolny do wdzięczności; Aszot to nieustraszony wojownik, mądry dowódca i mąż stanu. Postępowaniem ich obu kieruje chęć uzyskania korzyści dla kraju, uczynienia go silnym, a nawet potężnym. Ramzes stara się uzdrowić ekonomikę Egiptu, przywrócić mu dawną sławę wojenną, zaś Aszot marzy o wyswobodzeniu państwa spod władzy arabskiej, rozszerzeniu jego granic, zjednoczenia Gruzji. Antypody Ramzesa i Aszota stanowią Herhor i Chantzteli. Zamysłami i postępowaniem ich obu kieruje nienasycona pycha, zawiść i ambicja. Dzięki przebiegłym intrygom, sprytnym sojuszom, wykorzystaniu (elitarnej) wiedzy naukowej, którą obaj posiadają, doprowadzają do klęski swoich przeciwników.

Ważne miejsce w obu powieściach zajmują postacie kobiet: Sary i Kamy obecnych w życiu Ramzesa, a Guranducht i Szukiji – w losie Aszota. Ideowo-psychologiczny ciężar, który niosą ze sobą ich obrazy, cechuje także określona zbieżność. Sara to pierwsza miłość Ramzesa, Szukija – jedyna miłość Aszota. Obie one są szczere i bezinteresowne w swoich uczuciach. Jednocześnie każda na swój sposób okazuje się przyczyną poważnych kłopotów kochanka. Sara, przez to, że Żydówka, wywołuje głębokie niezadowolenie na dworze faraona, a z kolei z powodu miłości do Szukiji Aszot, już obarczony rodziną, narusza moralne normy religii chrześcijańskiej, co wywołuje niezadowolenie cerkwi. Mroczną antytezę Sary i Szukiji stanowią kapłanka Kama i caryca Guranducht. Kama, której prawo kapłańskie zakazuje miłości do mężczyzny, stawszy się, wbrew swej woli, nałożnicą Ramzesa, przekształca się w kapryśną, okrutną i nienawidząca wszystkich kobietę. Caryca Guranducht natomiast żyje z Aszotem, nie kochając go, ponieważ u podstaw tego związku leżą interesy polityczne, stąd jej chłód, wieczne niezadowolenie i kaprysy.

Warto zauważyć, że gatunkową specyfikę powieści FaraonMęczeńska miłość badacze określają jako historyczno-filozoficzną. Julian Krzyżanowski uważa, że w Faraonie Prus stwarza bardzo określoną koncepcję filozoficzną[10], analogiczna myśl pojawia się też w wypowiedzi badacza historycznej powieści Barnowego, Szalwy Radiani[11].

Sądzę, że jedną z ważniejszych filozoficznych kwestii, która zajmuje poczesne miejsce w powieściach polskiego i gruzińskiego pisarza, a zarazem zbliża je ku sobie, jest pytanie o naturę człowieka i jego podleganie namiętnościom. Czy to zdławienie, czy spełnienie namiętności doskonali człowieka? Jaki jest jego stopień odpowiedzialności za to, co zostało spełnione? Na te złożone pytania w powieściach obu autorów dane zostały podobne odpowiedzi. Prus w Faraonie stara się przywieść młodego faraona do myśli o konieczności podporządkowania osobistego życia państwu, upewnić go w tym, że istnieje siła mająca nieskończenie większe znaczenie, niż jego wola, a mianowicie tego interes państwa, któremu powinien podporządkować się nawet faraon i przed którym powinien wykazać pokorę jako jego suksesor. Ale Ramzes odrzuca tę myśl, utwierdzając siebie w przekonaniu, że państwo – to on, więc może robić wszystko, co chce. Wiara we własny brak ograniczeń doprowadza Ramzesa do klęski i śmierci. Ofiarą jego nieokiełznanej a zgubnej namiętności do kapłanki Kamy staje się zrazu jego pierworodny syn, a następnie jedyna naprawdę go kochająca kobieta, Sara, wreszcie zaś on sam ginie z ręki mszczącego się za odebranie mu Kamy Greka, Lykona, którego umiejętnie wykorzystuje i którego ręką kieruje Herhor. Jednakże śmierć Ramzesa to nie tylko śmierć jednego człowieka. To także rozwianie się nadziei narodu egipskiego na zmianę życia i śmierć ostatniej gałęzi wielkiej dynastii Ramessydów, a zarazem sygnał zwrotu w całej historii Egiptu.

Podobnie i główny bohater powieści Barnowego, Aszot Kuropałat, poddany zostaje władzy namiętności, których nie jest w stanie powściągnąć. On, car Tao-Kłardżeti, rozsławił okres swego panowania energicznymi działaniami, wyzwolił centralne rejony Gruzji spod arabskiego władztwa, powiększył armię, sprzyjał rozwojowi nauki, równie jak budowie klasztorów i był bliski zrealizowania swojego głównego celu – zjednoczenia Gruzji. Jednak silna monarchia była nie w smak ani gruzińskim feudałom, ani duchowieństwu i sprzeciwili się oni usiłowaniom Aszota, szukając sposobu, by go osłabić i zgubić. Miłość cara do Szukiji – miłość, której  nie umiał sobie zabronić, a którą ascetyczna cerkiew prawosławna uważała za wielki grzech i odstępstwo od wiary – dała jego przeciwnikom możliwość rozprawienia się z nim. Wiedząc, jak dobroczynny wpływ wywiera Szukija na cara i że z relacji z nią rodzi się w nim wewnętrzny impuls do działania, Chantzteli postanawia pozbawić cara ukochanej, żeby unicestwić jego samego. Wykorzystując jego nieobecność, kierowani przez niego mnisi za pomocą oszustwa wywabiają Szukiję z pałacu, zamykają w klasztorze i tam – z całym okrucieństwem – zabijają. Aszot załamuje się. Przed ważną batalią wojsko zostaje pozbawione stratega i dowódcy. On sam, podobnie jak Ramzes, zostaje zdradziecko zabity. Gdy próbuje ujść prześladowaniom i ukrywa się w cerkwi, zabija go tam brat Szukiji, mszcząc śmierć siostry. Po jego śmierci władza zostaje podzielona między jego następców, co na lata odsuwa możliwość zrealizowania jego marzenia o zjednoczeniu Gruzji.

Przedstawiona porównawcza analiza powieści Prusa i Barnowego pokazuje podobieństwo sytuacji, jakie zostały przedstawione przez tego pierwszego w Faraonie i realnej historii Gruzji początku IX wieku, przedstawionej przez tego drugiego, co sprzyja pokazaniu ich typologicznego podobieństwa. Niemniej zbieżność środków artystycznych i niektórych motywów, jak Lykon mszczący się na Ramzesie za Kamę, a brat Szukiji mszczący się na Aszocie za siostrę; wykorzystanie przez Herhora czy Chandzeteli wiedzy naukowej do rozprawy z rywalem do władzy; poznanie przez głównych bohaterów na początku powieści kobiet, które odegrają fatalną rolę w ich życiu; konflikt, którego podstawę stanowi zderzenie władzy świeckiej i duchownej – wszystko to świadczy o tym, że powieść polskiego pisarza mogła posłużyć jako impuls dla wskrzeszenia za pomocą sztuki przez Barnowego jednej z ważniejszych epok gruzińskiej historii, której był zresztą znakomitym znawcą.

Przy całej zbieżności z Prusem powieść Barnowego pozostaje jednak dziełem oryginalnym. W odróżnieniu od powieści Prusa oparta zostało ona bowiem na historii rodzimej, podbudowanej znajomością wiarygodnych źródeł. Jeśli historycy mają poważne wątpliwości co do istnienia Ramzesa XIII, to Aszot Kuropałat – istniejąca historycznie postać i jej walka z przedstawicielami duchowieństwa – jest kimś, z punktu widzenia historii, autentycznym. Głowa cerkwi gruzińskiej, Grigoł Chandzteli – przy całej zbieżności z Herhorem, odróżnia się też od niego. Barnowi psychologicznie pogłębia jego charakterystykę. Wrogie nastawienie do Kuropałata uzasadnione zostaje przez gruzińskiego pisarza przyczynami osobistymi. Niezależnie od tego, że chrześcijaństwo i jego wierny sługa odrzucali ziemskie radości, fanatycznie wcielając ascetyzm, Grigoł okazuje się także podminowany namiętnościami: kocha namiętnie piękną Tebrone, której miłości jednak nie może przyjąć. Ale odmówiwszy jej sobie, nienawidzi wszystkich tych, którzy napawają się miłością.

Dodajmy jeszcze dla porządku, że w 1976 roku wyszło kolejne wydanie omawianej powieści Prusa[12], a w 2012 została ona opublikowana po raz trzeci w dwóch tomach opatrzonych pięknymi ilustracjami[13], co niewątpliwie świadczyło o dużym nią zainteresowaniu.

Znana też była w Gruzji twórczość jednego z najpłodniejszych polskich powieściopisarzy historycznych, Józefa Ignacego Kraszewskiego. Niestety, nie ma świadectw znajomości tu jego utworów w wieku XIX, ale opierając się na informacjach w ówczesnej prasie, można stwierdzić, że jego nazwisko było znane. W 1883 roku zatem na łamach gazety  „Droeba” („Czas”) pisano o Kraszewskim, nazywając go polskim Turgieniewem[14], a gazeta „Iweria” ze smutkiem donosiła swoim czytelnikom o jego śmierci. Nieznany autor zauważał, że Kraszewski, „jeśli chodzi o rangę literacką, musi zostać postawiony obok takich europejskich pisarzy jak Aleksander Dumas, Honoriusz Balzak czy Walter Scott, a jego powieści historyczne pod względem siły i głębi przedstawiania historii nie ustępują powieściom Sienkiewicza”[15]. To zestawienie z Sienkiewiczem, tak popularnym w Gruzji owego czasu nie pozostawia wątpliwości co do tego, że utwory Kraszewskiego były wówczas znane czytelnikowi gruzińskiemu, choć wyłącznie za pośrednictwem przekładów rosyjskich. W języku gruzińskim po raz pierwszy utwory te ujrzały światło dzienne dopiero w wieku XX. W 1976 roku[16] i powtórnie w 1980 roku w przekładzie Georgija Szałamberidze w Batumi  opublikowano powieść Hrabina Cosel (1873)[17], otwierającą trylogię z czasów saskich. Skomplikowane losy faworytki elektora saksońskiego i króla Polski, Augusta II Mocnego natchnęły Kraszewskiego do stworzenia powieści, w której polityczne i dworskie intrygi stają się tłem miłosnego związku króla z bohaterką. Stworzony na podstawie tej fabuły film przyczynił się do niezwykłej popularności samej powieści. W 1990 w przekładzie Rezo Dzałaganija w Batumi wyszła jeszcze jedna powieść Kraszewskiego, a mianowicie Stara baśń (Dzweli tkmulieba)[18]. Powieść poświęcona wydarzeniom z życia polskich Słowian w IX wieku opowiadająca o kształtowaniu się pierwszej polskiej dynastii książęcej, założycielem której, wedle legendy, miał być chłop Piast, nie mogła nie być interesująca dla czytelnika gruzińskiego, jak wszystko, co związane z historią zaprzyjaźnionego narodu. Na podstawie tej powieści Jerzy Hofman nakręcił zresztą film pod tytułem Kiedy słońce było bogiem, cieszący się w Gruzji powodzeniem sprzyjającym popularności powieści pośród czytelniczego audytorium.

W drugiej połowie XIX wieku ważne miejsce w ruchach społecznych Polski i Gruzji zajmuje kwestia emancypacji kobiet. W Polsce, gdzie po powstaniu 1863 roku na szlachtę spadły represje, a gospodarka legła w ruinie, położenie kobiet w majątkach szlacheckich zmieniło się znacznie. Liczne młode dziewczyny zostały bez narzeczonych, żony bez mężów i środków do egzystencji. Przed młodymi dziewczynami, kobietami i matkami stanęło pytanie: „Co robić? Gdzie się podziać samym i jak ratować swoje dzieci?”. Szlachcianki zmuszone zostały do wzięcia się za pracę im, paniom salonów, zupełnie nie znaną, taką, do której zupełnie nie były przygotowane. W związku z tym powstawały wielorakie problemy, które niekiedy prowadziły do tragicznych wyborów. Emancypacja była jednak także jednym z  aktualnych problemów rzeczywistości gruzińskiej. Ekonomiczna sytuacja Gruzji w drugiej połowie XIX wieku była podobna do tej w Polsce i w szeregu innych zachodnioeuropejskich państwach, gdzie rozwój kapitalizmu spowodował przeciągający się kryzys drobnej burżuazji. Przed gruzińskimi kobietami z rodzin szlacheckich stanęły takie same pytania, jakie siały niepokój wśród kobiet w Polsce i Europie Zachodniej. Literatura, jak zawsze, odpowiadała na aktualne ówczesne problemy. Położeniu kobiet we współczesnym społeczeństwie poświęcona została powieść Jekatieriny  Gabaszwili Orena i Kucze (1883), Ignate Ninoszwili Kristine (1892) i Antona Purceładze  Samis tawgadasawali (Przygoda trzech) (1893). Gruzińskie periodyki i gazety także szeroko naświetlały kwestie kobiecej emancypacji, drukując wystąpienia gruzińskich kobiet domagających się swoich praw.

W tej atmosferze, w której, rzec by można, kwestia kobieca wisiała w powietrzu, Eliza Orzeszkowa publikuje szereg zabarwionych społecznie powieści, poświęconych emancypacji, jak Pan Graba (1872), Dziennik Wacławy (1871). Pompalińscy (1876). Najbardziej popularną z tej serii okazała się Marta (1873) – prosta, nie pozbawiona sentymentalizmu opowieść o śmierci młodej, pochodzącej ze szlachty kobiety, która została sama z małym dzieckiem po nieoczekiwanej śmierci męża. Tragiczny los bohaterki powieści wywierał silne wrażenie na kobietach, i to nie tylko na polskich szlachciankach. Nie dziwi zatem, że powieść zyskała ogromną popularność tak na Zachodzie Europy, jak w Rosji. Wiele kobiet zastanawiało się głęboko nad pełnymi gorzkiego protestu słowami innej bohaterki tej książki: „Nie wiem już, jak tam jest według praw boskich, o których mówiłaś przed chwilą… ale wedle praw i obyczajów ludzkich kobieta nie jest człowiekiem, kobieta to rzecz. (…) Czy chcesz widzieć ludzi? Patrz na mężczyzn. Każdy z nich żyje na świecie sam przez się, nie potrzebuje, żeby dopisywano doń jakąś cyfrę dlatego, aby przestał być zerem. Kobieta jest zerem, jeśli mężczyzna nie stanie obok niej jako cyfra dopełniająca”[19]. Powieść ta postawiła Orzeszkową na czele ruchu kobiet w Polsce, ale miała też szeroki rezonans w wielu krajach. Biorąc pod uwagę, że wykształcona część społeczeństwa Gruzji znakomicie posługiwała się językiem rosyjskim, można przyjąć, że powieść polskiej pisarki nie była obca kobietom gruzińskim. Takie przypuszczenie potwierdza fakt, że w swoich publicznych wystąpieniach gruzińskie emancypantki przywoływały nazwisko Orzeszkowej, więc musiało im być ono dobrze znane. W 1897 w czasopiśmie „Kwali” („Ślad”), którego redaktorem był znany społeczny działacz, przywoływany tu już, Georgij Cereteli, został opublikowany artykuł Eleny Cereteli pt. Eliza Orzeszkowa i jej myślenie o kobietach[20], a w 1899 w tym samym czasopiśmie – artykuł Anastazji Czchenkeli o działalności Klary Cetkin i Elizy Orzeszkowej[21]. W obu artykułach Orzeszkowa zostaje oceniona wysoko, zarówno jeśli chodzi o twórczość, jak i jeśli chodzi o działalność społeczną. Jak pisze Elena Cereteli, „polską pisarkę pociągnęło marzenie, by stworzyć zadziwiający obraz kobiety-filozofa, kobiety odradzającej wszechświat, kobiety-anioła dwudziestego stulecia!”.

W 1983 roku w Tbilisi w języku gruzińskim wyszedł tom wybranych dzieł Elizy Orzeszkowej pod tytułem Przerwana idylla (Szecchwetili idilija)[22], w którym znalazł się też pierwszy gruziński przekład Marty (tłumaczem był Georgij Gogołaszwili), co świadczy nie tylko o aktualności w dzisiejszym społeczeństwie gruzińskim problematyki podniesionej przez polską pisarkę, ale i o popularności polskiej powieści XIX wieku pod koniec XX stulecia. We wspomnianym tomie znalazło się kilka przekładów tzw. małej prozy Orzeszkowej: opowiadanie, które go tytuł stał się tytułem całego tomu, poza tym Julianka, Tadeusz, Dobra pani, Romanowa, A…B…C… Można sądzić, że Przerwana idylla nie przypadkiem stała się sygnałem wywoławczym całego tomu. Tragiczną historię przedstawioną przez polską pisarkę powiązać można z historią opisaną w jednej z najlepszych i najbardziej popularnych powieści Ilji Czawczawadze pt. Otaraant kwriwi (Wdowa po Otari) Analogia z dobrze znaną powieścią ulubionego pisarza mogła stać się dla gruzińskiego czytelnika bodźcem do przeczytania także opowiadań Orzeszkowej.

Świadectwem aktualności w Gruzji problematyki emancypacji kobiet stał się  również przekład powieści Zofii Urbanowskiej Księżna (1886), opublikowanej w 1896 roku w przekładzie wspominanego tu już Niko Awaliszwili[23]. Przekład dokonany został z języka rosyjskiego, o czym świadczy zbieżny z rosyjskim gruziński tytuł. Rosyjski przekład z kolei, dokonany w Sankt-Petersburgu, został opublikowany dwukrotnie: w 1887 i 1892 roku pod tytułem Труд и изнеженность (Praca i zbytek), co w gruzińskim przekładzie brzmiało Szroma da pupunieba, ale z dopowiedzeniem „tawadis kali”, tj. Księżna. Ta powieść, ciesząca się dużą popularnością w Polsce, uzyskała pierwszą nagrodę w Konkursie im. Pauliny Krakowowej, czemu sprzyjał stworzony przez pisarkę idealny obraz ówczesnej polskiej kobiety. Szlachcianka, Helena Orecka, główna bohaterka powieści, wychowana w dostatku i pogardzie dla wysiłku, po bankructwie ojca zmuszona jest zarabiać na swoje życie pracą. Mężnie przezwycięża pierwsze niepowodzenia na tej drodze i pierwsze rozczarowania. Praca stopniowo ją przeobraża. Zaczyna ona rozumieć, że można się obejść bez, jak jej się wydawało wcześniej, koniecznych przedmiotów zbytku i cieszy się z udanego dnia pracy, z dobrze wykonanego zadania. To, że praca jest podstawą wszystkiego, co istotne, stanowi jedną z podstawowych tez powieści. Idea wyzwolonego trudu stała się ideą założycielską także w programie gruzińskiego pokolenia młodych ludzi, którzy otrzymali wykształcenie zagranicą. W ten sposób związek postawionej w powieści kwestii z pytaniami budzącymi ferment wśród przedstawicieli przodującej intelektualnie części społeczeństwa gruzińskiego, wzmacniał popularność Urbanowskiej w Gruzji. Jeden z recenzentów po wyjściu gruzińskiej wersji tej powieści pisał: „Tłumacz zasługuje na ogromną wdzięczność społeczeństwa za przekład tej książki i jej wydanie. Oto jakie książki powinny być przekładane przez naszych tłumaczy”[24].

Wielką popularnością w Gruzji początku XX wieku cieszyła się literatura Młodej Polski. Na scenie teatru gruzińskiego wystawiane były dramaty Stanisława Przybyszewskiego, sztuki Jerzego Żuławskiego, przekładano też pojedyncze utwory „polskiego parnasisty”, Wiktora Gomulickiego i in. Z przedstawicieli Młodej Polski szczególne zainteresowanie budził jeden z najbardziej znanych modernistów – Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Prócz niewielkich opowiadań i fantazji dramatycznej Sfinks na język gruziński w 1914 roku przełożona została jego powieść, wydana w postaci oddzielnej pozycji przez wydawnictwo Szroma (Praca) pod tytułem Gamardżwieba (Zwycięstwo). Ani w polskim, ani w rosyjskim dostępnym nam informatorze bibliograficznym nie zostało wykazane, o jaki tytuł polski chodziło. Zapoznanie się z gruzińską wersją pozwala stwierdzić, że odpowiada ona stylowemu ukierunkowaniu właściwemu dla Tetmajera z lat 90., które krytyka nazwała wszechwładzą płci. W centrum zainteresowania znajduje się tu miłość „leśnej” dziewczyny Mirty, żyjącej z dala od cywilizacji, i miejskiego inteligenta, który buduje most nad przepaścią. Na tle wspaniałej przyrody, wśród zapachów traw i kwiatów, rozkwita miłość między dwojgiem młodych ludzi. Powieść tę można by było potraktować jako zależną od Olesi Aleksandra Kuprina, chociaż przynależność pisarzy do odmiennych kierunków stylistycznych komplikuje możliwość takiego zakorzenienia. Modernista Tetmajer, w odróżnieniu od realisty Kuprina, stwarza obraz kobiety bliski niektórym bohaterkom Przybyszewskiego. Mirta zamęcza zakochanego żądaniem, by za jej miłość wyrzekł się on wszystkiego, co jest mu drogie: pracy, przyjaciół… Po długich wahaniach i miotaniach się bohater podejmuje decyzję – zrzuca Mirtę w przepaść i świętuje zwycięstwo nad swoją słabością. Niewykluczone, że gruziński tłumacz (skromnie na końcu tekstu umieściwszy tylko nazwisko – Sanganidze) dał przytoczony wyżej tytuł, bo, w jego mniemaniu, odpowiadał on zasadniczej myśli utworu polskiego pisarza.

Współcześnie natomiast w Gruzji poszerza się zainteresowanie czytelnika klasyką polskiej literatury i, w szczególności, powieści. Prócz już znanych czytelnikowi gruzińskiemu utworów pojawiają się w sferze jego zainteresowania kolejne, które o tym świadczą. Przy wyborze utworu przez tłumacza dziś, prócz oczekiwań dotyczących sfery ideowej, dochodzą do głosu żądania dojrzałości artystycznej i znaczenia estetycznego; pewną rolę odgrywa także popularność i uznanie, jakim się cieszy dany utwór w Europie Zachodniej lub USA. Na wskazane oczekiwania w pełni odpowiadają takie dwa polskie epokowe dzieła XIX wieku o charakterze społeczno-psychologicznym, jak powieść Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem (1888)[25] i Lalka (1890) Bolesława Prusa[26].Pierwsza z nich w przekładzie Akakija Bregadze (Niemanis Piras) po raz pierwszy opublikowana została w 1975 roku, a w 1989 ponownie. Jest to przekład z języka rosyjskiego. Posłowiem do niego stał się tekst napisany przez znanego rosyjskiego polonistę, Borysa Stachejewa – badacza polskiego romantyzmu i autora monografii o Adamie Mickiewiczu. Niestety, o wszystkim decyduje tu fakt, że tłumacz i wydawnictwo wykorzystali rosyjski tekst o konkretne wydanie.

W 1969 roku w przekładzie Tamar Swani i Karmen Mlinek-Gomełauri w Tbilisi została wydana w trzech tomach druga społeczno-psychologiczna powieść, mianowicie Lalka (Todżina) Bolesława Prusa. Pełnia charakterów, pewność w rysowaniu motywów postępowania bohaterów, przekonanie zrodzone dzięki autorowi, że ma się do czynienia z realnie istniejącymi postaciami, ich złożone życiowe perypetie rozgrywające się na tle współczesnej autorowi Warszawy – wszystko to nie mogło nie wywołać u gruzińskiego czytelnika zainteresowania powieścią. Co najważniejsze, powieść pokazuje z głęboką psychologiczną wiarygodnością, jak namiętność miłosna zmienia człowieka, przekształcając go w posłusznego sługę swego idola. W połowie XX stulecia Zofia Nałkowska w artykule Miłość w „Lalce” pisała o powieści Prusa: „Lalka to nie tylko dokument swojej epoki, ale ponadto – książka o wielkiej miłości, jeden z wielkich światowych poematów o uczuciu”[27], a znany badacz literatury, Henryk Markiewicz, nazwał ją „Przepiękną powieścią o miłości, polskim wariantem Pani Bovary czy Anny Kareniny[28]. Trzeba powiedzieć, że jej przekład w mgnieniu oka zniknął z półek księgarskich, a gorąco dyskutowany pośród studenckiego audytorium, prowokował do poszukiwania paraleli w ojczystej literaturze powszechnej.

W XXI wieku pokazano też nowy wymiar pisarstwa Henryka Sienkiewicza. Czytelnik gruziński zobaczył go w nowym emploi, gdy w 2006 roku w przekładzie Nately Gawaszeli wydana została powieść przygodowa dla dzieci W pustyni i w puszczy (1911) – w przekładzie gruzińskim tytuł brzmi „Udabnosa da dżuglebszi”– opowiadająca o afrykańskich przygodach polskiego chłopca i małej Angielki. Na podstawie tej powieści nakręcony w 2001 roku film z pewnością sprzyjał popularności utworu[29].

Wszystko, co powiedzieliśmy wyżej, stanowi podstawę, by mówić o ogromnej popularności polskiej powieści wieku XIX, co można wyjaśnić zarówno jej tendencjami społecznymi, jak i wartościami artystycznymi. Trzy zasadnicze typy powieści – historyczna, społeczna i psychologiczna, a także ich czołowi autorzy: Kraszewski, Sienkiewicz, Jeż, Prus, Orzeszkowa zajęli jedno z najważniejszych miejsc w zestawieniu przekładów literatury pięknej, jakie pojawiły się w języku gruzińskim. Jednak o jej popularności nie należy sądzić jedynie na podstawie ilości przetłumaczonych książek. Szeroka znajomość w Gruzji w XIX i XX wieku języka rosyjskiego niekiedy czyniła mniej koniecznym przekład, a jednocześnie rozszerzała krąg czytelników tak lubianych tu polskich pisarzy.

W trakcie wchodzenia polskiej powieści XIX wieku w środowisko czytającego audytorium Gruzji wykorzystane zostały przy tym wszystkie możliwe drogi recepcji – przekład, mediacja innych literatur, teatralne inscenizacje… Należy też zauważyć, że przekład dokonywany był zwykle nie przez przypadkowe osoby, ale przez postacie znane w literackim świecie, co dodatkowo sprzyjało popularności tej powieści w Gruzji.

 

                                                                       Przeł. Lidia Wiśniewska

Strona: 12

Przypisy

  1. Д. Якубович Роль Франции в знакомстве России с романами Вальтера-Скотта, „Литература и язык” Т. 5, Ленинград 1930, s.137-184
  2. Janina Kulczycka-Saloni, Między Paryżem i Petersburgiem, „Przegląd Humanistyczny” 1959, nr 4, s. 19-42.
  3. ბოლესლავ პრუსი. ფარაონი. თბილისი, გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“,1958 (Bolesław Prus, Faraon, przeł. Aleksander Cereteli, Советская Грузия, Tbilisi 1958.
  4. См.: В. Оцхели, Творчество Б. Пруса в Грузии, w: Творчество Болеслава Пруса и его связи с русской культурой, Российская Академия Наук (Институт славяноведения) и Польская Академия Наук (Институт литературных исследований), изд-во «Индрик», Москва 2008, c.234-246.
  5. ვერა ოცხელი. ილია ჭავჭავაძე პოლონური პრობლემების ჭრილში. ქუთაისი, აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2007. (Wiera Occheli, Ilja Czawczawadze w świetle polskich problemów, w: Dialog literatur III. Z okazji 170-lecia urodzin Ilji Czawczawadze, Kutaisi 2007, s..172-179).
  6. შალვა რადიანი. ვასილ ბარნოვის ისტორიული რომანები. თბილისი, საბჭოთა მწერალთა გამომცემლობა, 1944. (Szalwa Radiani, Powieści historyczne Wasilija Barnowi, Советский писатель, Tbilisi 1944, s. 151)
  7. ბოლესლავ პრუსი. გორუსის ბეჭედი. ცნობის ფუტცელი, 1902, № 73. გვ. 1-4. (Bolesław Prus, Pierścień Horusa, „Cnobis Purceli” 1902, nr 73, s. 1-4.)
  8. B. Prus, Faraon, powieść w dwu częściach, cz. I, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, s. 19.
  9. Zob: О.Д., Лордкипанидзе, Город-храм Колхиды. Москва 1984, c. 3-4.
  10. Julian Krzyżanowski, Bolesław Prus, w: Dzieje literatury polskiej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979, s. 414.
  11. შალვა რადიანი. ვასილ ბარნოვის ისტორიული რომანები. თბილისი, საბჭოთა მწერალთა გამომცემლობა, 1944. (Szalwa Radiani, Powieści historyczne Wasilija Barnowi, Советский писатель, Tbilisi 1944, s. 56-57)
  12. ბოლესლავ პრუსი. ფარაონი. თბილისი, გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“,1976 (Bolesław Prus, Faraon, przeł. Aleksander Cereteli, Советская Грузия, Tbilisi 1976).
  13. ბოლესლავ პრუსი. ფარაონი. თბილისი, გამომცემლობა „საქართველოს მაცნე“, 2012 (Idem, Faraon, przeł. Aleksander Cereteli, wyd. Sakarwełos Macne, Tbilisi 2012.)
  14. უცხოეთის მწერლობა. დროება, 1883, № 98. გვ. 1-2. (Pisarze zagraniczni, „Droeba”, 1883, № 98, s. 1-2).
  15. უცხოეთის მწერლობა. ივერია, 1887, № 320. გვ. 2. (Pisarze zagraniczni, „Iweria” 1887, nr 320, s. 2).
  16. კრაშევსკი ი. გრაფინია კოზელი. ბათუმი, გამომცემლობა „საბჭოთა აჭარა,“ 1976 (Józef Ignacy Kraszewski, Hrabina Cosel, przeł. Georgij Szałamberidze, Советская Аджария, Batumi 1976).
  17. კრაშევსკი ი. გრაფინია კოზელი. ბათუმი, გამომცემლობა „საბჭოთა აჭარა,“ 1980 (Idem, Hrabina Cosel, Georgij Szałamberidze, Советская Аджария, Batumi 1980.
  18. კრაშევსკი ი. ძველი თქმულება. ბათუმი, გამომცემლობა „საბჭოთა აჭარა,“ 1990 (Idem, Stara baśń, przeł. Rezo Dżałagonija, Советская Аджария, Batumi 1990).
  19. Eliza Orzeszkowa, MartaKiW, Warszawa 1951, s. 211.
  20. წერეთელი ელენე. ელიზა ოჟეშკო და მისი აზრები ქალებზე. კვალი, 1897, გვ.203-207. (Elena Cereteli, Eliza Orzeszkowa i jej myślenie o kobietach, „Kwali” nr 10, s. 203-207).
  21. ჩხენკელი ანასტასია. კლარა ცეტკინი და ელიზა ოჟეშკო. კვალი, 1899, № 17. გვ. 270-273.  (Anastazja Czchenkeli, Klara Cetkin i Eliza Orzeszkowa, „Kwali” nr 17, s. 270-273).
  22. ელიზა ოჟეშკო. შეწყვეტილი იდილია. თბილისი, გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“, 1983. (Eliza Orzeszkowa, Przerwana idylla, przeł. Cickwiszczili i Georgij Gogołaszwili, Советская Грузия , Tbilisi 1983.
  23. ზოფია ურბანოwსკა. შრომა და ფუფუნება (თავადის ქალი) ტიფლისი, გამომცემლობა „ქართველთა მეგობართა ტიფოგრაფია“, 1896 (Zofia Urbanowska, Praca i zbytek. Księżna,, przeł. Niko Awaliszwili, Typografia Towarzystwa Gruzińskiego, Tyflis 1896).
  24. „მწყემსი“,1897, № 6. С.13-16. („Mcchiemsi” 1897, nr 6, s.13-16).
  25. ელიზა ოჟეშკო. ნემანის პირას. თბილისი გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“,1975; ელიზა ოჟეშკო. ნემანის პირას. თბილისი,  გამომცემლობა, „მერანი“,1989 (Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem, przeł. Akaki Briegadze, Wyd. Sowietska Gruzja, 1975; eadem, Nad Niemnem, wyd. Merani, Tbilisi 1989).
  26. ბოლესლავ პრუსი. თოჯინა.  თბილისი გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“,1969; Prus Boleslaw. Lalka.  Tbilisi, 1969 (w języku gruzińskim.)
  27. Z. Nałkowska, Miłość w “Lalce” , „Twórczość” 1956, nr 2, s. 80.
  28. H. Markiewicz, Wstęp w: B. Prus. Lalka, T. 1, wyd.? Warszawa, 1959, s.11.
  29. ჰენრიკ სენკევიჩი. უდაბნოსა და ჯუნგლებში. თბილისი, ინტელეკტი, 2006 (Henryk Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy, przeł. Natela Gawaszeli, Wyd. Intelekt, Tbilisi 2006.