Antoni SMUSZKIEWICZ
ur. 1938
Teoretyk i historyk literatury.
Zob. też.: TWÓRCZOŚĆ, OPRACOWANIA (wybór)
BIOGRAM
Urodzony 30 maja 1938 we wsi Wola Koszucka w Wielkopolsce; syn Stanisława Smuszkiewicza i Walentyny z Kopczyńskich, rolników. Po ukończeniu szkoły podstawowej uczył się w Słupcy, najpierw przez rok w Zasadniczej Szkole Metalowej Mechanizacji Rolnictwa, a od 1953 w Liceum Ogólnokształcącym (obecnie im. Marszałka Józefa Piłsudskiego). W 1957 zdał egzaminy maturalne i podjął studia polonistyczne na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza (UAM) w Poznaniu. Był członkiem ZMP (1954-56), a potem ZSP (1957-63). Pierwszy artykuł pt. Grzegorz czy Gżegoż, czyli kilka słów o poprawnej pisowni opublikował w 1959 na łamach dodatku „Gazety Poznańskiej” – „Niedziela” (nr 18). W 1962 prowadził lekcje języka polskiego w Zasadniczej Szkole Budowlanej i Technikum Budowlanym dla Pracujących w Poznaniu. W 1963 uzyskał tytuł magistra na UAM. W następnych latach związany był nadal z zespołem szkół budowlanych; w 1965-72 łączył tam etat nauczyciela z obowiązkami wicedyrektora do spraw pedagogicznych. Należał do ZNP (1963-80; prezes Ogniska nr 28 przy Zasadniczej Szkole Budowlanej w 1965-72). Współpracował z Okręgowym Ośrodkiem Metodycznym, przekształconym potem w Instytut Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych w Poznaniu; w 1967-73 kierował wakacyjnymi kursami dla nauczycieli języka polskiego szkół podstawowych i zawodowych. W 1972 został dyrektorem i zarazem nauczycielem polonistą w Szkole Podstawowej nr 9 w Poznaniu. W 1970 wstąpił do PZPR. Za osiągnięcia w pracy pedagogicznej otrzymał nagrodę Rady Postępu Pedagogicznego przy poznańskim kuratorium (1967) oraz nagrodę Wojewódzkiej Rady Związków Zawodowych w Poznaniu (1973). W 1974 został zatrudniony jako starszy asystent w Zakładzie Metodyki Nauczania w Instytucie Filologii Polskiej (IFP) UAM. Poza teorią dydaktyki literatury prowadził badania z zakresu prozy fantastycznonaukowej oraz literatury dla dzieci i młodzieży. W 1977 na podstawie rozprawy pt. Współczesna polska proza fantastycznonaukowa. Problem stereotypu gatunkowego w literaturze popularnej (promotor prof. Jerzy Ziomek) uzyskał na UAM doktorat, a wkrótce potem – stanowisko adiunkta. W tymże roku został sekretarzem Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR działającej przy IFP UAM (do rezygnacji z członkostwa w partii w 1981). Artykuły i recenzje publikował w latach siedemdziesiątych głównie na łamach poznańskiego miesięcznika „Nurt” (1972-81, z przerwami; w 1977-79 cykl artykułów pt. Z dziejów polskiej s-f). W 1978 nawiązał trwającą do 2014 współpracę z Komitetem Okręgowym Olimpiady Literatury i Języka Polskiego w Poznaniu (przewodniczący od roku 1985; za swoją działalność otrzymał w 1987 nagrodę Komitetu Głównego Olimpiady). Należał do Gorzowskiego Towarzystwa Naukowego (1979-90), a od 1980 uczestniczył w pracach Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (PTPN), pełniąc kolejno funkcje sekretarza Komisji Filologicznej (1984-87), wiceprzewodniczącego (1996-2005) oraz przewodniczącego Wydziału I Filologiczno-Filozoficznego (2005-08). W 1980 wstąpił do Koła NSZZ „Solidarność” przy IFP UAM (członek do 1993). Artykuły i recenzje drukował w tym okresie m.in. w kwartalniku „Kwazar” (1980-83, 1985) oraz miesięczniku „Fantastyka” (1984-85, 1988). W 1985-90 był członkiem Rady Programowej Ogólnopolskiego Ośrodka Sztuki dla Dzieci i Młodzieży, z siedzibą w Poznaniu; w 1985-94 redagował (a w 1995 konsultował naukowo) „Studia o Sztuce dla Dziecka” oraz zamieszczał w nich własne teksty, był także autorem artykułów publikowanych w dwumiesięczniku „Sztuka dla Dziecka” (1987-88, 1990). Wygłaszał odczyty, głównie dla bibliotekarzy i nauczycieli języka polskiego (m. in. na temat literatury dla dzieci i młodzieży, powieści historycznej, fantastyki) oraz brał udział w spotkaniach związanych z literaturą fantastycznonaukową. Habilitował się w 1986 przedkładając na UAM maszynopis rozprawy pt. Retoryka współczesnej polskiej powieści historycznej dla dzieci i młodzieży; w 1987 otrzymał stopień doktora habilitowanego, a w 1988 objął etat docenta. Przez rok (1987/88) był wicedyrektorem IFP UAM, a potem przez dwie kadencje (w 1988-93) – prodziekanem utworzonego wówczas Wydziału Filologii Polskiej i Klasycznej. Za działalność naukową i organizacyjną otrzymał liczne nagrody Rektora UAM (w 1977, 1978, 1980, 1984, 1989, 1990, 1991). W 1991 został profesorem nadzwyczajnym UAM i kierownikiem Zakładu Dydaktyki Literatury i Języka Polskiego w IFP (do 2008). W 1992 był rzeczoznawcą Ministerstwa Edukacji Narodowej. Współpracował w 1995-2000 z Centralnym Ośrodkiem Metodycznym Studiów Nauczycielskich przy Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie. W 1995 został członkiem, a w 1997-2008 był przewodniczącym Komitetu Redakcyjnego serii Prace Komisji Filologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Artykuły i recenzje drukował nadto m.in. w „Polonistyce” (sporadycznie, w 1992, 1995, 1998) i w „Nowej Fantastyce” (1993-2002, z przerwami). Od 1995 działał w polskiej sekcji Stowarzyszenia Przyjaciół Książki dla Młodych (IBBY). W 1996-99 zasiadał w senacie UAM. Tytuł naukowy profesora otrzymał w 1998. Przez dwie kadencje, 1999-2005, był dziekanem Wydziału Filologii Polskiej i Klasycznej UAM. W 2003 otrzymał stanowisko profesora zwyczajnego tejże uczelni. Nawiązał również kontakty naukowe z innymi ośrodkami akademickimi, m.in. poprzez uczestnictwo w komitetach redakcyjnych pism: „Notes Multimedialny” (wyd. przez Uniwersytet Szczeciński; od 2002) oraz „Notatnik Multimedialny” (wyd. przez Akademię Podlaską w Siedlcach; od 2008). W 2000 został członkiem Polskiego Towarzystwa Retorycznego, w 2007-09 należał do Komisji Edukacyjnej Komitetu Nauk o Literaturze PAN. W 2008 został przewodniczącym jury Nagrody Literackiej im. J. Żuławskiego dla najlepszych polskich utworów fantastycznych. Z końcem 2008 osiągnął wiek emerytalny i zakończył etatową pracę na UAM. Od 2011 związany był (umową-zleceniem) z Wyższą Szkołą Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu (od 2014 Collegium da Vinci w Poznaniu). Odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1984) i Medalem Komisji Edukacji Narodowej (2008).
W 1964 ożenił się ze Zdzisławą z Dukarskich, polonistką; z tego związku ma syna Przemysława, architekta. Mieszka w Poznaniu.
1. Język polski. Zbiór testów do sprawdzania wyników nauczania dla zasadniczych szkół zawodowych. Pozn.: Inst. Kształcenia Nauczycieli i Badań Ośw. 1976, 91 s.
2. Sprawdziany z języka polskiego dla szkół średnich. [Autorzy:] J. Padalak, A. Smuszkiewicz, A.M. Ziomek. Pozn.: Inst. Kształcenia Nauczycieli i Badań Ośw.1980, 217 s.
3. Stereotyp fabularny fantastyki naukowej. Wr.: Ossol. 1980, 167 s. PAN Kom. Nauk o Literaturze Pol. Rozpr. Lit., 32.
Rozprawa doktorska obroniona. – Nagroda III stopnia Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki w 1981.
Zawiera: Wstęp. – Struktura podstawowa modelu funkcjonalnego; Warianty strukturalne modelu podstawowego; Struktura modelu akantalnego; Słownik fabularny i chronografia.– Zakończenie.
4. Zaczarowana gra. Zarys dziejów polskiej fantastyki naukowej. Pozn.: WP 1982, 376 s. S[cience] f[iction]. Wyd. 2 poszerz. Stawiguda: Ag. „Solaris” Małgorzata Piasecka 2016, 443 s. Krytycy o Fantastyce, 1.
Nagroda III stopnia Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki w 1983.
Zawiera: Balonem na księżyc [dot.: M.D. Krajewski: Wojciech Zdarzyński, życie i przypadki swoje opisujący]; W dobie rozbudzonej wyobraźni [dot.: T. Tripplin: Podróż po księżycu odbyta przez Serafina Bolińskiego]; Fantastyka w służbie dydaktyki [o twórczości W. Umińskiego]; Opowieści o „cudownym wynalazku” [fantastyka naukowa w twórczości B. Prusa i S. Wiśniowskiego]; Pierwszy sukces [J. Żuławski: Trylogia księżycowa]; W kręgu mediumizmu i parapsychologii [o twórczości S. Grabińskiego i A. Langego]; Igraszki z czwartym wymiarem [motyw czasu w literaturze science fiction dwudziestolecia międzywojennego]; Nowy kształt „cudownego wynalazku” [m.in.o twórczości B. Winawera i J. Karczewskiego]; Katastroficzne wizje przyszłości [szerzej o twórczości M. Smolarskiego]; Pod urokiem wszechwładnej techniki; Gwiazda pierwszej jasności [S. Lem]; Fantastyka wszechmożliwości; W sidłach konwencji; W kalejdoskopie teraźniejszości.
Przekł. ang. rozdz.: Katastroficzne wizje przyszłości: The catastrophe theme in Polish science fiction 1918-39. „Canadian-American Slavic Studies”, Pittsburgh 1984 nr 1/2 s. 97-105.
5. Fantastyka naukowa na lekcjach języka polskiego w kl. VI szkoły podstawowej. Pozn.: Inst. Kształcenia Nauczycieli im. Wł. Spasowskiego. Odz. Doskonalenia Nauczycieli w Pozn. 1983, 56 s.
6. Retoryka współczesnej polskiej powieści historycznej dla dzieci i młodzieży. Pozn.: Wydawn. Nauk. UAM 1987, 151 s. Ser. Filol. Pol. UAM, 35.
Nagroda II stopnia na VII Biennale Sztuki dla Dziecka w Pozn. w 1986, nagroda III stopnia Ministra Edukacji Narodowej w 1988.
Zawiera: Wstęp. – Retoryka elementów metatekstowych; Perswazyjne funkcje narracji; Perswazyjność inwencji fabularnej; Retoryka schematów fabularnych; Perswazyjny kształt elokucji. – Zakończenie.
7. Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. [Autorzy:] A. Niewiadowski, A. Smuszkiewicz. Pozn.: WP 1990, 366 s. S[cience] f[iction].
Tu A. Smuszkiewicza: Fantastyka naukowa w literaturze polskiej. Zarys historyczny; Słownik terminów, – wspólnie z A. Niewiadowskim: Wstęp; Bibliografia.
8. Stanisław Lem. Pozn.: Rebis 1995, 163 s. Czytani Dzisiaj.
Popularna monografia dla szkół ponadpodstawowych.
9. Fantastyka i pajdologia. Studia i szkice. Pozn.: Wydawn. „Pozn. Studia Polonistyczne” 2013, 350 s. Biblioteczka Pozn. Studiów Polonist. Ser. Językozn., 66.
Zawiera: Wstęp. – Science fiction a sztuka; Problemy periodyzacji współczesnej fantastyki polskiej; Rekwizyt w utworze fantastycznonaukowym; Fantastycznonaukowy fragment „Lalki” Bolesława Prusa; Fantastyczność i aluzyjność powieści Jana Karczewskiego; W kręgu dwudziestowiecznej utopii; Człowiek wobec kosmosu w twórczości Stanisława Lema; Motyw cyborga w fantastyce naukowej; Świadome czy nieświadome wpływy i zależności; Edukacyjne wartości fantastyki; „Czwarta” czy „osobna”? (O literaturze dla dzieci i młodzieży); Spotkania w obszarze science fiction; Poszukiwania płaszczyzny porozumienia w prozie dla dzieci; Pilot Pirx – poczciwy sceptyk w świecie automatów [dot. bohatera powieści S. Lema]; Mariaże powieści historycznej dla dzieci i młodzieży; Egzotyka i fantastyka, czyli o twórczości Macieja Kuczyńskiego; W świecie przygody i humoru, czyli o twórczości Edmunda Niziurskiego; Powieść marynistyczna Włodzimierza Odojewskiego dla młodzieży; Nazwy krasnoludków w baśni Marii Konopnickiej; Jeżycjada na ekranie [dot. adaptacji filmowych powieści M. Musierowicz].
10. Literatura dla dzieci. Podręcznik dla studentów kierunków pedagogicznych. Pozn.: Wydawn. Nauk. UAM 2015, 369 s. UAM.
Nadto rozprawy i szkice w czasopismach i książkach zbiorowych, m.in.: Konstrukcja postaci w polskiej prozie fantastycznonaukowej. „Stud. Polonist.” 1978 nr 6 s. 147-160, przedr. „Kwazar” 1981 nr [7] s. 77-92 oraz w: Spór o SF. Pozn. 1989 s. 266-281. – Modele fabularne fantastyki naukowej. „Kwazar” 1980 nr 4 s. [24]-[55]. – U źródeł fantastyki naukowej. „Kwazar” 1983 nr [16] s. 63-89. – „Fantastycznie lutnia nastrojona”, czyli o fantastyce w podręczniku Stanisława Makowskiego „Romantyzm”. W: Podręczniki literatury w szkole średniej. Pozn. 1991 s. 217-233. – Science fiction a sztuka. „Zesz. Nauk. Politechniki Rzesz. Nauki Społ.” 1991 z. 15 s. 19-30. – Jak mierzyć imponderabilia? W: Kłopotliwy problem – badanie polonistycznych osiągnięć uczniów. Kr. 2001 s. 41-50. – Groteska w dziełach Stanisława Lema. [Powst. ok. 2002], przekł. ang.: Stanisław Lem’s grotesque works. [Przeł.] P. Kwieciński. W: Acta Lemiana Monashiensis. Special Lem edition of „Acta Polonica Monashiensis”, Melbourne 2002 wyd. 2003 vol. 2 nr 2 s. 110-128. – Fantastyka w gimnazjum. W: Horyzonty polonistyki. W kręgu edukacji, języka i kultury. Lubl. 2010 s. 143-159. – Czym jest fantastyka? Kłopoty z definicją. „Polonistyka” 2011 nr 2 s. 6-12. – Artystyczny ślad na naukowej drodze. Twórczość literacka Andrzeja Staffa. W: Od Lema do Sienkiewicza (z Ingardenem w tle). Tor. s. 9-22. – Science fiction wśród odmian polskiej fantastyki współczesnej. W: Nie tylko Lem. Fantastyka współczesna. Tor. 2017 s. 11-40.
OPRACOWANIA (wybór)
- Ank. 2010, 2013.
- WUP t. 4.
- Encyklopedia fantastyki [on-line] [dostęp 14 grudnia 2016]. Dostępny w Internecie: http://encyklopediafantastyki.pl/index.php?titleAntoni_Smuszkiewicz./li li J. KANIEWSKI: Dydaktyk, badacz, człowiek; Bibliografia prac Antoniego Smuszkiewicza w układzie chronologicznym. W: Kultura, język, edukacja. Dialog współczesności z tradycją. Pozn. 2008 [księga pamiątkowa poświęcona A. Smuszkiewiczowi].
- A. GRODECKA: Fotografie nieistniejącego świata. O polskiej sztuce fantastycznej. „Pozn. Stud. Polonist. Ser. Lit.” 2016 t. 28 [dot. m.in. prac A. Smuszkiewicza].
Stereotyp fabularny fantastyki naukowej
- A. NIEWIADOWSKI: Komentarz do polskiej fantastyki naukowej. „Prz. Hum.” 1982 nr 5/6.
- E. STACHNIAK: Science Fiction „Stereotypes”. „Science-Fiction Studies”, Montreal 1982 vol. 9.
- J. WĘGRODZKA. „Zag. Rodzaj. Lit.” 1983 wyd. 1984 nr 1.
Zaczarowana gra
- P. KOWALSKI: Badania nad kulturą popularną – próba zarysu dziejów jednej z odmian literatury masowej. „Lit. Lud.” 1983 nr 3.
- A. NIEWIADOWSKI: Historia polskiej science fiction. „Prz. Hum.” 1983 nr 8.
- A. STOFF: Historia polskiej fantastyki. „Mies. Lit.” 1983 nr 6.
- E. STACHNIAK: Polish Science Fiction. „Science-Fiction Studies”, Montreal 1984 vol. 11.
- M. ORAMUS: Korzenie. W tegoż: Wyposażenie osobiste. Wwa 1987.
- P. KOWALSKI: Antoni Smuszkiewicz: Historia literatury, czyli droga do science fiction. W tegoż: Parterowy Olimp. Wr. 1988.
Retoryka współczesnej powieści historycznej dla dzieci i młodzieży
- G.S. [G. SKOTNICKA]: W kategoriach retoryki. „Nowe Książ.” 1988 nr 9.
- M. PASTERSKA. „Slavic Review”, Austin, IL 1989 t. 48 nr 2.
- R. WACHOWIAK: O retoryce i perswazyjności. „Studia o Szt. dla Dziec.” 1991 z. 6.
Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej
- A. STOFF: Klucz do polskiej fantastyki. „Nowa Fantastyka” 1991 nr 10.
Stanisław Lem
- B. CHACIŃSKI: Przepowiednie pana Lema. „Życie Warsz.” 1995 dod. „Ex Libris” nr 78.
- D. MATERSKA, E. POPIOŁEK: Lemiana. „Nowa Fantastyka” 1996 nr 6.
- J. RUSZAŁA. „Słupskie Pr. Hum.” 1996 nr 16a.
