Bądzkiewicz Antoni

Iwona Przybysz

Dziennikarz, pedagog, teoretyk i historyk literatury. Kryptonimy i pseudonimy: A.B.; B.; B….cz; Bądz…; B.R.; B. Radwan.

Informacje biograficzne. Urodził się ok. 1831 r. na Mińszczyźnie jako syn Kazimierza i Anny. Ukończył gimnazjum w Mińsku, po czym zapisał się na Uniwersytet Kijowski. Tam rozpoczął studia medyczne, później zaś przeniósł się na wydział filologiczny. Po ukończeniu studiów przez wiele lat zajmował się dydaktyką – najpierw jako guwerner, a następnie (od 1857 r.) nauczyciel języka polskiego w Wilnie, Piotrkowie (od 1864 r.) i w Warszawie (od 1867 r.). W 1881 r. bezskutecznie kandydował na stanowisko profesora w katedrze literatury polskiej Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Z posady nauczyciela w placówce publicznej ustąpił w wyniku represji Aleksandra Apuchtina w 1882 r., na skutek których zakazano prowadzenia wykładów w języku polskim oraz korzystania z polskojęzycznych materiałów dydaktycznych. Przed tymi ograniczeniami Bądzkiewicz uciekał do szkół prywatnych, podejmując pracę nauczyciela języka polskiego w Szkole Technicznej Drogi Żelaznej Warszawsko-Petersburskiej, a następnie w szkole prywatnej Wojciecha Górskiego oraz jako prywatny korepetytor. Poza działalnością pedagogiczną Bądzkiewicz angażował się także społecznie jako członek Wileńskiego Gubernialnego Komitetu Statystycznego oraz członek-założyciel Kasy im. Mianowskiego. Publikował liczne artykuły, współpracując zarówno z czasopismami konserwatywnymi czy zachowawczymi, jak i z niektórymi organami pozytywistów. Pisał m.in. dla „Tygodnika Ilustrowanego” (artykuły geograficzne oraz sylwetki osobistości ze świata kultury), „Biblioteki Warszawskiej” (głównie recenzje publikacji z zakresu pedagogiki czy podręczników do języka polskiego), „Ateneum” (Ryszard Wincenty Berwiński. Szkic biograficzno-krytyczny, „Ateneum” 1887, t. 3–4), „Kłosów” (np. Kazimierz Szlagier, „Kłosy” 1878, nr 654–655) i „Przeglądu Pedagogicznego”. Ogłaszał również pojedyncze artykuły na łamach „Biesiady Literackiej”, „Muzeum” (Projekt nowego opracowania „Pana Tadeusza”, „Muzeum” 1885, z. 12) czy „Tygodnika Powszechnego”. W ostatnich latach życia współpracował także z „Gazetą Świąteczną” jako juror konkursów na powiastki dla ludu. Zmarł 4 VII 1893 w Warszawie; został pochowany na Powązkach.

Korespondencje z Wilna. Zgodnie z deklaracjami Bądzkiewicza należałoby datować początki jego aktywności w prasie co najmniej na 1853 r., kiedy najprawdopodobniej publikował anonimowe korespondencje w „Gazecie Warszawskiej”. Jednak za prawdziwy start jego regularnej pracy dziennikarskiej i krytycznej trzeba uznać korespondencje z Wilna zamieszczane na łamach „Gazety Codziennej” (później „Gazety Polskiej”) na przełomie lat 50. i 60. XIX w. (od 1859 r. do co najmniej 1862 r.). W artykułach tych rejestruje przejawy kulturalnego, naukowego, prasowego, ekonomicznego i społecznego rozwoju miasta, starając się zachować jak największą rzetelność przez stawianie się w pozycji rzeczowego, unikającego skrajności sprawozdawcy (a nie komentatora) życia Wilna. Wynikało to z jego przekonania o istotnej roli prasy jako „dagerotypu moralnego danej chwili” („Gazeta Codzienna” 1860, nr 257), a zarazem pośrednika między osobami odpowiedzialnymi za rozwój życia intelektualnego a przeciętnymi czytelnikami („Gazeta Codzienna” 1859, nr 303). Bądzkiewicz zauważał problemy związane z przyspieszeniem przepływu informacji wynikającym z rozwoju rynku czasopiśmienniczego. Interesujące z krytycznoliterackiego punktu widzenia fragmenty tych korespondencji to przede wszystkim sprawozdania teatralne skupiające się głównie na grze aktorskiej i recepcji scenicznej sztuk („Gazeta Codzienna” 1860, nr 153), nekrologi pisarzy i osób związanych ze środowiskiem literackim oraz informacje o nowościach wydawniczych. W recenzjach teatralnych podkreślał szczególną rolę teatru jako instytucji umożliwiającej edukację kulturalną społeczeństwa, a zwłaszcza analfabetów niemających innej możliwości kontaktu z kulturą (tamże, nr 1). Wzmianki o nowościach wydawniczych, w zdecydowanej większości przypadków pozytywne, służą zaś przede wszystkim wyrażeniu poparcia dla ożywienia rynku wydawniczego (tamże, nr 21).

Rola krytyka. Z biegiem lat można zaobserwować precyzowanie poglądów Bądzkiewicza na rolę krytyka literackiego. Przekonany o odmienności zadań korespondenta od powinności krytyka czy recenzenta, podkreśla swój rzekomo podrzędny status w ramach szczególnie rozumianej topiki skromności, zajmuje jednak zdecydowane stanowisko w sprawach literackich i ostro krytykuje nieakceptowane przez siebie zjawiska: „[…] korespondent nie krytykuje, a podaje tylko wiadomości. Słowa nasze – to tylko poufne, otwarte zeznanie, jakie sobie udzielamy przy ognisku domowym, w kółku najbliższych przyjaciół […], nie chciejcie przeto słów naszych brać za wyrocznię, ale za szczere tylko wyznanie naszego widzenia osobistego” („Gazeta Polska” 1861, nr 56). Swoją „marginalną” rolę wykorzystuje m.in. do krytyki obniżenia się poziomu poezji (tamże) czy polemiki z „Gazetą Warszawską” w kwestii dostępu kobiet do edukacji („Gazeta Polska” 1862, nr 65).

Teoria poezji.

Najważniejszym dziełem Bądzkiewicza (poza trzytomowymi Wypisami polskimi z lat 80. XIX w. przeznaczonymi dla uczniów szkół podstawowych i średnich) jest Teoria poezji w związku z jej historią opowiedziana (1867, wyd. 2 – 1875) – publikacja w większości kompilacyjna, która mimo prymarnie dydaktycznego przeznaczenia stawiała sobie ambicje zrewolucjonizowania kanonu wiedzy teoretycznoliterackiej, łącząc ze sobą elementy wykładu teorii literatury oraz syntezy historii literatury polskiej i światowej. W równolegle wydanej Nauce poezji wobec sądów krytyków warszawskich (1867) autor wskazywał, że charakter Teorii wynikał z chęci uzupełnienia informacji nieobecnych w dostępnych na rynku podręcznikach oraz z przekonania o istotnych związkach między rolą dydaktyka i naukowca. Miało to zarówno usprawiedliwiać korzystanie przez Bądzkiewicza z innych źródeł (m.in. prac J.F. Królikowskiego, H. Cegielskiego, L. Jenikego), jak i legitymizować odrębność jego stanowiska. W praktyce doprowadziło to jednak do powstania kontrowersji, których świadectwem są recenzje Teorii, broszury polemiczne Aleksandra Skrobańskiego, Henryka Struvego (oskarżających Bądzkiewicza o liczne plagiaty) oraz Bądzkiewicza, a nawet proces o zniesławienie między Bądzkiewiczem a Struvem, zakończony obustronną ugodą.

Najistotniejszym postulatem sformułowanym we wprowadzeniu do Teorii jest konieczność zachowania łączności między prezentacją zagadnień teoretycznoliterackich a wykładem historycznym. U podstaw tego projektu leży przeświadczenie o związku dziejów literatury z historią rozwoju społeczeństw zarówno umożliwiającym kształtowanie się odrębnych form literackich w różnych kulturach, jak i zmuszającym do odejścia od klasycystycznych modeli nauczania i opisu literatury (nawet jeśli w istocie wynika on z oświeceniowej emancypacji estetyki jako osobnej nauki o duchu twórczości). Postulat ten Bądzkiewicz próbuje realizować przez wpisanie wykładu historycznoliterackiego w historiozoficzny schemat rozwoju literatury, a także łączenie literatury z kategorią narodowości. W mniejszym stopniu uwidacznia się to w części teoretycznej podręcznika, najsilniej jednak obecne jest na płaszczyźnie normatywistycznego podejścia do wykładu teorii poezji wyrażającego się przez sugerowanie najlepszych (najlepiej dostosowanych do specyfiki brzmieniowej i akcentowej polszczyzny) form wersyfikacyjnych i rymów.

Nie mniej istotna okazuje się obrona wartości poezji, której rolę Bądzkiewicz podkreśla zwłaszcza wobec konieczności walki z tendencjami widocznymi w publicystyce prasowej pozytywistów. Poezję definiuje jako sztukę, która „za pośrednictwem słowa stwarza piękne, rzeczywiste, idealne obrazy” (Teoria poezji). Podejście to umożliwia – nowe na tle dotychczasowych propozycji – włączenie poezji ludowej do historii poezji polskiej oraz kanonizację poezji romantycznej. W Projekcie nowego opracowania „Pana Tadeusza” i w szkicu o Ryszardzie Berwińskim zgłaszana jest także konieczność pogłębionej analizy językowej, stylistycznej i wersologicznej omawianych utworów, traktowanej jako niezbędny element badań nad świadomością językową narodu.

Rozwój literatury Bądzkiewicz przedstawia jako linearny, organiczny proces, sprzężony z postępem cywilizacyjnym danego narodu. Stąd wyróżnia fazę dzieciństwa (w której ludzkość oddaje siłom przyrody boską cześć i skłania się ku opowieściom o niezwykłych czynach i bohaterach, dając początek eposowi), młodości (kiedy ludzie, poszukując sposobów na wyrażanie swoich odczuć i wewnętrznego rozwoju, zwracają się w stronę liryki) oraz dojrzałości (czyli fazy, w której akcent pada na czyn społeczny, wyrażany w dramacie – syntezie epiki i liryki oraz najdoskonalszym rodzaju literackim). W takich kategoriach Bądzkiewicz stara się przedstawić historię powstającej w rozmaitych kręgach kulturowych literatury, zarówno starożytnej (np. perskiej, hinduskiej, greckiej, rzymskiej), jak i nowożytnej (m.in. francuskiej, włoskiej, skandynawskiej, hiszpańskiej). W praktyce jednak jego wywód zmienia się w ciąg streszczeń utworów, co można postrzegać jako świadectwo kompilacyjnego charakteru podręcznika.

Sylwetki krytyczne. Ważnym elementem działalności krytyczno- i historycznoliterackiej Bądzkiewicza są sylwetki pisarzy i innych osobistości życia kulturalnego publikowane na łamach prasy (np. Kazimierz Szlagier, „Kłosy” 1898, nr 654–655; Jan Kassyanowicz, „Biesiada Literacka” 1888, nr 51) oraz w osobnych broszurach (m.in. Kornel Ujejski. Zarys biograficzno-krytyczny, 1893). Wiele z nich powstawało z potrzeby chwili, co odzwierciedlało się w koncentracji autora raczej na rekonstrukcji życia ich bohaterów niż charakterystyce ich działalności literackiej.

Najbardziej interesujące są studia poświęcone życiu i twórczości Kornela Ujejskiego (napisane jeszcze za życia autora) oraz Ryszarda Berwińskiego. Zadaniem obu tych opracowań, przygotowanych na podstawie dogłębnych kwerend bibliograficznych (a w przypadku portretu Ujejskiego także przy współpracy z synem poety, Kordianem), było zarysowanie twórczości pisarzy na tle historyczno-kulturowym (co przyczyniało się do widocznego w niektórych miejscach biograficznego modelu interpretacji dzieł) oraz wskazanie najważniejszych czynników przyczyniających się do ich popularności (lub w przypadku Berwińskiego takich, które spowodowały zastój jego kariery artystycznej). Bądzkiewicz nie jest zdystansowany badawczo wobec swoich bohaterów, nie unika nawet jawnej krytyki ich zachowań, co przejawia się zwłaszcza w narracji o życiu Berwińskiego opisywanego jako osoba rzutka i zdolna, ale pozbawiona wytrwałości i opanowania (Ryszard Wincenty Berwiński). Bądzkiewicz nie ucieka przed hierarchizowaniem utworów, pomija też te uznane za mniej udane. Ważne miejsce w wywodzie zajmuje także analiza wersologiczna oraz poetologiczna pozwalająca na odtworzenie indywidualnych właściwości stylu poetów oraz źródeł ich inspiracji. Analizy te czasem prowadziły do zakwestionowania przekonań funkcjonujących w obiegu krytycznym, np. kiedy Bądzkiewicz wykazuje, że w stylu Ujejskiego uwidaczniają się silne inspiracje twórczością Adama Mickiewicza, a nie Juliusza Słowackiego (Kornel Ujejski).

Istotną kategorią umożliwiającą klasyfikację tekstów literackich jest dla Bądzkiewicza kategoria szczerości, rozumiana jako umiejętność wiarygodnego przełożenia emocji i wrażeń na język literacki. Wedle takich kryteriów oceniał nie tylko poezję, lecz także pisma podróżnicze Józefa Ignacego Kraszewskiego (Podróżopisarstwo krajowe, w: Książka jubileuszowa dla uczczenia pięćdziesięcioletniej działalności literackiej J.I. Kraszewskiego, 1880).

Podsumowanie. Działalność krytyczno- i teoretycznoliteracka stanowiła tylko jedno z wielu pól aktywności piśmienniczej Bądzkiewicza. Odznaczał się w niej daleko idącą stałością poglądów. Już na etapie korespondencji prasowych jawił się jako krytyk, którego rozumienie literatury sytuowało się na granicy między romantyzmem (z którego czerpał przede wszystkim przekonanie o wartości poezji oraz postrzeganie szczerości jako istotnej wartości literatury) a pozytywizmem (przejmując z niego postulaty rozwoju piśmiennictwa oraz zwiększenia dostępu do edukacji). Jego najważniejsze dzieło, choć ściśle podporządkowane dydaktycznemu celowi i nie zawsze spójne terminologicznie, stanowiło w epoce ważną alternatywę wobec obecnych na rynku podręczników szkolnych. Mimo kontrowersji związanych z autorskim wkładem Bądzkiewicza w powstanie Teorii poezji nie sposób odmówić mu także zasług w zakresie teorii strofiki i wersologii. Jako jeden z pierwszych krytyków swojego czasu silnie akcentował konieczność pogłębionych i spójnych metodologicznie badań nad językiem, stylem oraz formami poetyckimi współtworzącymi utwór poetycki i ważnymi dla jego interpretacji.