Bentkowski Feliks

Monika Stankiewicz-Kopeć

Bibliograf, archiwista, historyk literatury, redaktor, wykładowca uniwersytecki. Pseudonimy i kryptonimy: F.B.; Niebylski; X.J. [?].

Informacje biograficzne. Feliks Jan Bentkowski urodził się 27 V 1781 w Lubartowie (woj. lubelskie) jako syn Józefa i Marianny z Nowickich. Ojciec, były konfederat barski, pełnił służbę na dworach Sanguszków i Sapiehów. Po przeprowadzce rodziny do Warszawy (1787) młody Bentkowski został wysłany na naukę do szkół pijarskich i pojezuickich. Ze względu na trudną sytuację materialną od 5 klasy utrzymywał się z własnej pracy. W l. 1797–1800 pracował jako nauczyciel domowy w Skierniewicach u Ignacego Tiede, plenipotenta arcybiskupa Ignacego Krasickiego w dobrach skierniewickich. Dzięki jego wstawiennictwu, jako stypendysta rządu pruskiego, mógł kontynuować naukę w Instytucie Pedagogicznym w Züllichau nad Odrą, gdzie zdobył średnie wykształcenie, jednocześnie pracując jako nauczyciel języka polskiego w niższych klasach. W l. 1802–1805 kształcił się w Saksonii na Uniwersytecie w Halle oraz uczył języka i literatury polskiej przebywających tam Polaków. Atmosfera uniwersytetu oraz wykłady tamtejszych profesorów (m.in. F.A. Wolffa), jak też współpraca z czasopismami niemieckimi wpłynęły na rozbudzenie naukowych zainteresowań Bentkowskiego. Z prasą niemiecką (głównie z „Allgemeine Literatur Zeitung”) Bentkowski współpracował (jako korespondent) po powrocie do kraju. Zamieszczał tam omówienia dzieł piśmiennictwa polskiego, zwłaszcza współczesnego. Obok artykułów dotyczących prac stricte literackich (m.in. tłumaczenia Eneidy pióra F.K. Dmochowskiego, „Allgemeine Literatur Zeitung” 1810, Nr. 245) czy omówień aktualnych prac bibliograficznych pojawiały się prace dotyczące m.in. Słownika dokładnego języka polskiego i niemieckiego Samuela Bandtkiego („Allgemeine Literatur Zeitung” 1806, Nr. 149–150), rozprawy pedagogicznej Józefa Kalasantego Szaniawskiego Rady przyjacielskie młodemu czcicielowi nauk i filozofii (tamże, Nr. 159), pracy historycznej Józefa Sołtykiewicza O stanie Akademii Krakowskiej („Allgemeine Literatur Zeitung” 1813, Nr. 99). Pozytywnie wypowiedział się o rozprawie Hugona Kołłątaja Uwagi nad teraźniejszym położeniem tej części ziemi polskiej, którą od pokoju Tylżyckiego zaczęto zwać Księstwem Warszawskim („Allgemeine Literatur Zeitung” 1809, Nr. 328), o pracy Wawrzyńca Surowieckiego O upadku przemysłu i miast w Polszcze („Allgemeine Literatur Zeitung” 1811, Nr. 198). Zrecenzował rozprawę Juliana Ursyna Niemcewicza Dzieje panowania Zygmunta III („Allgemeine Literatur Zeitung” 1819, Nr. 170). Pisał o najdawniejszych książkach drukowanych w Polsce („Wienner Allgemeine Literatur Zeitung” 1814, Nr. 59). W „Pädagogische Bibliotek” opublikował rozprawę poświęconą nauczaniu. Pokłosiem kontaktów niemieckich była też jego późniejsza współpraca z wydawaną w Lipsku Allgemeine Encyclopädie der Wissenschafte und Künste. Po zakończeniu studiów i powrocie do kraju (1805) został powołany na stanowisko nauczyciela języków starożytnych oraz języka niemieckiego w nowo powstałym Liceum Warszawskim, którego dyrektorem był Samuel Bogumił Linde. W l. 1809–1811 został tam profesorem literatury polskiej i powszechnej. Współpracował z Lindem przy redagowaniu Słownika języka polskiego. Zainteresowania językoznawczo-filologiczne Bentkowskiego znalazły wyraz w pracach Deputacji Towarzystwa Przyjaciół Nauk do ustalenia ortografii języka polskiego. Równolegle pełnił obowiązki nauczyciela dzieci hr. Tomasza Adama Ostrowskiego. W 1812 r. ożenił się z Emilią Zeydler (Zajdler, Seidler), małżeństwo to zapewniło mu stabilizację materialną. Miał trzech synów i córkę. Był też zastępcą sekretarza Izby Edukacyjnej oraz członkiem Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (od 1813 r.), należał do lóż masońskich.

W 1811 r. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych zleciło mu przygotowanie podręcznika literatury dla klasy 6 szkół wojewódzkich. Dwutomowa Historia literatury polskiej (1814), będąca efektem szeroko zakrojonych prac autora, przyniosła mu wiele wyróżnień. W 1816 r. otrzymał tytuł doktora filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz dostał od cara Aleksandra I brylantowy pierścień. W 1817 r. Towarzystwo Naukowe Krakowskie wybrało Bentkowskiego na swego członka czynnego, w połowie 1820 r. nowo utworzone Towarzystwo Naukowe Płockie poprosiło go zaś o opiekę. W 1819 r. Bentkowski został także kawalerem Orderu Świętego Stanisława IV klasy. Został redaktorem naczelnym „Pamiętnika Warszawskiego, czyli Dziennika Nauk i Umiejętności” (1815–1821). Czasopismo odzwierciedlało idee liberalne i lojalistyczne jego redaktora (głównie aprobatę dla działań cara Aleksandra I). Bentkowski publikował na jego łamach wypowiedzi bliskie doktrynie klasycystycznej, ale i twórczość oraz rozprawy prezentujące nowe, romantyczne przekonania. O pewnej otwartości Bentkowskiego na nowe prądy kulturowe świadczy opublikowanie w 1818 r. rozprawy Kazimierza Brodzińskiego O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej oraz w 1819 r. Uwag nad „Jagiellonidą” D. Bończy Tomaszewskiego Adama Mickiewicza. Gdy władze Królestwa Polskiego zaczęły odnosić się do pisma niechętnie, Bentkowski w końcu 1821 r. odszedł z redakcji. W l. 1817–1832 pracował jako profesor historii powszechnej na Królewskim Uniwersytecie Warszawskim. Kazimierz Władysław Wójcicki podkreślał, że „studenci bali się go, ale nie kochali, jak Skrodzkiego i Brodzińskiego, dla jego szorstkiego obejścia, lubo cenili jego wykłady i naukę”. Bentkowski nie prowadził wówczas aktywniejszej działalności naukowej, był natomiast członkiem władz uniwersyteckich (w l. 1821–1831 dziekanem Wydziału Nauk i Sztuk Pięknych). Od 1823 r. był również nauczycielem syna wielkiego księcia Konstantego – Pawła. Nazwisko lojalisty Bentkowskiego łączono także ze słynnym wykładem z 12 III 1829 zbojkotowanym przez słuchaczy i prowadzonym w obecności zaledwie dwóch studentów: Zygmunta Krasińskiego i syna prezydenta Warszawy Karola Wojdy (pozostali studenci uczestniczyli wtedy w patriotycznym pogrzebie senatora P. Bielińskiego). Obecnie przyjmuje się, że wykład ten prowadził nie Bentkowski, ale Bandtkie. W czasie powstania listopadowego Bentkowski nie włączał się w walki, jednak dwaj jego synowie wzięli udział w powstaniu, służąc pod gen. Chłopickim. Po przejściu na emeryturę pozostał aktywny naukowo i społecznie. Od 1833 r. pełnił funkcję honorowego Sędziego Pokoju. Z ramienia Komisji Rządowej Sprawiedliwości został naczelnikiem Archiwum Głównego Królestwa Polskiego, którym kierował do śmierci. Od 1842 r. był członkiem redakcji i współpracownikiem „Biblioteki Warszawskiej”. Zamieszczał tam recenzje i rozprawy historyczne. Bentkowski zmarł na cholerę w sierpniu 1852 r. w Warszawie. Został pochowany na warszawskich Powązkach.

Wokół Historii literatury polskiej. Bentkowski w dziejach literatury polskiej zapisał się przede wszystkim jako autor pierwszej bibliografii narodowej Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych. Dzieło to należy traktować nie tylko jako pomoc dydaktyczną, ale również jako dokument świadomości literackiej. Praca wpisywała się w klimat epoki związany z aktywnością polskich elit po utracie niepodległości na rzecz utrzymania i pogłębienia świadomości narodowej Polaków. Bentkowski czerpał inspiracje z wykładów Friedricha Augusta Wolffa, z prac Ludwika Wachlera, Christopha Augusta Heumanna, Johanna Gottfrieda Eichhorna, Eduina Juliusa Kocha. W swoich poglądach na literaturę był eklektykiem. Z jednej strony przejął nowatorskie wówczas koncepcje niemieckich teoretyków i historyków, z drugiej pozostawał wierny poglądom TPN i polskiej tradycji. Ważne było dlań również rosnące zainteresowanie bibliografią i dziejami piśmiennictwa polskiego widoczne m.in. w publikacji O literaturze polskiej, mianowicie czasów Zygmuntowskich, to jest złotego wieku pisarzy Kazimierza Bronisza Chromińskiego („Dziennik Wileński” 1806, t. 3–4) oraz w Tomasza Szumskiego Krótkim rysie historii literatury polskiej od najpóźniejszych do teraźniejszych czasów (1807).

Historia literatury a bibliografia. Bentkowski w Historii literatury polskiej podsumował współczesną mu wiedzę, systematyzując rodzimą spuściznę piśmienniczą. Dzieło zostało poprzedzone omówieniem warunków rozwoju kultury w poszczególnych epokach opartym na nowatorskim przekonaniu, że dzieje piśmiennictwa są powiązane z całością przemian kultury narodowej. Do czynników warunkujących rozwój literatury i kultury zaliczył m.in. religię, szkoły, podróże, drukarnie, tolerancję, działalność mecenasów, biblioteki. Za przeszkody hamujące życie umysłowe i literackie uznał zaś m.in. wojny i rewolucje, ekspansję cudzoziemszczyzny oraz aktywność jezuitów. Bentkowski dokonał również periodyzacji literatury polskiej i podziału na epoki opartego na ważniejszych datach politycznych. Stanowiła ona punkt odniesienia dla następnych opracowań ukazujących się w XIX w. (m.in. K. Brodzińskiego), jednak autor nie zastosował jej w swoim dziele. Bentkowski ujął bibliografię literatury polskiej w kategorie poetyki i prozaiki, a więc sklasyfikował dzieła według gatunków literackich. Jako jeden z pierwszych (obok E. Słowackiego) podjął pracę nad teoretycznym opracowaniem gatunku dumy oraz terminologicznym uporządkowaniem obszarów poezji lirycznej, co wiązało się z krystalizowaniem się zasad gatunkowego podziału poezji, m.in. oddzielił wyraźnie hymn od ody i pieśni, wytyczając jego gatunkowe granice. Dokonał też analizy i oceny dorobku najważniejszych twórców polskich. Historia literatury polskiej przyczyniła się do zdefiniowania na gruncie polskim pojęcia „literatury”, a także do wyodrębnienia historii literatury jako nauki oraz odróżnienia jej od bibliografii, krytyki literackiej i żywotopisarstwa, z których brała swój początek, a przede wszystkim do samookreślenia historii literatury przez wskazanie jej celu i przedmiotu.

Spór o pojęcie literatury. Publikacja spotkała się ze sporym odzewem zwłaszcza w prasie niemieckiej i czeskiej. W prasie krajowej dyskusja została sprowokowana być może przez Bentkowskiego jako (prawdopodobnie) autora artykułu (podpisanego X.J.) Uwagi nad pismem, które wyszło pod tytułem o „Historii literatury polskiej” (dod. „Gazety Korespondenta Warszawskiego” 1814, nr 10). Zawarte tam spostrzeżenia pokrywają się z wątpliwościami wyrażonymi przez niego w Przedmowie do Historii literatury i w przesłanych mu wcześniej opiniach Jana Śniadeckiego zawartych w Uwagach nad „Historią literatury polskiej” przez Feliksa Bentkowskiego w tomie 1 w Warszawie włączonych do listu Śniadeckiego do Lindego z 5/17 I 1814. Do sporu włączył się też Gotfryd Ernest Groddeck (O znaczeniu, celu i osnowie literatury w powszechności, „Tygodnik Wileński” 1816, t. 1). Obaj polemiści przedstawili odrębne funkcjonujące ówcześnie rozumienia „literatury”: „niemieckie” i „francuskie”. Pojmowanie „literatury” przez Bentkowskiego wydało się Śniadeckiemu zbyt szerokie – „niemieckie” („przez to słowo rozumieją historią albo wiadomość o wszystkich naukach i pismach ściągających się do nauk”). Autor Historii literatury polskiej przyznał się do niemieckich inspiracji w tym względzie, przy czym zaznaczył, że w swojej książce ograniczył się jednak głównie do spisu dzieł (List Bentkowskiego do Śniadeckiego z 26 lutego 1814 r., w: Pamiętniki o Janie Śniadeckim, t. 2, 1865). Po latach Adam Mickiewicz w rozprawie O krytykach i recenzentach warszawskich (1829), krytycznie oceniając pracę Bentkowskiego, wydrwił zwłaszcza sądy o poszczególnych twórcach i zarzucił mu brak krytycyzmu oraz zbyt kurczowe trzymanie się opinii ówczesnych autorytetów (m.in. F.K. Dmochowskiego, L. Osińskiego, S.K. Potockiego).

Znaczenie pracy Bentkowskiego. Historia literatury polskiej Bentkowskiego spełniała istotną funkcję informacyjną, a także społeczno-kulturową w czasach zaborów. Do „najważniejszych” dzieł polskich powstałych po utracie niepodległości zaliczył ją Julian Ursyn Niemcewicz (Pamiętniki czasów moich). Dzieło Bentkowskiego służyło XIX-wiecznym pedagogom w szkołach i na uniwersytetach, zapoznając słuchaczy z rodzimym dorobkiem literackim. Za czasów Stanisława Kostki Potockiego Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zaleciła książkę do użytku szkolnego. Przyczyniała się ona do rozbudzenia szacunku dla narodowej tradycji oraz poczucia dumy z rodzimych osiągnięć naukowych. Rozbudzała też zamiłowanie do prac bibliograficznych, poszukiwania i zbieractwa starych druków, ratowania starodruków i manuskryptów, co korzystnie wpłynęło na handel antykwarski i ruch bibliofilski oraz rozwój bibliotek prywatnych. Nie udało się doprowadzić do planowanego drugiego, uzupełnionego i poprawionego wydania Historii literatury polskiej. Materiały zgromadzone w tym celu przez Bentkowskiego i jego kontynuatorów wykorzystał Adam Benedykt Jocher w Obrazie bibliograficzno-historycznym literatury i nauk w Polsce (t. 1–3, 1840–1857).