Berwiński Ryszard

Marta Taperek

Poeta, żołnierz, działacz polityczny, publicysta, etnograf, krytyk literacki. Pseudonimy i kryptonimy: Erweb; Ernest; B.; R.B.; R.W.B.; RW Ber.; Ryszard B.; Ryszard W.B.

Informacje biograficzne. Ryszard Wincenty Berwiński urodził się 28 II 1819 w rodzinnym dworze w Polwicy pod Zaniemyślem (pow. średzki) jako piąte z kolei dziecko w rodzinie ziemiańskiej. Ojciec Jakub Bonawentura Berwiński (1777–1842) był zarządcą i administratorem majątków kasztelanowej i powieściopisarki Elżbiety Jaraczewskiej, zarabiał też pracą umysłową. Matka, Marianna Faustyna z Bukowieckich (1780–1865), była kobietą wykształconą, odcisnęła wyraźny ślad na edukacji dzieci. Najstarszy syn Jakuba – Józef Ignacy – zginął w niewoli rosyjskiej po powstaniu listopadowym, Teofil Nepomucen został wykładowcą historii w poznańskim gimnazjum Marii Magdaleny i w Trzemesznie, był również autorem rozpraw historycznych i podręcznika Historia powszechna dla młodzieży w krótkości opowiedziana (1869), najmłodszy Tomasz Ignacy zmarł przedwcześnie jako student Uniwersytetu w Berlinie. Ryszard Berwiński, podobnie jak bracia, odebrał staranne wykształcenie domowe. W wieku 11 lat został oddany do gimnazjum w Lesznie, którego środowisko intelektualne zaważyło w dużym stopniu na jego późniejszych poszukiwaniach i kierunku zainteresowań. Ze względu na złą sytuację finansową rodziny edukację kontynuował z przerwami. W l. 1834–1835, aby zdobyć środki utrzymania, pracował jako prywatny nauczyciel w domach szlacheckich, najmował się także jako dozorca chłopów przy pracach gospodarskich. Próbował również uczyć się samodzielnie, korzystając ze zbiorów poznańskiej Biblioteki Raczyńskich. W 1835 r. powrócił do gimnazjum leszczyńskiego, gdzie, namawiany przez nauczycieli i członków związanego ze szkołą stowarzyszenia ziemiańskiego „Kasyno Gostyńskie”, zaczął publikować swoje pierwsze artykuły w czasopiśmie folklorystycznym „Przyjaciel Ludu”. W 1837 r. zdał maturę we Wrocławiu i został przyjęty w szeregi Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego, wtedy też rozpoczął swoje wędrówki piesze i pierwsze terenowe badania ludoznawcze. Wkrótce potem wyjechał do Niemiec, gdzie studiował estetykę, filozofię i historię, w tym samym czasie poznał Edwarda Dembowskiego, z którym niedługo później połączyła go przyjaźń i działalność polityczna. W 1840 r. we Wrocławiu wydał poetycki debiut Powieści wielkopolskie, w 1844 r. zaś dwutomowy zbiór Poezji, które zostały dobrze przyjęte przez krytykę i ugruntowały pozycję Berwińskiego jako pisarza. Od tego roku niemal zupełnie porzucił poezję na rzecz działalności politycznej i publicystyki prasowej. W latach 40. Berwiński aktywnie działał w Towarzystwie Demokratycznym Polskim oraz w Towarzystwie Literacko-Słowiańskim. Za działalność wywrotową władze austriackie osadziły go w więzieniu w Wiśniczu (1846), skąd został wydany władzom pruskim i przeniesiony do więzienia moabickiego k. Berlina. W 1848 r. brał czynny udział w powstaniu w Galicji, w tym samym roku został także delegatem na Zjazd Słowiański w Pradze, gdzie redagował Manifest do krajów europejskich. Po klęsce powstania powrócił do kraju i kontynuował pisarstwo polityczne na łamach „Gazety Polskiej” i „Dziennika Polskiego”.

W l. 1852–1854 był posłem do sejmu pruskiego. Zarówno w czasie pobytu w więzieniach, jak i podczas działań powstańczych nie zaprzestał poszukiwań intelektualnych i wypracowywał swoje stanowisko w kwestii literatury ludowej i sposobów jej definiowania. Przedstawił je w pracy krytycznej Studia o literaturze ludowej ze stanowiska historycznej i naukowej krytyki (1854), wydanej ponownie pod zmienionym tytułem Studia o gusłach, czarach, zabobonach i przesądach ludowych (1862) w drukarni Ludwika Merzbacha, który mając problem ze sprzedażą pierwszego nakładu, opublikował książkę Berwińskiego pod zmienionym tytułem.

W 1854 r. Berwiński udał się na emigrację do Paryża, gdzie szybko nawiązał znajomość ze stronnictwem Hotelu Lambert, z ramienia którego wyruszył do Konstantynopola. W 1855 r. wstąpił do oddziału Sadyka Paszy (M. Czajkowskiego), pod którego dowództwem uzyskał stopień kapitana w drugim pułku dragonów otomańskich. Poza działalnością polityczną publikował w tym czasie artykuły w „Dzienniku Poznańskim”, w których opisywał swoje tureckie impresje i przeżycia. Kilkunastoletnia służba wojskowa Berwińskiego zakończyła się po wojnie prusko-francuskiej w 1871 r. z powodu braku funduszy na utrzymanie polskiej formacji w Turcji. Pisarz bez powodzenia próbował pozyskać środki na powrót do kraju. Z czasem popadł w nędzę i alkoholizm. Zmarł 19 XI 1879 w Konstantynopolu, gdzie został pochowany w zbiorowej mogile.

Badacz folkloru. Twórczość krytycznoliteracka, czy szerzej – krytyczno-kulturowa, Berwińskiego była ściśle powiązana z poprzedzającą ją działalnością poetycką i publicystyczną. Zainteresowanie literaturą i twórczością ludową początkowo miało ścisły związek z postulatami programowymi pierwszych polskich badaczy folkloru, którzy w poznaniu podań i tradycji chłopstwa upatrywali szansę na pogłębienie wiedzy o najdawniejszych dziejach narodu. Wśród inspiratorów tego ruchu, którzy wywarli wpływ na poetę, należy wymienić Zoriana Dołęgę Chodakowskiego oraz Kazimierza Władysława Wójcickiego. Berwiński, już jako twórca początkujący, podjął się krajoznawczo-etnograficznych kwerend w terenie, które opisywał w cyklu Listy z narodowej pielgrzymki publikowanym w „Przyjacielu Ludu”. Listy, mające w założeniu autora stanowić sprawozdania ze znalezisk etnograficznych, przynosiły jednakże więcej rozważań o charakterze teoretycznym. Można w nich odnaleźć elementy krytyki literackiej. W Liście drugim („Przyjaciel Ludu” 1838, nr 11) Berwiński sformułował tezę o potrzebie badania raczej zbiorowej niż indywidualnej twórczości, widząc w masach ludowych główny czynnik zmian politycznych XIX w., nawołując do włączenia rozważań o kulturze chłopskiej do debaty nad kulturą narodową. Przewaga przekazu ustnego nad piśmiennością, charakteryzująca twórczość ludową, została przedstawiona jako wyzwanie dla pisarzy, których zadaniem jest ocalenie od zapomnienia historii zachowanej w opowieściach ludowych. Istotnym elementem refleksji nad folklorem było przekonanie o jego zróżnicowaniu regionalnym i lokalności, dlatego projekt etnograficzny Berwińskiego koncentrował się na rodzimej Wielkopolsce. W Liście trzecim (tamże, nr 19) pisarz omawiał Klechdy starożytne, podania i powieści ludu polskiego i Rusi (1837) autorstwa Wójcickiego. Skupił się tu na klechdzie Oczy urocze, w której zwrócił uwagę na prostotę formy, lepiej eksponującą treść ludowego podania niż wyszukane frazy niemające waloru autentyczności. Berwiński streszczał klechdę, podkreślając jej szkicowy charakter, który pozostawia miejsce wyobraźni, przez co utwór może zadziałać inspirująco na innych twórców. Romantyczne poszukiwania korzeni kultury i próby wskrzeszenia czasów przedhistorycznych za pośrednictwem inspirowanej ludowymi podaniami poezji, które Berwiński z powodzeniem realizował na początku swojej drogi literackiej, w pewnym tylko stopniu wypływały ze zbierania w terenie pieśni czy klechd domowych. W dużej mierze stanowiły one zasób źródeł dla twórczości literackiej, pełniąc nie tylko funkcję czysto dokumentacyjną. W takiej perspektywie rola poety polegała na wydobyciu z dawnych opowieści ludu tych motywów i pierwiastków, które mimo swej pierwotności po przetworzeniu i literackiej obróbce mogły stać się aktualne i zrozumiałe dla wszystkich warstw społecznych. Rekonstrukcja ideowych podwalin twórczości poetyckiej Berwińskiego jest istotna dla zrozumienia późniejszej zmiany jego poglądów, które zaprezentował w pracach folklorystycznych, ponieważ między oboma typami działalności zachodzą zdecydowane różnice.

Krytyka literacka a badania nad folklorem. Rewizji swoich wcześniejszych założeń na temat literatury i kultury ludowej dokonał Berwiński w erudycyjnych Studiach o literaturze ludowej ze stanowiska historycznej i naukowej krytyki (1854). Pierwsze pomysły i szkice tej publikacji powstawały już w trakcie pobytów w niemieckich więzieniach. Wzorem i inspiracją dla Studiów (do której jednak Berwiński nigdy otwarcie się nie przyznał) była praca Wilhelma Gottlieba Soldana Geschichte der Hexenprozesse (1843) poświęcona europejskim procesom czarownic. Soldan twierdził, że wierzenia i gusła ludowe swoimi korzeniami często nie sięgały najdawniejszych wyobrażeń pogańskich, lecz stanowiły raczej przetworzoną naukę Kościoła i warstw wykształconych, zatem kultura chłopska nie powinna być bezkrytycznie postrzegana jako rezerwuar pierwotności i niezmiennych tradycji. Cechą kultury ludowej byłaby zatem pewna powtarzalność, wariantywność i adaptacyjność wzorów kultury wysokiej. Założenia Soldana Berwiński twórczo przeniósł na grunt polski i dostosował materiał porównawczy do warunków literatury krajowej. To właśnie skrupulatna analiza porównawcza utworów literackich, okolicznościowych, prawnych i religijnych, nie zaś poznawanie i rejestracja aktualnej wiedzy ludowej, może przyczynić się – zdaniem Berwińskiego – do poznania praźródeł plemiennej słowiańskiej historii.

Innym ważnym dla Berwińskiego autorem był Józef Ignacy Kraszewski, którego Studia literackie (1842), ze szczególnym uwzględnieniem ustępu poświęconego podaniom ludowym, przedstawiały bliski mu gest odrzucenia romantycznego wyobrażenia kultury ludowej na rzecz analiz naukowych. Berwiński, krytykując tezy o pierwotnym i niezmiennym od tysiącleci imaginarium warstw chłopskich, przenosił na inny poziom zainteresowanie folklorem jako kluczem do dawnej Słowiańszczyzny. Studia Berwińskiego są uznawane za pierwszą polską pracę naukową o folklorze, w której zebrano, podsumowano i krytycznie przeanalizowano ówczesną wiedzę ludoznawczą. Literatura rozumiana szeroko, jako korpus różnych dzieł pochodzących z rozmaitych obiegów, zarówno użytkowych, jak i artystycznych, w projekcie Berwińskiego odgrywała rolę najważniejszą, analiza pierwiastka ludowego w polskich utworach przedromantycznych sprawiała zaś, że rozprawa ta ma cechy pracy etnograficznej, jak i historycznoliterackiej zarazem. W pierwszej części Studiów Berwiński mierzył się z pytaniem, czym jest literatura ludowa i jak trudno jest ten fenomen zdefiniować. Płynność jej form powoduje, że badania nie powinny skupiać się wyłącznie na analizie poetyki i cech konstrukcyjnych, lecz uchwycić jej „żywioł”, za który autor uznał przesądy, zabobony, gusła i demonologię obecne w wierzeniach ludowych. To właśnie prześledzenie źródeł wątków magicznych, ustalenie, gdzie i kiedy pojawiły się po raz pierwszy i z jakiego porządku tekstów lud mógł przejąć dane wyobrażenie, w pracy Berwińskiego jest omówione najobszerniej i na najszerszym materiale. Autor wprowadza rozróżnienie omawianych utworów na teksty dawne – analizowane w sposób historycznoliteracki – oraz współczesne (XIX-wieczne), które podlegały praktykom krytycznoliterackim.

Ludowość w literaturze dawnej. Berwiński do literatury ludowej w epokach dawnych zaliczał nie tylko utwory powstałe z inspiracji czy zainteresowania ludem lub przedstawiające kulturę gminu, lecz także te, które w jakiś sposób na lud wpływały bądź lud stawał się ich wtórnym odbiorcą, jak np. Nowe Ateny ks. Benedykta Chmielowskiego opisane jako książka popularna wśród kaznodziejów i wpływająca na charakter kazań, które z kolei kształtowały wyobrażenia chłopstwa o świecie. Zarówno inkluzywna definicja ludowości obecna w Studiach, jak i antropologiczno-kulturowe podejście do literatury poszerzające jej zakres przedmiotowy pozwalają uznać metodę Berwińskiego za nowatorską. Wśród dawnych prac, w których etnografowie mogą poszukiwać wątków magicznych, będących dla Berwińskiego istotą literatury ludowej, wymienione są dzieła historyczne (np. Annales J. Długosza), zielniki, herbarze, traktaty religijne, literatura sowizdrzalska. W badaniach folklorystycznych nie brakuje także reprezentatywnych odniesień do literatury, m.in. do takich utworów, jak Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego, Czary Szymona Szymonowica, Victoria deorum Sebastiana Klonowica, Diabeł w swojej postaci Jana Chryzostoma Bohomolca. Różnorodność analizowanych pism odpowiadała koncepcji Berwińskiego chcącego zrekonstruować jak najpełniej obraz życia chłopstwa. Podkreślał on jednak, że nie są to utwory autorstwa chłopów i nie ukazują realnego życia warstw ludowych, lecz jego literacką interpretację, nie mogą więc być traktowane jako dokumenty. Zwracał on też uwagę na rolę i obecność przekładów, które jeszcze bardziej komplikowały problem autentyczności i rodzimości utworów uznawanych przez romantyków za oryginalną emanację ducha narodu. Przekonanie o przenikaniu się kultury ludowej z kulturą wysoką na przestrzeni dziejów doprowadziło Berwińskiego do wniosku, że ważną kwestią jest ustalenie metod badawczych pozwalających omawiać te zjawiska w perspektywie zarówno synchronicznej, jak i diachronicznej.

Krytyka literatury ludowej. Za pionierów nowoczesnych badań nad folklorem Berwiński uważał Hugona Kołłątaja i Jana Pawła Woronicza. Wśród twórców sobie współczesnych najwięcej miejsca poświęcił pismom Michała Wiszniewskiego i Wacława Aleksandra Maciejowskiego. Na ich przykładzie wskazał na dominującą opinię, jakoby zainteresowanie ludowością w XIX w. nosiło charakter przełomu i odrodzenia kulturowego, z czym się nie zgadzał, wykazując obecność pierwiastka ludowego w twórczości poprzednich epok. Narzędzia krytyczne, jakie proponował w Studiach Berwiński, opierały się na wielu zasadach pozwalających uściślić i usystematyzować badania nad literaturą ludową. Pierwszym ich etapem winny być kwerendy źródłowe, a następnie krytyka tychże źródeł, przy uwzględnieniu tego, że lud nie jest warstwą monolityczną, niezmienną, niepodatną na wpływy, te zaś mogą mieć różny charakter oraz pochodzenie i wynikać z kontaktów z innymi warstwami społecznymi, kulturami i wyznaniami. Badacz lub twórca literatury powinien dołożyć staranności w przechowaniu źródła, które odkrył, a nie tylko w jego opracowaniu i przepisaniu. Pytanie o prawdę historyczną źródła nie nurtowało Berwińskiego, zdecydowanie ważniejszą rolę odgrywała bowiem społeczna rola literatury i to, jakie wyobrażenia o świecie utrwalała. Dlatego też Berwiński wzywał do ostrożności przy tworzeniu narracji historycznych, ponieważ ich mnogość mogła prowadzić do błędnych wyobrażeń o przeszłości i do powstawania mitów kompensacyjnych, nie zaś rzetelnej wiedzy o przeszłości. Literatura ludowa i badania podań ludowych mogły służyć według Berwińskiego przede wszystkim poznaniu warstw chłopskich żyjących współcześnie, a nie – co zakładały środowiska słowianofilskie – zgłębianiu pogańskiej przeszłości. Poznanie warunków życia ludu i jego umysłowości miało ważne znaczenie dla edukacji chłopstwa i włączania tego stanu w polityczne życie narodu, do czego Berwiński nawoływał również ze względu na wyznawany przez siebie program niepodległościowy. Literatura, jako siła wpływająca na społeczeństwo i kształtująca jego postawy, miała w tym programie do odegrania niebagatelną rolę.

Praca Berwińskiego nie spotkała się ze zrozumieniem współczesnych. Krytycznie wypowiadali się o niej Kazimierz Władysław Wójcicki, Kazimierz Szulc, Józef Łepkowski i Lucjan Siemieński. Postulaty badawcze Berwińskiego zaadaptował za to w swoich pracach Oskar Kolberg, który nie tylko odwoływał się do XVI-, XVII- i XVIII-wiecznych źródeł podanych w Studiach, lecz także cytował obszerne fragmenty tej pracy. W latach 80. XIX w. środowisko skupione wokół redagowanego przez Jana Karłowicza miesięcznika etnograficznego „Wisła” również propagowało podejście badawcze Berwińskiego.