Bielski Szymon

Monika Stankiewicz-Kopeć

Pijar, historyk, nauczyciel, wydawca. Pseudonimy i kryptonimy: X.S.B.; Scholarum Piarum. 

Informacje biograficzne. Urodził się 17 IX 1745 w Jazowsku (woj. krakowskie) jako Mateusz Bielski. Edukację zaczął w pijarskiej szkole w Podolińcu na Spiszu. W 1766 r. wstąpił do zgromadzenia pijarów i przyjął imię Szymon. Po odbyciu nowicjatu w Podolińcu w 1768 r. złożył śluby zakonne. Studiował filozofię w Międzyrzeczu Koreckim, a teologię w Krakowie. Po ukończeniu studiów w l. 1772–1792 pracował jako nauczyciel w szkołach pijarskich w Łowiczu, Łukowie, Drohiczynie, Chełmie, Radomiu, Międzyrzeczu i Szczuczynie Mazowieckim. Uczył tam retoryki, historii, geografii, w Drohiczynie i Szczuczynie podjął się uporządkowania księgozbiorów miejscowych bibliotek zakonnych.

Od 1792 r. przebywał w Warszawie, gdzie obok wykonywania obowiązków prowincjała w l. 1792–1817 pełnił też funkcję prefekta Drukarni Pijarów w Warszawie oraz biblioteki Collegium Regium. Rozbudował obie instytucje, usprawnił ich działanie, uporządkował księgozbiór biblioteczny i wzbogacił go w wiele cennych pozycji oraz sporządził katalog. Zajmował się również pracą korektora książek publikowanych w Drukarni Pijarów, m.in. wykonał drugą, „uciążliwą korektę” Słownika Samuela Bogumiła Lindego. Po 1817 r. Bielski podjął pracę w Kolegium Konarskiego na Żoliborzu. Był jednym z kilkunastu pijarów powołanych na członków Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Po ukończeniu 80 roku życia został przeniesiony na stanowisko nauczyciela w Kolegium Głównym w Warszawie. Zmarł 4 I 1826 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.

Kręgi działalności. „Mąż ten niespracowany, całe życie swoje poświęcił naukom” (Dykcjonarz biograficzno-historyczny, t. 1, 1844). Bielski był czynny zwłaszcza w tłumaczeniu i wydawaniu dzieł przeznaczonych do użytku szkolnego, które publikował głównie w warszawskiej drukarni Księży Pijarów. Działalność pisarską rozpoczął wydaniem podręcznika Arytmetyka praktyczna krótkim i łatwym sposobem przez pytania dla wygody i używania szkolnej młodzi zebrana (1775), często wznawianego i modyfikowanego. Książka ta miała wpływ na rozpowszechnienie terminów matematycznych. Był też autorem opracowania biografii przyrodnika Krzysztofa Kluka (Wiadomość o życiu i pismach ks. Krzysztofa Kluka, proboszcza ciechanowieckiego, 1800) będącego źródłem do dziejów przyrodoznawstwa w Polsce.

Na przełomie XVIII i XIX w. oraz w pierwszych dekadach tego stulecia przekładał (z C. Fleury’ego), redagował i wydawał podręczniki do nauki religii, m.in. przetłumaczył z francuskiego przeznaczony do użytku szkolnego Katechizm historyczny większy (1812).

Wydał wiele przekładów podręczników (wznawianych i przerabianych w następnych latach). Dokonał także pierwszego polskiego przekładu traktatu Immanuela Kanta Zum ewigen Frieden (1795) z francuskiej edycji (Projekt wieczystego pokoju; rozwaga filozoficzna przez E. Kanta z języka francuskiego z nowymi autora dodatkami, 1797). Rozprawa ta powstała w czasie III rozbioru Polski, stanowi rodzaj „traktatu pokojowego”, w którym filozof podkreślał, że żadne państwo nie powinno przemocą ingerować w sprawy innego kraju, a stan pełnego oświecenia gatunku ludzkiego będzie możliwy jedynie w sytuacji wiecznego pokoju. Traktat odczytywano jako refleksję filozofa nad sytuacją Polski rozbieranej przez sąsiadów, był popularny na ziemiach polskich. Być może Bielski właśnie z tego powodu dokonał jego przekładu.

W 1812 r. Bielski zebrał i wydał w Drukarni Księży Pijarów Pieśni narodowe z różnych autorów polskich (1812) zawierające 42 pieśni głównie o charakterze patriotycznym wraz z „przydatkiem” (Pieśnią Jana Kochanowskiego o Proporcach do Hetmana). Przypominały one dzieje Rzeczypospolitej (np. zwycięstwo pod Wiedniem, najazd szwedzki) oraz postaci jej władców i bohaterów (zwłaszcza „Zbawcę Napoleona”, „Drogi Dar Niebios”). Zbiór otwierała Bogurodzica („święty starożytności zabytek”) zaopatrzona w krótki komentarz autora. Po niej zamieszczono m.in. XVII-wieczny wiersz Do Polaków [Ocknij się Lechu, przerwij sen twardy], błagalne pieśni (O pomoc Koronie Polskiej, Do świętych Patronów Korony Polskiej) oraz „narodowe” utwory m.in. Macieja Sarbiewskiego, Samuela Twardowskiego, jezuity Dominika Rudnickiego, Wojciecha Chrościńskiego, Wespazjana Kochowskiego, Franciszka Dionizego Kniaźnina, Ignacego Krasickiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, Wojciecha Bogusławskiego, Jędrzeja Świderskiego.

Bielski ma także zasługi jako twórca katalogów bibliotek, m.in. sporządził i opublikował katalog biblioteki Collegium Regium. Kontynuując prace księdza Atanazego Pomorzkanta, sporządził i wydał bibliografię pijarską, doprowadzoną aż do 1812 r., wzbogaconą o życiorysy autorów (Vita et scripta quorundam e Congregatione Clericorum Regularium Scholarum. Piarum, 1812). Wymienił w niej 186 pijarów autorów dzieł literackich i/lub naukowych. Feliks Bentkowski chwalił tę bibliografię jako dobrze napisaną i wiele wnoszącą do literatury polskiej. Praca Bielskiego jest cennym źródłem informacji (biograficznych i bibliograficznych) na temat środowiska pijarskiego. Bielski pisał też ćwiczenia krasomówcze, mowy pogrzebowe, biogramy, nekrologi.

Wybór różnych gatunków poezyi i jego rola. Szczególnie ważną rolę na płaszczyźnie dydaktycznej i estetycznoliterackiej odegrał przygotowany dla celów szkolnych i anonimowo wydany przez Bielskiego wraz z Onufrym Górskim i Franciszkiem Ksawerym Dmochowskim Wybór różnych gatunków poezyi z rymopisów polskich dla użytku młodzieży (1806–1807); „Do dzieła tego teorię pisał Górski Onufry, wzorów dobierał Bielski Szymon, a oceniał wzory Dmochowski Franciszek” (K. Estreicher). Uzupełnienie stanowi dzieło Pawła Chrzanowskiego Wybór różnych gatunków mowy wolnej (1816). Podręcznik, starannie przygotowany pod względem metodycznym, został dobrze przyjęty przez szkoły, o czym świadczą wznowienia, miał też szeroki zakres terytorialny, obowiązywał w Księstwie Warszawskim, w Królestwie Polskim, w zaborze pruskim oraz w Okręgu Wileńskim (do 1831 r.). Od 1820 r. cenzura nie zezwalała na jego wydawanie, „ponieważ był on sprzeczny z założeniami polityki oświatowej” tamtego okresu (J. Marchewa). Części ułożonego według gatunków literackich podręcznika różniły się układem i sposobem prezentowania treści, np. w tomie 2 po prezentacji treści zostały postawione pytania kontrolne (których nie było w tomie 1). Bielski najpierw charakteryzował poszczególne rodzaje i gatunki literackie (w klasyfikacji zabrakło jednak wyraźnych cezur między kategoriami rodzaju i gatunku) oraz ukazał ich rozwój historyczny. Następnie pod każdym z nich zamieścił pisma klasycznych autorów różnych epok: obcych (m.in. Homera, Wergiliusza, Hezjoda, L. Ariosta, T. Tassa, J. Miltona, E. Younga, J. Delille’a, Voltaire’a) i polskich (m.in. J. Kochanowskiego, S. Szymonowica, S. Twardowskiego, A. Naruszewicza, J.U. Niemcewicza, F. Karpińskiego, F.D. Kniaźnina, I. Krasickiego, S. Konarskiego, T.K. Węgierskiego). Na uwagę zasługuje zwłaszcza szerokie omówienie i zilustrowanie wieloma wierszami twórczości Jana Kochanowskiego, po raz pierwszy aż tak obszerne w szkolnym podręczniku.

Wybór różnych gatunków poezyi odzwierciedla również stan świadomości estetyczno-literackiej jego autorów. Przegląd zaczęto od krótkiej rozprawy O rymotwórstwie wewnętrznym, następnie scharakteryzowano „apolog, czyli bajkę”, potem zajęto się m.in. sielanką, satyrą, epigramatem – zaliczanymi do liryki, czyli „rymotwórstwa uczucia” – elegią (jako jej przykład podano m.in. Noce E. Younga), trenem oraz dumą. Bielski, omawiając genezę dumy polskiej, wywiódł ją z elegii, jej wprowadzenie przypisał zaś „cnotliwej Niemcewicza duszy” (tamże). W następnym tomie zajął się m.in. odą („znacząca pieśń lub hymn”) oraz „poezją dramatyczną” (komedia, opera, tragedia). Prezentując gatunki epickie, wymienił „epopeję albo wiersz bohatyrski”. W dziale epiki znalazła się też „poezja dydaktyczna” określona jako „rymotwórstwo nauczania”, do której zaliczono różnotematyczne poematy dydaktyczne (Hezjoda, Aratosa, Wergiliusza, J. Delille’a i Sztukę rymotwórczą F.K. Dmochowskiego). Publikacja Bielskiego miała znaczenie dla rozwoju myśli estetycznoliterackiej późnego klasycyzmu, czyniąc z autora jednego z teoretyków „klasycyzmu postanisławowskiego” (P. Żbikowski).