14. Blask u kresu
Pejzaż mentalny
Przywołany w wierszu widok można nazwać pejzażem mentalnym – ma on bowiem nie tylko wymiar estetyczny, ale w równym stopniu symboliczny, gdyż jego ukształtowanie stanowi odpowiednik stanu świadomości „ja” lirycznego. Wprost deklaruje to poeta w ostatniej strofie, pisząc: „Życia to mego obraz”.
Kontekst kulturowy – topika
Znaczy to, że jesień z wiersza nie jest wyłącznie porą roku; rząd drzew, dom, pola uprawne i kościół nie stanowią jedynie elementów pejzażu; prześwitujące przez gałęzie światło nie pochodzi tylko od słońca, a kwitnąca gałązka bluszczu ma moc reprezentowania czegoś jeszcze. Wszystkie te motywy, razem wzięte, odsyłają do jakiegoś ukrytego znaczenia. Ukrytego, ale wymagającego rozpoznania.
W różnych tekstach kultury można bowiem spotkać się z topiką odpowiedniości pór roku i okresów życia człowieka. Dobrze znane i dostępne na wyciągnięcie ręki, bo zakorzenione w potocznym języku, jest popularne powiedzenie o „wiośnie” czy „jesieni” życia. Podobne wyobrażenia spotkać można w wielu utworach literackich XVIII i XIX wieku, na przykład w poematach: The seasons [Pory roku] Jamesa Thomsona, Opisanie czterech części roku Elżbiety Drużbackiej i Cztery pory życia ludzkiego Juliana Ursyna Niemcewicza, w wierszach: Cztery doby roku Wincentego Reklewskiego czy Do Justyny. Tęskność na wiosnę Franciszka Karpińskiego, a w późniejszym okresie – choćby w wierszu Za wstęp. Ogólniki Cypriana Norwida. Bogatą skarbnicą podobnych motywów jest również europejskie malarstwo: dość wspomnieć o takich dziełach, jak renesansowa Alegoria życia ludzkiego Tycjana, romantyczne Etapy życia Caspara Davida Friedricha czy modernistyczny Dziwny ogród Józefa Mehoffera. W wymienionych tekstach kultury los człowieka wkomponowany został w rytm zmieniającej się przyrody: wiosna kojarzy się z młodością, lato z dojrzałością, jesień i zima oznaczają zaś porę odchodzenia, przemijania, starości i śmierci. Należy jednak pamiętać, że wskazana analogia pór roku i etapów życia ludzkiego stanowi jedynie ogólną matrycę obrazowo-symboliczną, którą różni twórcy konkretyzowali rozmaicie, wydobywając z niej odmienne akcenty ideowe oraz estetyczne.
