14. Blask u kresu

Nie inaczej rzecz się przedstawia w sonecie Koźmiana – jego „życia obraz” posiada dokładnie takie właściwości jak pejzaż ukazany w wierszu. Poeta przedstawia, po pierwsze, dojrzały etap egzystencji człowieka, proces godzenia się z przemijaniem, starością i odchodzeniem, wypełniony refleksją nad tym, co najważniejsze, ponadczasowe i trwałe. Po wtóre, prezentuje uładzony, sprawdzony wielością doświadczeń, stabilny i przewidywalny obraz rzeczywistości. Po trzecie, wyraża przekonanie, że ludzki los podporządkowany jest takim właśnie, ustanowionym od wieków regułom, człowiek zaś za sprawą swego rozumu i woli potrafi podporządkować sobie rzeczywistość – uczynić ją przyjazną, użyteczną, nawet piękną. Niezwykle istotny sens tego obrazu wiąże się ponadto z motywami kościoła oraz krzyża (ten ostatni pojawia się w wierszu po raz drugi, potwierdzając tym samym swoją semantyczną wagę). Obecność krzyża można potraktować jako odwołanie do paradoksalnego wyobrażenia zawartego w łacińskiej maksymie: Et in Arcadia ego („I ja jestem/byłem w Arkadii”), które łączy idylliczne obrazy szczęścia z nieuchronnością cierpienia i śmierci. Nie sposób jednak zapomnieć, że krzyż stanowi w pierwszym rzędzie chrześcijański emblemat cierpienia, poświęcenia, wysiłku i trudu, a zarazem znak Bożej opieki i wiary w nowe życie.

Jak w każdym udanym sonecie, w finałowych partiach utworu Koźmiana pojawia się jeszcze jeden zaskakujący element. Mowa tam nie tylko o podobieństwach między pejzażem a losem „ja” lirycznego, ale również o istotnej między nimi różnicy. Oto bowiem w wyobraźni podmiotu lirycznego zachodzące słońce przekształca się w gwiazdę poranną, „życia lepszego jutrzenkę”, a więc zapowiada nowe istnienie w jakiejś innej, doskonalszej, nadprzyrodzonej rzeczywistości. Motyw jutrzenki oświetlającej krzyż staje się również dowodem tego, że pomimo satysfakcji ze zbudowania wygodnego azylu doczesnego szczęścia, w życiu człowieka liczy się nie tylko zgoda na ustanowiony porządek, gotowość do odejścia czy akceptacja cierpienia. Jeszcze większe znaczenie ma chęć przezwyciężenia ograniczeń egzystencji, pragnienie przekroczenia praw natury, tęsknota za wiecznością.