Borowski Leon

Anna Mędrzecka

Filolog, historyk i teoretyk literatury, krytyk literacki, tłumacz, wykładowca uniwersytecki. Pseudonimy i kryptonimy: Kr.; Leon B.; Pergrubius.

Informacje biograficzne. Urodził się 27 VI 1784 we wsi Opoczna k. Pińska jako syn parocha unickiego Sebastiana Borowskiego i Anny z Tupalskich. Został oddany pod opiekę matki chrzestnej, wojewodziny mścisławskiej Zofii z Tyzenhauzów Chomińskiej; w jej domu narodziło się zamiłowanie Borowskiego do literatury. Po ukończeniu szkoły wydziałowej w Postawach i w związku z pogarszającą się sytuacją finansową opiekunki Borowski przybył w 1801 r. do Wilna. Dzięki pomocy ówczesnego rektora Uniwersytetu Wileńskiego Marcina Poczobutta-Odlanickiego został zatrudniony w uczelnianej kancelarii w sposób niekolidujący z wykładami (w 1805 r. został buchalterem w biurze zarządu uniwersytetu). W 1803 r. uzyskał tytuł kandydata filozofii. W 1807 r. podjął pracę jako nauczyciel wymowy i poezji w gimnazjum świsłockim, a w 1811 r. w gimnazjum wileńskim (nauczając także łaciny i greki). W związku z wakatem powstałym po śmierci Euzebiusza Słowackiego w 1814 r. zaczął wykładać wymowę i poezję na Uniwersytecie Wileńskim. Tytuł magistra filozofii uzyskał w 1816 r., w 1817 r. mianowano go zaś członkiem Komitetu Naukowego przy Uniwersytecie. W 1818 r. został wybrany adiunktem; w 1821 r. uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego w Katedrze Wymowy i Poezji (kierował nią do 1832 r.). W l. 1823–1827 pełnił funkcję członka Komitetu Cenzury. W 1823 r. uzyskał tytuł profesora publicznego zwyczajnego, w 1824 r. został zaś członkiem rady naukowej uczelni. Brał też udział w pracach komitetu przygotowującego plan reorganizacji szkół w okręgu wileńskim oraz nowe ustawy regulujące pracę Uniwersytetu. Był aktywnym i ważnym członkiem także innych ciał uczelnianych, zwłaszcza związanych z rachunkowością i zadaniami cenzorskimi. Po zamknięciu Uniwersytetu Wileńskiego we wrześniu 1832 r. przyznano mu dożywotnią profesorską emeryturę. Podjął wówczas pracę jako wykładowca homiletyki i historii literatury polskiej na Akademii Duchownej, gdzie pracował do 1842 r., kiedy to ze względu na zły stan zdrowia zdecydował się odejść i osiadł w podwileńskich Gładkiszkach. Był członkiem Towarzystwa Filomatycznego (1806–1807), Towarzystwa Szubrawców (1817–1822), Dyrekcji Teatralnej (od 1816 r.), Towarzystwa Wspierania Niedostatnich Uczniów Uniwersyteckich (od 1821 r.). W 1845 r. pożar strawił jego dom wraz z dużą częścią pism i notatek, tylko część materiałów została uratowana. Był żonaty ze Stefanią Zamoyską, z którą miał synów Leona Ludwika (ur. 1831), Wiktora Cezarego (ur. 1835), Adama Józefa (ur. 1837), Władysława Benedykta Sebastiana (ur. 1841) i córkę Annę Marię (ur. 1833). Leon Borowski zmarł 16 IV 1846 w Wilnie, został pochowany na cmentarzu na Zarzeczu.

Nauczyciel. Dominik Chodźko, autor wspomnienia o zmarłym profesorze, opisuje Borowskiego jako „wzrostu miernego, twarzy szlachetnej, okazującej widocznie cechę wyższości i powagi, które wewnątrz swej duszy moralnym ukształceniem zaszczepić umiał”; „czoło miał wyniosłe, wzrok słaby, ale pełen wyrazu” (Leon Borowski. Wspomnienie, „Athenaeum” 1847, t. 1, z. 1). Mimo ponoć ujmujących manier Borowski nie był powszechnie lubiany ze względu na swoje zaangażowanie w działalność cenzury i współpracę z carską administracją (ale także przez władze był traktowany jako osoba „podejrzana”). Wywarł jednak spory wpływ na swoich uczniów i zasłużył na miano prekursora w wielu aspektach kształtowania się współczesnego modelu krytyki literackiej. Uniwersytecki nauczyciel m.in. Adama Mickiewicza jest uznawany za odkrywcę jego talentu – „Geniusz, geniusz zabłyśnie w naszym kraju” (tamże).

Jako członek komitetu do spraw reorganizacji programu nauczania i szkół w okręgu wileńskim był autorem projektu nowego systemu uzyskiwania stopni naukowych, w ramach którego proponował, aby studenci aspirujący do kolejnych stopni musieli złożyć następujące egzaminy: do stopnia studenta i kandydata: logika; poezja, wymowa i gramatyka powszechna, literatura grecka lub łacińska, literatura rosyjska, historia powszechna; język i literatura francuska; do stopnia magistra (oprócz powyższych): filozofia; literatura grecka i łacińska, język słowiański z literaturą, język i literatura niemiecka; do stopnia doktora (oprócz wymaganych od studentów i magistrów): statystyka rosyjska, języki wschodnie, bibliografia, język włoski i literatura włoska, język angielski i literatura angielska.

Tradycje i inspiracje. Po przybyciu do Wilna zadbał o zdobycie solidnych podstaw filologii klasycznej dzięki współpracy ze specjalistami w tej dziedzinie. Najważniejszym autorytetem i nauczycielem Borowskiego był filolog klasyczny Godfryd Ernest Groddeck, krytyk literacki i tłumacz, mistrz części filomatów (w tym m.in. A. Mickiewicza, T. Zana czy J. Czeczota), a także m.in. Joachima Lelewela (wszystko wskazuje jednak na to, że Groddeck nie był później przychylny swojemu byłemu uczniowi). Wśród autorytetów Borowskiego znaleźli się również Paolo Tarenghi (profesor literatury łacińskiej) i Lodovico Aloisio Capelli (profesor prawa i sztuk pięknych, który dokonał inspirującego dla Borowskiego przejścia od filologii klasycznej do zainteresowania się literaturą rodzimą). Do jego mistrzów należał też Joseph Saunders, który przyczynił się do poszerzenia jego wiedzy w zakresie języka angielskiego i sztuk pięknych Wielkiej Brytanii. Prawdopodobnie samodzielnie Borowski nauczył się języków niemieckiego, francuskiego i hiszpańskiego, które wykorzystywał do licznych lektur pism krytycznych i literaturoznawczych będących inspiracją dla jego myślenia o literaturze i sposobu uprawiania krytyki literackiej. Aby zgłębiać swoją wiedzę, pragnął podróżować po Europie i pobierać nauki u źródła. W 1822 r. napisał do księcia Adama Jerzego Czartoryskiego list z prośbą o wysłanie go w podróż do Niemiec, Anglii, Francji i Włoch. Wszystko wskazuje na to, że podróż taka nie doszła do skutku. Jednym z najważniejszych dla Borowskiego autorów, czytanych już od 1815 r., był Johann Gottfried Herder, którego teoria rozwoju języka stała się ważną inspiracją dla sposobu myślenia Borowskiego o rozwoju literatur narodowych, a także Johann Joachim Eschenburg, którego dzieło Entwurf einer Theorie und Literatur der schönen Redekünste stało się podstawą jego wykładów z poezji i wymowy (kopię dokonanego przez Borowskiego tłumaczenia początkowych partii rozprawy zawiera Rys teorii literalnej sztuk krasomownych [1819], Vilniaus Universiteto Biblioteka, rkps F2-DC236). Istotne znaczenie miały też koncepcje estetyczne i krytycznoliterackie Friedricha Ludewiga Bouterweka, które wpłynęły na ostateczny kształt Uwag nad poezją i wymową. Z pracy Roberta Lowtha Praelectiones de sacra poesi Hebraeorum zaczerpnął natomiast nieretoryczną koncepcję wzniosłości w Biblii.

Kształtowanie myśli krytycznej. Najważniejszym przedmiotem zainteresowania Borowskiego była literatura polska. Oddziałała nań intelektualna atmosfera Wilna. Ówcześni wykładowcy uniwersyteccy, jak np. Groddeck, przejmowali poglądy oparte na koncepcji historyzmu, rozwoju dziejów, wpływie czynników, takich jak klimat czy etap rozwoju dziejowego, i dostosowywali je do badań nad indywidualnym „charakterem” literatur narodowych. Wiązało się to z postulatem odstąpienia od oceniania twórczości krajowych poetów według kryteriów stosowanych w odniesieniu do autorów starożytnych. Istotne było dążenie do uchwycenia ducha czasu, związku literatury z momentem historycznym, a także próby stworzenia teorii literatury czy estetyki np. w pismach Euzebiusza Słowackiego, którego prace czytał i komentował (Wiadomość o życiu i pismach E. Słowackiego, profesora wymowy i poezji w Imperatorskim Uniwersytecie Wileńskim, „Dziennik Wileński” 1815, t. 1).

Równie istotne było pojawienie się tendencji „romantycznych”, z którymi ścierało się klasyczne, oświeceniowe myślenie. Borowski razem z m.in. Jędrzejem Śniadeckim, Michałem Balińskim czy Ignacym Szydłowskim należał do Towarzystwa Szubrawców, którzy odrzucali romantyzm rozumiany jako nurt nacechowany sentymentalizmem, mesmeryzmem, mistycyzmem. Borowski z ciętą ironią wykpiwał m.in. twórczość ks. Józefa Baki, sugerując, że „wyprowadził poezję ze szpitala wariatów, dokąd ją poprzednicy jego zaprowadzili, i przeniósł do swojej książki” (Porównanie życia Szurłowskiego i Baki na wzór Plutarcha, „Tygodnik Wileński” 1820, t. 9).

Działalność krytyczna (publikacje). Pierwszy okres działalności literackiej Borowskiego to przede wszystkim tłumaczenia (m.in. opracowanie i tłumaczenie komedii Terencjusza Adelphi, czyli bracia w formie skryptu dla uczniów szkoły w Świsłoczy oraz tłumaczenie z Molière’a pt. Skąpski). W tym czasie publikował też utwory satyryczne w „Wiadomościach Brukowych”. Jego debiutem jako krytyka jest Wiadomość o życiu i pismach E. Słowackiego z 1815 r. W 1818 r. publikuje Uwagi nad „Monachomachią” Krasickiego („Dziennik Wileński” 1818, t. 2), co wiązało się z nowym wydaniem w 1816 r. utworu budzącego niechęć i sprzeciw środowisk kościelnych. Borowski – wykorzystując obecny we współczesnej mu krytyce model porównania utworu do klasycznych wzorców – zastosował metody wypracowane przez filologię klasyczną do analizy dzieła współczesnego. Ponadto krytyk zabrał głos w dyskusji między liberałami a środowiskiem kościelnym broniącym wizerunku zakonników.

Najważniejszym dziełem Borowskiego były Uwagi nad poezją i wymową względem ich podobieństwa i różnicy („Dziennik Wileński” 1820, t. 1–3) powstałe jako praca konkursowa na stanowisko profesora Katedry Wymowy i Poezji w 1820 r., której temat zaproponował Groddeck, Borowski zaś był jedynym zgłaszającym się kandydatem. Rozprawa prezentuje koncepcję rozwoju literatur narodowych opartą na Herderowskiej idei rozwoju języka. Borowski wyróżnia trzy fazy rozwoju twórczości piśmienniczej: literatura Wschodu – dzieciństwo; literatura grecka – młodość; literatura starożytnego Rzymu – dojrzałość. Pojawienie się chrześcijaństwa rozpoczyna drugi cykl rozwojowy charakteryzujący się naśladownictwem starożytnych. Borowski podkreśla, że zalążkiem przemian piśmiennictwa jest antyczna Grecja, której wysoko przezeń ceniona twórczość jako jedyna realizowała w pełni ideały zarówno poezji, jak i wymowy. W części teoretycznej Borowski zajął się genezą sztuki, a także problematyką estetyczną. Wprowadził podział na poezję i sztukę – rozumianą jako twórczość słowna, polegająca na umiejętnym posługiwaniu się stałymi normami i regułami, a więc przede wszystkim wymowa prozatorska. Poezja zaś, będąca wytworem wcześniejszego etapu rozwoju ludzkości, zasadzała się na bezpośrednim przekazie uczuć i emocji, nieskrępowanym sztywnymi wymogami: „[…] ze wszystkich sztuk najbogatsza – poezja, ile sztuka twórcza, w działaniu swobodna, a w źródłowym znaczeniu swego nazwiska wszystkie inne w sobie jednocząca, dziwną moc swoję na upodobanie i zmysły wywiera” (tamże). Sztuka jest oparta na naśladownictwie, poezja zaś ma charakter kreacyjny, jest tworem wyobraźni, nieskrępowanej zasadami i regułami, które obowiązują w retorycznej twórczości prozatorskiej, będącej sztuką ukształtowaną w późniejszym etapie rozwoju ludzkości. Tak pojętą sztukę jako twórczość opartą na zbiorze reguł można oceniać przez porównanie z założonym wzorem. Tak Borowski uzasadniał swoją metodę uprawiania krytyki opartej na sytuowaniu dzieł współczesnych w kontekście wzorców antycznych i porównywaniu ich z wykorzystaniem narzędzi wypracowanych przez filologię klasyczną. Tymczasem poezja jest w jego ujęciu czystą, bezpośrednią ekspresją uczuć powstającą „w zapale natchnienia i żywości uczucia” (Uwagi nad poezją). Dlatego też, w przeciwieństwie do operującej stałym repertuarem środków sztuki wymowy, poezja może nieskrępowanie korzystać z mocy i swobody wyobraźni poety (czy, jak nazywa go Borowski, „śpiewaka”) w doborze środków wyrazu. Wielkie znaczenie ma tu pojęcie wyobraźni, która jest podstawową dyspozycją poety: „Taką zdolnością jest imaginacja, bez której poeta i często nawet mówca mogą być prawdziwymi, rozsądnymi, mogą zachować wszelkie prawidła i przepisy, które rozum i rozsądek podaje, ale nie zdołają się wynieść do wysokich wyobrażeń piękności” (Uwagi nad zdolnościami człowieka, od których doskonalenie się w sztukach pięknych zawisło, „Tygodnik Wileński” 1819, nr 139).

Aby odsłonić indywidualny charakter literatur narodowych, rozwijających się od czasów chrześcijaństwa, Borowski charakteryzuje krótko literatury krajów europejskich (włoską, hiszpańską i portugalską, francuską, angielską, niemiecką i polską). Stwierdza, że każda z nich jest inna, „stosownie do klimatu, wieku, charakteru ludów i formy nowych rządów” (tamże), ma swoiste cechy i własne miejsce w ramach wspólnej dynamiki. Wzory wzniosłości (górności) widzi w poezji wschodniej, a nade wszystko w hebrajskiej (psalmy).

Korzystając z inspiracji dziełem Germaine de Staël O literaturze (1800), Borowski wprowadza rozróżnienie poezji Południa – kontynuującej tradycje antyczne i coraz bardziej naśladowczej i popadającej w sztuczność – oraz poezji Północy ukazującej swoistą aurę regionu i cnoty waleczności jego szlachetnych mieszkańców. Mieściła się tu krytyczna opinia o literaturze francuskiej, która sprowokowała polemiczne wypowiedzi współczesnych (m.in. M. Grabowskiego Myśli o literaturze polskiej, 1828). Zdaniem Borowskiego podporządkowanie tej literatury regułom poezji sprawiło, że stała się ona po prostu wierszowaną prozą i „utraciła właściwe sobie prawa, mianowicie prawo władania mową podług potrzeby i woli, czego ona tym szczęśliwiej używa, im wyższe i niezwyczajniejsze są krainy, w które się imaginacja i czułość unosi” (Uwagi nad poezją).

W literaturze polskiej Borowski widzi trwały potencjał rozwoju i doskonalenia. Wyraża przekonanie, że ma ona indywidualny rys wymagający osobnego zbadania. W późniejszej rozprawie O wpływie obcych wzorów, starożytnych i nowych na ukształcenie smaku („Dziennik Wileński” 1826, t. 1) Borowski przedstawia jednak nieco odmienną opinię; wyrażając uznanie dla literatury czasów zygmuntowskich, pisze krytycznie o narastającym później oddziaływaniu obcych wzorów osłabiających jej rodzimy charakter. Poglądy dotyczące literatury nowożytnej Borowski rozwija we wstępie do przetłumaczonych przez siebie z George’a Gordona Byrona Żalów Tassa (1820). Pojawiają się tu Byron oraz Walter Scott jako najważniejsi twórcy współczesnej epoki określający jej kształt. Wśród wypowiedzi krytycznych Borowskiego istotna była również rozprawa O Filipie Kallimachu Buonaccorsim („Wizerunki i Roztrząsania Naukowe” 1841, t. 21). Autor zawarł w niej (obok życiorysu włoskiego poety) przegląd polskiej myśli krytycznoliterackiej świadczący o wysokim poziomie literackiej świadomości i erudycji.

Nowe podejście do krytyki. Na tle współczesnych krytyków Borowski wypadał oryginalnie. Jego warsztat filologa klasycznego sprawiał, że mógł on stosować metody pracy do tej pory przyjmowane jedynie w pracy z tekstem klasycznym do współczesnej literatury rodzimej. Dążył do unaukowienia uprawianej dyscypliny; opierał się nie tylko na wzorcach zaczerpniętych z przeżywającej swoją świetność filologii klasycznej, lecz wykorzystywał też szeroką jak na owe czasy znajomość zagadnień edytorskich, którą nabył jako tłumacz, edytor i wydawca tekstów nowożytnych i starożytnych, a także komentator Monachomachii. W swojej pracy wykorzystywał wiedzę z zakresu historii, geografii, religioznawstwa, estetyki. Jego zasługi dla początków oryginalnej krytyki literackiej zainteresowanej literaturą rodzimą są nie do przecenienia, o czym świadczą również serdeczne wspomnienia uczniów.