Bukar Teofil

Dariusz Kukuć

Literat, publicysta. Pseudonimy i kryptonimy: Autor Refutacji fizjologii małżeństwa; T.B.; (T.R.); F.B.; (T.B.). Kryptonimy (F.B.) oraz (T.R.) są najpewniej pomyłkami druku.

Informacje biograficzne. Teofil Anastazy Bukar z Juńczy urodził się 14 III 1814 prawdopodobnie na terenie parafii lubarskiej na Podolu, gdzie jego rodzice mieli majątek Babin. Był najmłodszym synem Seweryna Bukara (1773–1853), porucznika wojsk polskich, uczestnika wojny polsko-rosyjskiej 1792 r., pamiętnikarza, oraz Julii z Budzyńskch (zm. 1823). Z kilkorga rodzeństwa, m.in. Józefa (ur. 1802), Mikołaj (ur. 1806), wiek dojrzały oprócz Teofila osiągnęli tylko: Wincenty (ur. 1803; żonaty z Adelą Lang) i Klotylda (1812–1870, zam. Bernatowicz). Bukar ukończył Liceum Krzemienieckie. W trakcie pobytu w Krzemieńcu mieszkał na stancji u Józefa Korzeniowskiego. Według sugestii Marii Straszewskiej w latach 30. miał przebywać w Petersburgu, a nawet zaliczać się, jak twierdzi Mieczysław Inglot, do tamtejszej Polonii. Pewne jest tylko, że spędził tam zimę 1838/1839. Powracając na Podole w lutym 1839 r., odwiedził Wilno. Uczestniczył w zjeździe założycielskim kresowej grupy literackiej (późniejszej koterii petersburskiej) w Cudnowie w czerwcu 1841 r., ale raczej jako osoba przypadkowa, gdyż w towarzystwie tym żadnej roli nie odegrał. W Wilnie bywał jeszcze w latach 40. Zajmował się amatorsko grą na skrzypcach. W opinii jednego z pamiętnikarzy był osobą „wykolejoną”. Zmarł z gorączki tyfoidalnej w Babinie 2 V 1847, zapewne nie założywszy rodziny.

Kręgi aktywności. Zadebiutował niemal jednocześnie w dwu polskich periodykach ukazujących się w stolicy cesarstwa. W „Bałamucie Petersburskim” (1833, nr 35) opublikował Spis osób i rzeczy, które mają przywilej być zawsze śmiesznymi, a w „Tygodniku Petersburskim” (1833, nr 61) Wyjątek z artykułu nadesłanego. Obie te publikacje zakreśliły przyszły profil podejmowanej z mediami współpracy. Do „Bałamuta” kierował teksty literackie o charakterze żartobliwo-ironicznym, naznaczone krytycznym spojrzeniem na stosunki społeczne i obyczajowość warstwy szlacheckiej, które ukazały się w 1834 r.: Jarmarki berdyczowskie, kontrakty kijowskie, wybory (nr 20–21), Wizyty wiejskie (nr 30–31), Legitymująca się szlachta (nr 32), Wizyty miejskie (nr 41–42) i kontynuację Ludzi i rzeczy, które mają przywilej być zawsze i wszędzie śmiesznymi (nr 42), w czterech przypadkach zapełniając cały numer publikatora. W „Tygodniku Petersburskim” drukował zaś głównie artykuły krytyczne poświęcone ówczesnym zjawiskom literackim. W 1838 r. wydał w Wilnie pracę Réfutation de la „Physiologie du mariage” de Balzac, w której miał „w duchu balzakowskim występować odważnie w obronie większej swobody obyczajowej w życiu kobiet”. Również w Wilnie ukazały się: tomik Treny (cz. 1, 1845) i Pieśnie (1847), zbiór drobnych utworów i piosenek wraz z zapisami muzycznymi własnych kompozycji. Informacji, że wydał opis kościoła xx. Dominikanów lubarskich, nie udało się zweryfikować. Okazjonalnie tłumaczył materiały z prasy zachodniej („Tygodnik Petersburski” 1838, nr 77, 98), francuskiej i niemieckiej. Jego ojciec wspomina w Pamiętnikach (dat. 1845, wyd. 1871), że syn miał zamiar przełożyć na polski wszystkie dzieła Johanna Wolfganga Goethego oraz napisać historię króla Bolesława I Chrobrego. 

Krytyka literacka. Maria Straszewska określa Bukara „nadwornym recenzentem »Tygodnika«”. O jego trwałej współpracy z „Tygodnikiem Petersburskim” można mówić w odniesieniu do okresu 1835–1840, gdy na łamy tego medium trafiło ponad 20 artykułów. Można w tym materiale publicystycznym odnaleźć trzy inklinacje autora: ocenę bieżącej produkcji literackiej, nastawienie polemiczne i działanie promocyjne. Z większych artykułów zwraca uwagę Kilka słów o dziele p. Michała Grabowskiego pod nazwą „Literatura i krytyka” („Tygodnik Petersburski” 1837, nr 29) i Kilka słów o artykule P. Gr. pod nazwą: „Co zostaje do czytania oprócz romansów francuskich” („Tygodnik Petersburski” 1839, nr 5), gdzie widać wyraźniejsze próby dystansowania się od negatywnych ocen „literatury szalonej”, z obroną jej wartości estetycznych i informacją o „mnogich artykułach, które nie mogły być drukowane”, dotyczących tej materii. Według opinii Piotra Chmielowskiego Bukar miał złośliwie oceniać utwory Józefa Ignacego Kraszewskiego. Zapewne uwagi o „wzięciu się szczerym do wypracowania, wypolerowania swych dzieł” (Dostało się nam czytać, „Tygodnik Petersburski” 1835, nr 14; o Czterech weselach) czy postulat „zaprzestania tych fraszek, a wzięcia się do czegoś ważniejszego” (Mozaika literacka, „Tygodnik Petersburski” 1836, nr 2) mogły drażnić początkującego pisarza. Stąd brała się niechęć Kraszewskiego do krytyka. Do pierwszej polemiki między nimi doszło przy okazji oceny almanachu „Jutrzenka” (Nowe książki, „Tygodnik Petersburski” 1835, nr 25). Kraszewski zarzucił Bukarowi niewłaściwą ocenę jakości papieru, druku i ilustracji „Jutrzenki” („Dziennik Powszechny” 1835, nr 111). Do tych uwag ustosunkował się z kolei dość neutralnie Józef Emanuel Przecławski (Od Wydawcy, „Tygodnik Petersburski” 1835, nr 33), podkreśliwszy walory artykułów Bukara. Okazją do kolejnego zajścia w gronie tych trzech autorów stały się poglądy Kraszewskiego zaprezentowane w rozprawce Korona cierniu i wieniec laurowy. Rzecz o sławie pisarskiej („Tygodnik Petersburski” 1837, nr 61), na którą Bukar odpowiedział publikacją Sława (tamże, nr 71), wiążąc z pojęciem sławy etymologię leksemu „Sławianie”. Z tym marginalnym stwierdzeniem krótko polemizował Przecławski już na poziomie przypisu do tego ostatniego artykułu i Kraszewski w następnym, nieco ironicznym tekście Odpowiedź niezapytanego. Do T.B. De Lana caprina („Tygodnik Petersburski” 1838, nr 7), pomijając zasadniczy przedmiot sporu. W odpowiedzi Bukar sporządził List do Wydawcy. Litera docet, litera nocet („Tygodnik Petersburski” 1837, nr 92), wyprowadzając erudycyjny popis etymologiczny dowodzący słuszności dokonanego powiązania. W kolejną sytuację antagonistyczną Bukar uwikłał się trochę na własne życzenie. Opublikowany fragment listu jako przypis do wiersza Tomasza Padury zapewne nie był przeznaczony do druku (Poezja zawieszona między niebem, „Tygodnik Petersburski” 1838, nr 14). Przedstawione w nim zapatrywania, jak i sposób ich formułowania Kraszewski wyśmiał (Do T.B. Druga odpowiedź niezapytanego, tamże, nr 27), porównując swego polemistę z Charles-Augustinem Sainte-Beuve’em. Plastyczność i alegoryczność języka, jak i ekscytację przedmiotem opisu uznał za cechy niewłaściwe dla krytyka. Nadesłanych przez Bukara aż dwu polemik Odpowiedzi zapytanego (w jednym liście, z narzekaniem na zaleganie kilku artykułów w tece redakcji) Przecławski nie zamieścił, wyłuszczając powody w artykule Od wydawcy (tamże, nr 49). Niezadowolony Bukar poszukiwał innego miejsca publikacji i być może je znalazł, skoro Przecławski w jednej ze zbiorczych recenzji z niesmakiem konstatował sytuację Kraszewskiego: „[…] czemu przypisać nieustanne napady, których jest celem? […] ale co myśleć o takich napaściach, jak panów T.B., A.B., D.L. i innych osób, zda się nieinteresowanych i światłych?” (Nowe książki polskie, tamże, nr 66). Stosunki Bukara z redakcją „Tygodnika Petersburskiego” musiały zostać zachwiane, skoro w 1838 r. już żaden jego tekst krytyczny nie został opublikowany. Na początku 1839 r. Bukar polemizował z artykułami Przecławskiego (Rzeczy petersburskie. List do przyjaciela na prowincję, tamże, nr 101), gdzie negował pogląd o utylitaryzmie jako nadrzędnej cesze architektury (Odpowiedź nieproszonego panu J.E. herbu G., „Tygodnik Petersburski” 1839, nr 1), i Michała Grabowskiego (Rozbiór I tomu poezji J.I. Kraszewskiego, wyjątek z III tomu „Literatury i krytyki”, „Tygodnik Petersburski” 1838, nr 79–81), dyskutując z jego koncepcją natchnienia. Ująwszy się za Kraszewskim, wypominał Grabowskiemu, że „nie będąc ani poetą, ani muzykiem […], zimno dysekuje poezję jakby dzieło matematyki”, co było czytelnym nawiązaniem do przerwanej dyskusji z Kraszewskim (Przemówienie, „Tygodnik Petersburski” 1839, nr 3). Do polemiki z kryteriami Grabowskiego dotyczącymi poezji natchnionej powróci Bukar w ostatnim znanym tekście na łamach „Tygodnika Petersburskiego” poświęconym „Rusałce” na r. 1839 („Tygodnik Petersburski” 1840, nr 47–48). Zapowiedziany tu następny artykuł rozwijający myśli prymasa krytyków nie ukazał się. Do rozprawy Przecławskiego O puryzmie w ogólności i niektórych względach szczególnych („Tygodnik Petersburski” 1839, nr 30, 31, 35, 45) Bukar odniósł się w dwóch swoich publikacjach: Uniwersalizm (tamże, nr 48) i Rozbiór szczegółowy 3-go artykułu „O puryzmie” (tamże, nr 50). Krytyk był niestrudzonym propagatorem twórców tzw. szkoły ukraińskiej, a szerzej, pisarzy pochodzących z kresów południowo-wschodnich, i to już od pierwszego swego tekstu z 1833 r. Szczególnymi względami darzył dokonania Stefana Witwickiego, Tomasza Padury i Tomasza Augusta Olizarowskiego.