Buszczyński Stefan

Magdalena Rudkowska

Poeta, publicysta, powstaniec. Pseudonimy i kryptonimy: B.; B…; S.B.; S. Bezstronny; Busz. S.; Gente Ruthenus natione Polonus; Hejnał; Sługa wolności i wiary; S-n B-i; Stanisław Bronowski; Tadeusz Strzemieniec.

Informacje biograficzne. Urodził się 26 XII 1821 w Mołodkowcach na Kijowszczyźnie jako syn Wincentego Buszczyńskiego h. Strzemię (1793–1853), powstańca listopadowego, i Pelagii Borowickiej. Miał siostrę Marię (zm. 1904, zam. Czerwińską). Uczył się w prywatnej szkole krzemieńczanina Jana Bałbaszewskiego w Daszkowcach, następnie w gimnazjum w Winnicy, a w l. 1841–1845 na uniwersytecie kijowskim na Wydziale Filozoficznym (Oddział Historyczno-Filologiczny). W 1846 r. ożenił się z Heleną Józefowicz-Hlebicką h. Leliwa (zm. 1864) i osiadł w Niemierczach na Podolu. Miał syna Konstantego (1856–1921) i córkę Ofelię (ur. ok. 1849, 1o voto Chwalibóg, 2o voto Świderska). W l. 1852–1853 wraz z Antonim Pietkiewiczem (pseud. Adam Pług) planował wydawanie pism „Niwa Rodzinna” i „Podolanin”, jednak cenzura zatrzymała te projekty. Na przełomie lat 40. i 50. rozpoczął korespondencyjną przyjaźń z Józefem Ignacym Kraszewskim. W l. 1852–1859 zacieśnił serdeczną relację z mieszkającym w pobliżu Apollonem Korzeniowskim; wraz z nim oraz innymi młodymi patriotami zawiązał w l. 1854–1855 spisek mający na celu wzniecenie powstania antyrosyjskiego na Ukrainie, który nie zyskał aprobaty władz francuskich i środowisk emigracyjnych z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim na czele. Na przełomie 1857 i 1858 r. pierwszy raz wyjechał za granicę: odwiedził Paryż, gdzie przebywał także w 1862 r., obserwując z perspektywy fiaska projektów insurekcji na Ukrainie przygotowania do kolejnego powstania narodowego; swoje obawy wyraził w broszurze Cierpliwość czy rewolucja (1862). Wziął jednak czynny udział w powstaniu 1863 r., formując własny oddział. W lipcu 1864 r. zbiegł wraz z chorą na płuca żoną do Montreux w Szwajcarii, zostawiwszy w Niemierczach nieletnie dzieci. Został zaocznie skazany na śmierć, po czym wyrok zmieniono na 25 lat ciężkich robót i dożywotni pobyt na Syberii, a na majątek należący do żony nałożono kontrybucję. Po śmierci żony zamieszkał w zamku w Kyburgu (kanton Zurych), gdzie pracował nad dziełem o „upadku Europy” (La Décadence de l’Europe, 1867, przekł. pol. 1895), które chwalili Victor Hugo i Jules Michelet. W 1866 r. osiadł w Paryżu, gdzie zaprzyjaźnił się z Sewerynem Goszczyńskim, a także poznał Zofię Węgierską, z którą prowadził do jej śmierci korespondencję opartą na romantycznym, przyjacielsko-miłosnym porozumieniu dusz. Od 1867 r. był członkiem Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu, należał do zarządu fundacji rapperswilskiej. Niezbyt dobrze odnajdując się w pełnym sporów środowisku emigracyjnym, zdecydował się na powrót do kraju i wiosną 1868 r. zamieszkał w Krakowie, wkrótce dołączyły do niego dzieci. Buszczyński był rozczarowany panującą w Galicji atmosferą zachowawczości i lojalizmu. Na początku 1869 r. wszedł do redakcji dziennika „Kraj”, zapraszając do współpracy już ciężko chorego Korzeniowskiego, który wraz z synem przybył do Krakowa. Po miesiącu Buszczyński zrezygnował ze współpracy, zwolniono też Korzeniowskiego, który wkrótce zmarł. Po śmierci przyjaciela Buszczyński przez rok zajmował się troskliwie jedenastoletnim Konradem Korzeniowskim, przyszłym pisarzem Josephem Conradem, który w postaci José Avellanosa z powieści Nostromo (1904) zawarł portret swojego opiekuna. W l. 1868–1870 Buszczyński prowadził wykłady w szkole Adriana Baranieckiego (Wyższe Kursy dla Kobiet). W 1870 r. zabiegał o uzyskanie habilitacji na Uniwersytecie Jagiellońskim, jednak jego wniosek został zablokowany przez m.in. Józefa Szujskiego. We wrześniu 1871 r. wraz z synem osiadł w Dreźnie, w 1873 r. odwiedził Kraków i Lwów, próbując bez sukcesu stworzyć nowe czasopismo polityczne „Dzień”, w 1875 r. wydał w Lipsku dzieło Die Wunden Europas. Statistische Tatsachen mit ethnographischen und historischen Erläuterungen (przekł. pol. Rany Europy. Fakta statystyczne z objaśnieniami etnograficznymi i dziejowymi, 1884– –1885). W końcu 1877 r. wyjechał do Grazu, kontynuując swoje zainteresowania problematyką słowiańską, stamtąd jesienią 1878 r. powrócił do Drezna, by wkrótce na trzy lata przenieść się do Lwowa – tu przez kilka miesięcy był członkiem redakcji „Dziennika Polskiego” Jana Lama. W 1881 r. wziął udział w Międzynarodowym Kongresie Geograficznym w Wenecji, odwiedził też dwukrotnie Osjak w Karyntii, aby przewieźć szczątki z domniemanego grobu Bolesława Śmiałego do skarbca wawelskiego (w XX w. wykazano, że nie były to szczątki polskiego króla). Pod koniec 1881 r. Buszczyński osiadł na stałe w Krakowie. „Postanowiłem osiąść tu nie dla ludzi, ale dla »kamieni«” – pisał w liście do Kraszewskiego (rkps BJ 6490 IV). Ostatnie lata wypełniła mu przede wszystkim walka ze stańczykami i z krakowską szkołą historyczną (m.in. O pismach pana M. Bobrzyńskiego i krytyce pana Henryka Schmitta, 1882). W 1883 r. wystąpił w obronie uwięzionego w Magdeburgu Kraszewskiego (Kraszewski więzień i Niemcy. Rozmyślanie, 1883). W 1884 r. wygłosił na uniwersytecie w Bolonii cykl odczytów Słowiańska sprawa. Polska i prawa narodów będących kontynuacją wykładów Teofila Lenartowicza. W 1892 r. obchodził jubileusz trzydziestolecia pracy pisarskiej „w służbie narodu”. Zmarł 20 X 1892 w Krakowie z powodu zapalenia płuc. Jego pogrzeb przybrał charakter manifestacji narodowej.

Działalność krytycznoliteracka. Buszczyński nie był zawodowym krytykiem, ale w jego wypowiedziach o literaturze rysują się ważne wątki dotyczące jej funkcjonowania w kontekście niewoli narodowej. Dawał wyraz przekonaniu o konieczności integralnej lektury dzieł pisarzy tej miary, co Kraszewski, która łączyłaby ocenę utworów z rekonstrukcją świata idei wyznawanych przez twórcę: „Chcąc zbadać rzeczywistą wartość prac pisarza lub artysty, zwłaszcza w ich zbiorze zupełnym, potrzeba wcielić się w niego, trzeba do głębi przeniknąć jego ducha, odgadywać myśl, natchnienie, cel twórcy; trzeba iść z nim ręka w rękę za przewodnią ideą, której się trzymał. Wtedy dopiero mamy prawo sądzić, o ile odpowiedział założonemu przez się zadaniu, obranym dla urzeczywistnienia pomysłów swoich środkom i warunkom” (J.I. Kraszewski w życiu i w pismach, „Kłosy” 1876, nr 578–583). W monografii Korzeniowskiego formułuje Buszczyński uwagi dotyczące kontekstu cywilizacyjnego, w którym funkcjonują także dzieła tego twórcy, wskazując na rozmaitość kierunków i szybkość przepływu idei w świecie literatury, historii i polityki, sprawiające, że może umknąć oku badacza zasługa autora, który nie zabiegał o rozgłos. Buszczyński formułuje wyraźnie cel przyświecający tworzeniu popularnych w epoce „życiorysów literackich”: „Życiorysy więc mają głębsze znaczenie niż proste zaspokojenie ciekawości; służą bowiem do oznaczenia stanowiska i warunków otaczających osoby, których własne dzieje staramy się zbadać” (Mało znany poeta (Apollo Nałęcz Korzeniowski), 1870). Pisarz podkreśla tym samym nierozerwalny związek dzieła literackiego z jej aspektem ideowym. O zmarłym przyjacielu pisze, że zasadniczą dominantą jego twórczości było cierpienie związane przede wszystkim z przeżyciem nieszczęść narodowych; tak Buszczyński podsumowuje jego dokonania: „Życiu Apollona Korzeniewskiego najsurowszy człowiek nie miałby nic do zarzucenia. Jeżeli pismom jego można by co zarzucić, to chyba to tylko, że on nigdy nie chciał być pocieszonym. Taki też poezjom jego zarzut zrobiono” (tamże). We wspomnieniu Wincentego Pola (Pol i jego pisma, „Kraj” 1873, nr 36–49), którego związek z rolą narodowego wieszcza został uchwycony także w spostrzeżeniu, że poeta zmarł w stuletnią rocznicę I rozbioru Polski, Buszczyński przekonuje, że stulecie to staje się epoką nowego sposobu funkcjonowania literatury w paradygmacie niewoli. Pol zostaje określony jako „żołnierz-pieśniarz”, który swoją powinność literacką widzi w podtrzymywaniu narodowej pamięci.

W swoich wykładach bolońskich koncentrował się przede wszystkim na idei panslawizmu, którą uważał za retorykę polityczną (Słowiańska sprawa), oraz sformułowaniu opartej na przeciwstawieniu Słowiańszczyzny i Rosji własnej historiozofii, w której Polsce przypadałaby ważna rola kulturotwórcza: „Ten tylko może nazwać siebie rzeczywiście oświeconym, kto zna swoje prawa, szanuje własną godność i rozumie swoje posłannictwo, a uczuwa w sobie potrzebę wolności fizycznej i moralnej połączonej z możliwością udzielenia jej innym” (tamże). W swoim Testamencie literackim (1892) wyrażał również ambicję spojrzenia na własne utwory „z chłodną krwią, z rozwagą, bez uprzedzeń”, oceniał je przez pryzmat wierności „pojęciom i zasadom”, widząc w nich „nieprzerwaną nić” i dodając: „Nie odstąpiłem od nich ani na chwilę i póki żyć będę, nie odstąpię” (tamże). Ta perspektywa wierności sobie jest w przekonaniu Buszczyńskiego najważniejszym aspektem oceny dzieła literackiego, które stanowi wyraz związku pisarza z ideą patriotyczną.