Cegielski Hipolit

Rozalia Wojkiewicz

Filolog, doktor filozofii, pedagog, nauczyciel gimnazjalny, redaktor, przemysłowiec, działacz społeczny, dziennikarz, polityk, wydawca, kupiec, radny. Kryptonimy: H.C…; H.C.

Informacje biograficzne. Gaspar Józef Hipolit Cegielski urodził się 6 I 1813 w Ławkach k. Trzemeszna pod Gnieznem (metryka w Archiwum parafii Kruchowo). Był synem dzierżawcy rolnego Michała Cegielskiego i Józefy z Palkowskich. Uczęszczał do gimnazjów w Trzemesznie (1827–1830) i św. Marii Magdaleny w Poznaniu (1830–1835). W 1835 r. uzyskał świadectwo dojrzałości. Otrzymał stypendium rządowe, dzięki któremu w l. 1835–1840 studiował filologię klasyczną, literaturę, historię polską, językoznawstwo i filozofię na Uniwersytecie Humboldtów w Berlinie. Interesował się filozofią Georga Wilhelma Friedricha Hegla, słuchał wykładów m.in. Augusta Böckha i Karla Gottloba Zumpta. Studia utrudniała mu zła kondycja zdrowotna. W 1840 r. uzyskał tytuł doktora na podstawie dysertacji z dziedziny gramatyki De negatione: dissertatio quum philosophica tum grammatica comparativa. Od kwietnia 1840 r. uczył języka polskiego, łaciny, greki i historii w Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, łączył pracę dydaktyczną z pracą naukową, publikował w poznańskich czasopismach rozprawy z zakresu wychowania, edukacji, językoznawstwa i literatury polskiej. W 1841 r. ożenił się z Walentyną Motty (1823–1859), siostrą Marcelego Mottego, miał troje dzieci.

W 1846 r. został pozbawiony posady nauczycielskiej, ponieważ odmówił przeprowadzenia kontroli mieszkań uczniów podejrzanych o działalność konspiracyjną. Wyjechał do Berlina, odbył praktykę kupiecką w firmie żelaza Jacob Ravenne-Söhne. Po powrocie do Poznania, dzięki wsparciu finansowemu przyjaciół, w 1846 r. w budynku Bazaru otworzył sklep z narzędziami rolniczymi, który szybko przekształcił w nowoczesną fabrykę narzędzi rolniczych, lokomobili, maszyn parowych dla gorzelni, młynów, tartaków i olejarni. Wyroby Cegielskiego prezentowano na wystawach krajowych (Zakłady Przemysłu Metalowego H. Cegielski w Poznaniu funkcjonują do dziś). W 1848 r. założył „Gazetę Polską” (organ Ligi Polskiej), pierwszy niezależny dziennik w Poznaniu. Pismo zostało zlikwidowane przez zaborcę 6 VI 1850. Z inicjatywy Cegielskiego w l. 1850–1851 działał „Goniec Polski”, a od 1859 r. „Dziennik Poznański”. Cegielski zajmował się także działalnością społeczną, pełniąc funkcje członka Rady Miejskiej w Poznaniu, Towarzystwa Naukowej Pomocy dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego (wiceprezes w l. 1850–1868), Towarzystwa Rzemieślniczego, Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Towarzystwa Rolniczego (prezes od 1865 r.). Był współtwórcą i prezesem Towarzystwa Przemysłowego, Towarzystwa Pożyczkowego dla Przemysłowców Miasta Poznania (do 1861 r.). Kierował Centralnym Towarzystwem

Gospodarczym (1865–1868), był również współzałożycielem i członkiem Koła Polskiego w Berlinie oraz Domu Sierot. Z jego inicjatywy powstała poznańska Szkoła Realna (członek kuratorium 1853–1867). Interesował się sztuką, posiadał zbiór rycin i obrazów. Zmarł w Poznaniu 30 XI 1868, został pochowany na cmentarzu parafii św. Marcina (przy ul. Towarowej). Podczas II wojny światowej Niemcy zlikwidowali grób, nie wiadomo, dokąd przeniesiono szczątki Cegielskiego. Symboliczna mogiła znajduje się na cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan na wzgórzu Świętego Wojciecha w Poznaniu.

Kręgi zainteresowań. W dorobku Cegielskiego znajdują się rozprawy o literaturze, języku, wychowaniu, dydaktyce, handlu, przemyśle, rzemiośle i rolnictwie. Talent pisarski i skłonność do twórczego komentowania rzeczywistości objawiały się już w trakcie nauki gimnazjalnej. Józef Ignacy Kraszewski zwrócił uwagę: „W Cegielskim człowiek czynu i pracy łączył się z niezwykłą równowagą przymiotów, z człowiekiem ducha, myśli i ideału”. Cegielski wspierał rozwój przemysłu i rolnictwa polskiego, ogłaszał artykuły w czasopiśmie „Przyroda i Przemysł”, zebrane w 1858 r. w ilustrowany katalog Narzędzia i machiny rolnicze uznane za najpraktyczniejsze, a mianowicie te, które w własnej wyrabia fabryce – uważany za pierwszą tego typu publikację w języku polskim. Jego prace (np. Praktyczna mechanika rolnicza w zastosowaniu do potrzeb ziemian polskich wyłożona, 1863; O siewie i siewniku rządowym, „Ziemianin” 1868, nr 13–14) wywarły wpływ na rozwój rolnictwa w Wielkopolsce, wzbogaciły słownictwo polskie o nowe terminy z zakresu mechaniki oraz techniki. Cegielski wypowiadał się także w kwestiach politycznych i historycznych, postulował m.in. rozwiązanie napięć międzypaństwowych na drodze negocjacji, bez rozlewu krwi (Sprawa polska przed trybunałem kongresu europejskiego, 1864). W 1866 r. złożył hołd Karolowi Marcinkowskiemu w 20. rocznicę śmierci. Rozprawa Życie i zasługi doktora Karola Marcinkowskiego należy – zdaniem Marcelego Mottego – do „najlepszych płodów literackich Cegielskiego” (Przechadzki po mieście, t. 3, 1889), jest też źródłem badań nad polską inteligencją w zaborze pruskim i dziejami Towarzystwa Naukowej Pomocy.

Prace literackie i dydaktyczne. Rozprawę Cegielskiego Über Johann Kochanowski als lyrischen Dichter und sein Verhältniss zum sechszehnten Jahrhundert (1837) z inicjatywy m.in. Jana Poplińskiego opublikowano w języku polskim pt. O Janie Kochanowskim jako poecie lirycznym i jego stosunku do wieku szesnastego („Przyjaciel Ludu” 1837, nr 2–4, 6–7). Debiut pisarski Cegielskiego – dowód odwagi, deklaracja polskości – odebrano życzliwie, mimo niekiedy bezzasadnych stwierdzeń, niejasnej argumentacji czy tendencji do rozwlekłości, tezy autora znajdą potwierdzenie m.in. w rozprawach Aleksandra Brücknera. Entuzjastyczny wywód rozpoczynają uwagi o powinności krytyka: „Wszakże krytyczne to dzieł literackich zgłębianie bynajmniej nie jest rzeczą tak podrzędną, nie jest ono tak błahą miarą postępu i oświaty narodu, jakby się może na pierwszy rzut oka zdawać komu mogło. Jeśli bowiem genialne płody sztuk i umiejętności chlubnym są dowodem, że naród albo część jego lepsza do piękniejszego zdolną jest bytu; to z drugiej strony krytyczne opracowanie historii literatury i pojedynczych jej gałęzi oznaką jest, że naród cały nie zostaje poza obrębem tych płodów, że one zna jako swoje, że się w nich widzi, że geniusze w tym lub owym występujące czasie są tylko punktem kulminacyjnym, są reprezentantami tego, co naród myśli, co życia jego jest treścią; naturalnym będzie, lubo nie bardzo pochlebnym, wniosek przeciwny, to jest: że brak krytycznego pojęcia dzieł literatury, tak pojedynczo wziętych, jako też w stosunku do całych okresów, zawsze jeszcze podejrzenie może obudzać, jakoby genialni pisarze byli tylko przesądzeniem niejako sił ogólnych, wyskokiem z życia narodu, nie będąc cząstką jego integralną ani też koniecznym jego wpływem” (tamże, nr 2). Cegielski uważał, że Kochanowski był „prawie wyłącznie” lirykiem, co odzwierciedla ducha czasu i charakter narodu polskiego, dla którego czas epiki już minął. Z zachwytem wypowiedział się o Psałterzu, Pieśniach (w Pieśni o sobótce dostrzegł elementy ówczesnych pieśni ludowych) i Trenach (uznał je za najoryginalniejszy utwór, twierdząc, że „gdyby Kochanowskiego pióro nic nam więcej nie było wydało, poeta ten dla swoich trenów już by był poetą”; tamże, nr 7). Zwrócił uwagę, że dotychczasowi krytycy ocenili twórczość mistrza czarnoleskiego niedostatecznie, sprzeciwił się np. opinii Franciszka Ksawerego Dmochowskiego: „Nędzna, sucha krytyka, która tak się w próżnej, często fałszywej wyczerpnęła pochwale, że daleka od tego, aby każdemu należną oddać słuszność, jednego poetę z uszczerbkiem drugiego wynosić była przymuszana” (tamże, nr 3).

Cegielski ogłosił też Kilka słów o „Tygodniku Literackim” („Przyjaciel Ludu” 1838, nr 41), zrecenzował treść pierwszego zeszytu nowego pisma, skoncentrował uwagę na anonimowym artykule Jakie zasługi położyła prowincja nasza w oświacie i literaturze krajowej („Tygodnik Literacki” 1838, nr 1). Bronił Wielkopolski przed zarzutem, „jakoby Beocją była lub Gaskonią, niwą wciąż jeszcze odłogiem leżącą”, przyczyn takich opinii upatrywał m.in. w braku talentów literackich i poetyckich, choć ten stan rzeczy uzasadniał położeniem geograficznym, klimatem i stosunkami politycznymi Wielkopolski, której dorobku kulturalnego dowodził. Artykuł Cegielskiego wywołał polemikę (M.B., Kilka słów na „Kilka słów o »Tygodniku Literackim«”, „Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego” 1838, nr 92; F.K.N…i, Z Poznania, tamże, nr 113). Cenił twórczość romantyków. Zachwycał się dorobkiem Alphonse’a de Lamartine’a (Korespondencja. Salzbrunn, 3 września 1838, „Tygodnik Literacki” 1838, nr 25). Wnikliwie czytał dzieła Adama Mickiewicza, stanął też w obronie wieszcza ośmieszonego przez Władysława Gołembiowskiego oraz przez anonimowego autora artykułu („Rok” 1845, z. 11–12). Cegielski, przywołując refleksje Wojciecha Cybulskiego, zareagował stanowczo wobec tych, którzy odmawiają wieszczowi tytułu poety narodowego (Odparcie potwarzy rzuconej na Mickiewicza w artykule „Roku” nr XI pod napisem „Pisarze polscy wobec potrzeby narodowej”, „Orędownik Naukowy” 1845, nr 24–25). Ze względu na ironiczny ton ciągu dalszego artykułu nie wydrukowano. Ponadto z ogromnym uznaniem wypowiedział się Cegielski o twórczości Józefa Ignacego Kraszewskiego, nazywał go „mistrzem i nauczycielem narodu”, którego „Bóg udarował […] nadzwyczajnym talentem i wrzucił w ducha jego ziarno geniuszu” (Obiad dla Kraszewskiego, „Dziennik Poznański” 1867, nr 121).

Poglądy na temat edukacji i pracy organicznej Cegielski wyłożył w rozprawie O zasadach wychowania po szkołach wyższych („Orędownik Naukowy” 1840, nr 4–8), skrytykował tu system nauki gimnazjalnej i prymat języków klasycznych. Postulował, aby podstawą wykształcenia młodego człowieka były język ojczysty, literatura, nauki ścisłe, przyrodnicze, które umożliwiają zdobycie „korzyści realnych dla każdego zawodu”. Z pasji do językoznawstwa i inspiracji teoriami Franza Boppa Cegielski zajął się zagadnieniem genezy mowy ludzkiej i języków, lokując je w kontekstach m.in. filozofii Arystotelesa, Barucha Spinozy, Immanuela Kanta, Hegla i Kartezjusza (O powstawaniu mowy i szczególnych języków, „Orędownik Naukowy” 1841, nr 13–15). W 1842 r. ogłosił systematyzację czasowników (O słowie polskim i koniugacjach jego, „Orędownik Naukowy” 1842, nr 32–38; pracę tę docenił np. Z. Klemensiewicz). W 1843 r. Cegielski wydał gramatykę języka greckiego dla szkół średnich na podstawie gramatyki niemieckiego filologa Rafaela Kühnera (Gramatyka języka greckiego podług Kühnera wyłożona przez H. Cegielskiego Doktora Filozofii, 1843, 1862).

Pozycję Cegielskiego jako polonisty, teoretyka literatury, pedagoga ugruntowała obszerna Nauka poezji zawierająca teorię poezji i jej rodzajów oraz znaczny zbiór najcelniejszych wzorów poezji polskiej do teorii zastosowany (1845). Piotr Chmielowski zauważył, że w Nauce poezji Cegielski szukał „syntezy w zjednoczeniu romantyczności i klasyczności; gdyby myśl tę był rozwinął i przeprowadził przez całe dzieło, można by go uważać za pierwszego u nas zwiastuna estetyki realno-idealnej”. Opinia to trafna, choć niepełna. Hierarchizując dwa rodzaje wyobraźni, teoretyk nie pozbawiał znaczenia żadnej z nich. Wyobraźnia oddająca w obrazach stan natury, nie przez naśladownictwa, ale przez idealizację dokonywaną w imię Piękna, zyskała miano wyobraźni klasycznej. Wyobraźnia wyższego stopnia, „górna”, tworzy obrazy nowe, niemające „odpowiedników” w naturze i przyporządkowanych im form artystycznych, adresowana jest nie tyle do zmysłów (wzroku, słuchu), ile do stanów ducha – tę nazwał wyobraźnią romantyczną. Pozorną przewagę romantyczności nad klasycznością równoważył Cegielski, twierdząc, że zadaniem sztuki nowszej jest nadanie formom romantycznym porządku klasycznego. Nauka poezji stanowiła podręcznik, obszerny i dobrze napisany, oraz wypisy. Poezję autor definiował bardzo szeroko; właściwe każde piękne użycie języka zasługiwało na to miano. A że najczęściej czynnik estetyczny pojawiał się w mowie wiązanej, utwory wierszem były kojarzone z poezją. Mówienie wierszem nie było jednak warunkiem poetyczności. Także utwory prozą, jeśli wyzwalały Piękno, należały do dziedziny poezji. Toteż nowy „podgatunek”, jakim była powieść, mógł być pisany wierszem lub prozą, mógł nosić nazwę poezji lub nie. Cegielski scharakteryzował przykłady poezji epickiej (opisowej), lirycznej i dramatycznej oraz formy pośrednie. Jego rozważania na temat rodzajów wiersza, metryki, „podgatunków” poetyckich zachowały aktualność.

U kresu życia Cegielski powrócił do zagadnień językoznawczych. W 1868 r. ogłosił broszurę polemiczną w sprawie pisowni polskiej, wypowiedział się przeciw popieranym przez Ludwika Rzepeckiego zmianom w obowiązującej ortografii (O pisowni p. L. Rzepeckiego i towarzyszów, 1868). Pracował nad udoskonaleniem następnych wydań Nauki poezji.