Ceysingerówna Helena

Agnieszka Mrozik

Pisarka, krytyczka literacka, publicystka, redaktorka, działaczka oświatowa i feministyczna. Pseudonimy i kryptonimy: C.; C-a; C.r.; C.-r.; C.R.; H.; H.C.; H.-r.; Helena C…; Helena C….r; Helena Cey; Helena Cey…r; Wanda; Jan Lipnicki.

Informacje biograficzne. Urodziła się 23 XII 1868 w Krakowie jako córka Józefa Konrada Ceysingera, obywatela bawarskiego, oraz Lucyny Joanny z d. Smacznińskiej. Po okresie edukacji domowej zajęła się z jednej strony pisarstwem (beletrystyka, aktywność krytycznoliteracka, tłumaczenia, przede wszystkim na łamach „Tygodnika Mód i Powieści”, z którym regularnie współpracowała w l. 1894–1907), z drugiej zaś zaangażowała się w działalność oświatową i na rzecz kobiet, w tym publicystyczną i redaktorską. Od 1894 r. należała do Koła Kobiet Korony i Litwy, a także, wraz z Cecylią Śniegocką, organizowała w Warszawie Towarzystwo Tajnego Nauczania (kierowała Sekcją Społeczno-Polityczną), a następnie, w 1899 r., Towarzystwo Oświaty Narodowej, działając w jego Kole Głównym. Była współzałożycielką i/ lub współpracowniczką Towarzystwa Opieki nad Unitami (1903–1905) i Towarzystwa Nauczycieli Szkół Ludowych, a także uczestniczką strajku szkolnego w 1905 r., w trakcie którego zainicjowała utworzenie Towarzystwa Unarodowienia Szkół. W l. 1905–1907 była działaczką Polskiej Macierzy Szkolnej w Warszawie, a do 1911 r. – Ligi Narodowej, z której wystąpiła w geście sprzeciwu wobec wezwań do zaprzestania bojkotu szkół rosyjskich (tzw. Secesja). W 1901 r. została członkinią warszawskiego podkomitetu redakcyjnego czasopisma „Polak” wydawanego przez Ligę, w l. 1906–1907 pisała zaś o historii Polski do czasopisma „Naród. Dodatek Ilustrowany”; po odejściu z Ligi Narodowej była związana z „Tygodnikiem Polskim” (1912–1914). W kwietniu 1913 r. w Warszawie, wraz z Izabelą (Izą) Moszczeńską, Jadwigą Marcinowską i Teresą Ciszkiewiczową, zainicjowała powstanie Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego, z której wystąpiła w sierpniu 1916 r. na skutek sporów dotyczących wyboru strategii działania. W czasie I wojny światowej została aresztowana przez żandarmerię carską za redagowanie „Wiadomości Wojennych”, następnie internowana przez Niemców. Zwolniono ją po kilku miesiącach. Potem zaangażowała się w działalność Centralnego Biura Polskiego Opieki nad Jeńcami Polakami w Berlinie, dla którego wydawała czasopismo „Przyszłość” (1917–1918). Była współzałożycielką i aktywną działaczką utworzonej we Lwowie Ochotniczej Legii Kobiet (1918–1922); walki o niepodległość Polski zakończyła w stopniu porucznika. W 1929 r. znalazła się w gronie założycielek Związku Legionistek Polskich, organizacji krzewiącej pamięć o OLK. W okresie międzywojennym dwukrotnie (i bez powodzenia) kandydowała do sejmu: w 1919 r. w Warszawie z listy Komitetu Wyborczego Centrum Kobiecego oraz w 1922 r. we Lwowie z listy Związku Kobiet Polskich. W l. 1928–1939 działała w Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet, organizacji feministycznej funkcjonującej w ramach obozu sanacyjnego: do 1935 r. kierowała jej wydziałem prasowym, a w l. 1929–1939 redagowała jedno z jej czasopism – „Prosta Droga” (wraz z dodatkiem „Życie Wsi”). W dwudziestoleciu współpracowała także z „Bluszczem”, „Kobietą Współczesną” i „Pracą Obywatelską”, głównym organem prasowym ZPOK. W 1933 r. znalazła się w komitecie redakcyjnym „Almanachu Spraw Kobiecych”, wydanego przez ZPOK pod kierownictwem Herminii Naglerowej. Za swoją pracę oświatową i publicystyczną została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1930), za działania na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości – Krzyżem Niepodległości (1933), a za upowszechnianie wiedzy o literaturze polskiej – Srebrnym Wawrzynem Akademickim (1937). W czasie II wojny światowej angażowała się w działalność konspiracyjną w Warszawie. Wiosną 1941 r. została aresztowana i na trzy miesiące osadzona na Pawiaku. Po upadku powstania warszawskiego znalazła się w Bytomiu. Pod koniec życia otrzymywała rentę specjalną dla zasłużonych dla PRL. Zmarła 28 VII 1950 w Warszawie. Została pochowana na cmentarzu Powązkowskim.

Obszary twórczości. Ceysingerówna debiutowała utworem Ze znalezionych kartek („Bluszcz” 1891, nr 3–9). Zainteresowanie wzbudził dopiero jej dramat historyczny w trzech aktach Zwalczeni oparty na motywie walk Dalmacji z Wenecją, który w 1892 r. przyniósł autorce pierwszą nagrodę w krakowskim konkursie dramatycznym im. Konstantego Wołodkiewicza (druk w czasopiśmie „Tydzień”, dod. „Kuriera Lwowskiego” 1894, nr 24–32). W 1892 r. w „Bluszczu” ukazał się szkic Maniak (nr 38–42). Bilans tych pierwszych prób literackich był dla Ceysingerówny korzystny. Piotr Chmielowski, który sytuował jej twórczość „w kierunku psychologicznym”, oceniał, że „myśli ma sporo, pióro dość wyrobione, język poprawny” (Zarys najnowszej literatury polskiej (1864–1897), 1898). Jednak następna publikacja – Duchy-Żórawie. Fantazje i obrazki (1902) – spotkała się z chłodnym przyjęciem. W późniejszych latach twórczość literacką uprawiała na łamach „Bluszczu”, publikując w odcinkach powieść Drogami duszy (1924, nr 21–52; 1925, nr 1–9), nowelę Myśl o tym, co chcesz (1926, nr 5–14) i opowieść Jak słońce spija rosę (1927, nr 1–15). Wpisywały się one w rozrastający się w międzywojniu nurt „prozy społecznej, której nowy bohater »szary człowiek« staje się podmiotem życia zbiorowego” (J. Chwastyk-Kowalczyk, 2002).

W ramach aktywności edukacyjnej Ceysingerówna wydała powieść historyczną dla młodzieży Jan Lipnicki (1902), a także broszurki Szymon Konarski (1902) oraz O Sejmie Wielkim i Konstytucji 3-go Maja (1916). W l. 1906–1907 w czasopiśmie „Naród. Dodatek Ilustrowany” opublikowała cykl życiorysów ważnych postaci polskiej historii, m.in. księcia Józefa Poniatowskiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, Stefana Czarnieckiego. W szkicu historycznym Ochotnicza Legia Kobiet (1921) udokumentowała aktywność wojskową Polek z okresu walk o niepodległość kraju, historię działalności oświatowej pod zaborami przybliżyła natomiast w opracowaniach Tajne nauczanie w Warszawie (1894–1906/7) („Niepodległość” 1930, t. 2, z. 1) oraz Liga Narodowa i Związek Unarodowienia Szkół w walce o szkołę polską (w: Nasza walka o szkołę polską 1901–1917, 1934), a także we wspomnieniach Tajna szkoła w Warszawie w epoce caratu (1948).

Osobny obszar jej bogatej twórczości stanowiła publicystyka, zaangażowana politycznie i społecznie, poświęcona kwestii praw kobiet, sytuacji dzieci i młodzieży, kondycji polskiego państwa, uprawiana głównie na łamach „Bluszczu”, „Kobiety Współczesnej”, „Pracy Obywatelskiej”, z którymi regularnie współpracowała w międzywojniu, oraz „Prostej Drogi”, którą w tym okresie redagowała. W latach 20. XX w. w „Bluszczu” ukazał się także cykl wywiadów, które przeprowadziła z liczącymi się wówczas polityczkami, m.in. lwowską posłanką Marią Jaworską oraz senatorkami Józefą Szebekówną i Zofią Daszyńską-Golińską.

Krytyka literacka. Działalność krytyczną uprawiała przede wszystkim na łamach „Tygodnika Mód i Powieści”, z którym współpracowała w l. 1894–1907. W rubrykach Z ruchu umysłowego oraz Sprawozdania literackie regularnie zamieszczała recenzje nowości poetyckich, prozatorskich i dramatycznych, krajowych i zagranicznych. W 1896 r. w cyklu Nasi najmłodsi omawiała twórczość młodych polskich poetów i poetek, m.in. Jana Kasprowicza, Antoniego Langego, Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Zofii Trzeszczkowskiej. W tym samym roku w serii Odczyty przybliżyła czytelniczkom wykład Aleksandra Kraushara o krytyce literackiej („Tygodnik Mód i Powieści” 1896, nr 13–14). W 1900 r. w serii Plon konkursowy omawiała z kolei poematy nadesłane na konkurs rozpisany przez czasopismo, m.in. Edwarda Słońskiego, Gustawa Daniłowskiego, Marii Remiszewskiej, Heleny Stattler. Regularnie pisała też recenzje poświęcone sztuce (m.in. omówienia wystaw malarstwa i rzeźby w Zachęcie) oraz teatralne (te ostatnie zamieszczała także w „Bluszczu” w latach 20. XX w.).

Chętnie przypominała twórczość polskich poetów romantycznych, zwłaszcza Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza. Omawiając poświęcone im prace biograficzne, m.in. Mickiewicz, jego życie i duch (1899) Marii Konopnickiej, sformułowała własną koncepcję biografii: nie powinna ona sprowadzać się do zaglądania za kulisy życia prywatnego twórców, ale stanowić próbę oddania narodzin i emanacji ducha poetyckiego, talentu artysty („Tygodnik Mód i Powieści” 1901, nr 6). Na bieżąco recenzowała prozę Stefana Żeromskiego, Karola Irzykowskiego i Władysława Orkana, a także dramaty Stanisława Wyspiańskiego. Spośród autorów zagranicznych przystępnie starała się opisać twórczość Friedricha Nietzschego. Recenzowała również sztuki Maurice’a Maeterlincka, a jeden z jego wierszy przetłumaczyła na język polski.

Kilka wzmianek poświęciła literaturze dla dzieci, zastanawiając się nad jej walorami artystycznymi. Pisała o niej m.in. w seriach Sprawozdania literackie dla „Tygodnika Mód i Powieści” (1902, nr 51) oraz Wydawnictwa gwiazdkowe dla „Tygodnika Polskiego” (1913, nr 51). Z myślą o wychowaniu dzieci przybliżyła czytelniczkom głośną rozprawę szwedzkiej pedagożki Ellen Key Stulecie dziecka (1900), którą referowała za artykułem Heleny Rzepeckiej („Tygodnik Mód i Powieści” 1903, nr 5–6). W serii Poradnik dla kobiet roztrząsała kwestię samokształcenia i rolę „czytelnictwa metodycznego” w tym procesie („Tygodnik Mód i Powieści” 1902, nr 17).

Wielokrotnie recenzowała twórczość kobiet, choć nie szukała dla niej wspólnego mianownika. Za wrażliwość na ludzkie emocje wysoko ceniła poezję i nowele Konopnickiej, które uważała za „arcydzieł[a] uczucia i prawdy psychologicznej”: „Takie to z pozoru proste i zwyczajne, a takie głębokie i tragiczne w istocie” – pisała o Pannie Florentynie („Tygodnik Mód i Powieści” 1894, nr 16). Za „znakomitą obserwatorkę” życia społecznego uznawała Gabrielę Zapolską („Tygodnik Mód i Powieści” 1902, nr 47). Życzliwie patrzyła na późne nowele Elizy Orzeszkowej oraz poezję Deotymy (J. Łuszczewskiej), choć uważała je za zbyt chłodne. Z młodszych polskich poetek doceniała Bronisławę Ostrowską, w której zbiorku Opale (1902) dostrzegła „świeżość” i „wdzięk” (tamże, nr 40), a spośród zagranicznych wyróżniała Adę Negri, autorkę poruszających wierszy o niedoli włoskiego ludu. Wytykała niektórym piszącym kobietom, że ich powieści psychologiczne są pozbawione głębi, a społeczne – słabo osadzone w realiach. Piętnowała rozwlekłość, chaotyczność, błędy konstrukcyjne i językowe. Choć nie zgadzała się z tymi, którzy lekceważąco wypowiadali się o „powieściach damskich” – „synonim[ie] rzeczy w ogóle lichej, sentymentalnej, bez wartości artystycznej, ni społecznej” – przyznawała, że „autorki niektóre pracują gorliwie nad wytworzeniem się takiej opinii, i to nie dlatego bynajmniej, by brakło im zdolności; brak tylko wiedzy i pracy” („Tygodnik Mód i Powieści” 1903, nr 35).

Literatura i jej wartości artystyczne oraz dydaktyczne. Bliskie jej było przekonanie, że literatura powinna reagować na problemy społeczne, ale uznawała, że nie może się ona ograniczać do funkcji utylitarnej. Wielokrotnie wypowiadała się na temat powieści tendencyjnej, polemizując z tymi, którzy uważali ją za bliższą publicystyce niż sztuce. Podkreślała, że zabierając głos w sprawach aktualnych społecznie, nie należy rezygnować z artyzmu („Tygodnik Mód i Powieści” 1895, nr 41–42). Z czasem coraz dobitniej przekonywała, że to od umiejętności autora zależy wartość artystyczna dzieła tendencyjnego: „Ja jednak sądzę, że i w utworze tendencyjnym wykonanie może być mniej lub więcej artystyczne, może dowodzić mniejszego lub większego talentu autora, może przedstawiać jakąś wartość literacką, lub też nie posiadać jej zupełnie” („Tygodnik Mód i Powieści” 1903, nr 2). Jednocześnie podkreślała, że bez znajomości życia, bez społecznego realizmu powieść tendencyjna nie ma racji bytu (tamże, nr 39).

Podejmując refleksję o polskim życiu kulturalnym, Ceysingerówna gorzko konstatowała, że Polacy nie znają swojej literatury, podobnie jak nie znają swojej historii. Krytycznie wypowiadała się o przesiąknięciu rodaków „duchem niemieckim”: „Więc prawdą jest, żeśmy ulegli wpływowi niemieckiego ducha, że prawie zanikł w nas zasadniczy rys naszego charakteru: dążność do wyidealizowania rzeczywistości […]. Więc najpierw leczyć, leczyć nam się trzeba” („Tygodnik Mód i Powieści” 1902, nr 9). Śledząc nowe trendy w polskiej literaturze, zwłaszcza w poezji, wytykała jej pesymizm, zwątpienie; szczególnie raziły ją „rozpacz i ból istnienia” wyczuwalne w wierszach Kasprowicza: „Nam słabym i pognębionym duchowo doprawdy wrażeń takich nie trzeba” (tamże, nr 3).

Zadania krytyki literackiej. Na temat roli krytyki literackiej wypowiadała się rzadko. W 1896 r., relacjonując odczyt Aleksandra Kraushara Krytyka literacka i zarys jej rozwoju w literaturze polskiej, pisała, że ocena dzieła zależy od wrażenia, jakie wywarło ono na krytyku, a to zaś uzależnione jest od wrażliwości krytyka. Nie znajdując w wykładzie Kraushara jasnej odpowiedzi na pytanie o zadania krytyki literackiej, powołała się na praktykę publicystów francuskich – Jules’a Lemaître’a i Anatole’a France’a, których „już i u nas naśladować zaczęto”: „Metoda ta polega na szczerej, artystycznie ułożonej spowiedzi krytyka z otrzymanych wrażeń, i na analizie zjawisk, które one wywołały. Krytyk tego rodzaju nie powiada, że to jest pięknem, a tamto brzydkim, ale że takim jemu się wydaje. Nie radzi autorowi pracować dalej lub złamać pióro, nie chwali go i nie gani, opowiada po prostu »przygody duszy własnej pośród dzieł sztuki«” („Tygodnik Mód i Powieści” 1896, nr 13). Referując za Krausharem historię polskiej krytyki literackiej, jej początków upatrywała w sporze klasyków z romantykami.

Ponownie zabrała głos w sprawie roli krytyki literackiej, gdy polemizowała z Chmielowskim na temat jego oceny ostatnich lat twórczości polskich wieszczów i uznania ich talentu w tej fazie za schyłkowy. Pretekstu do sformułowania takiej opinii dostarczyła krytykowi publikacja pism pośmiertnych Słowackiego. Zdaniem Ceysingerówny ocena Chmielowskiego była zbyt surowa. Zarzucając mu brak zmysłu poetyckiego, oschłość i chłód, podkreśliła, że z powodu takich właśnie opinii czytelnicy nie znają polskiej poezji: „Brakło Chmielowskiemu najniezbędniejszego dla krytyka przymiotu, brakło mu zdolności odczuwania poezji. Oceniał ją na zimno. A słowo jego największą miało powagę w owym smutnym okresie, gdyśmy tak zmaleli duchowo, że nam wielka poezja za olbrzymią była, więc chętnie poszedł ogół za zdaniem uczonego, którego oschłość bliższą mu się zdała, niż gorąca, twórcza lawa wielkich naszych dusz […]. I stało się, że ogół nie zna najpiękniejszych klejnotów swojej poezji, że o nich nie wie”. Zaznaczając, że opinia krytyka, nawet najbardziej uznanego, może utrudniać odbiorcom kontakt z dziełem, radziła czytelniczkom samodzielne obcowanie z poezją, odczuwanie jej, a nie chłodne analizowanie: „Zapomnijmy na chwilę o tym wszystkim, co nam prawią historycy literatury, krytycy i wydawcy: Chmielowski, Małecki, Biegeleisein. Niechaj ten wielki sam z duszami naszymi rozmawia” („Tygodnik Mód i Powieści” 1904, nr 13). 

Podsumowanie. Helena Ceysingerówna była aktywna na wszystkich polach swej działalności. Praca literacka, dziennikarska, a także zaangażowanie społeczno-polityczne przyniosły jej duże uznanie historyczek i komentatorek polskiego ruchu feministycznego. W opracowaniu Ruch kobiecy w Polsce (1909) Cecylia Walewska chwaliła ją jako kobietę o wielu talentach: wybijającą się pisarkę i nowelistkę, poetkę, dramatopisarkę, krytyczkę literacką, dziennikarkę, ale też niestrudzoną działaczkę na rzecz praw kobiet i ludu. W „Almanachu Spraw Kobiecych” (1933), podsumowującym aktywność Polek po odzyskaniu niepodległości, Jadwiga Krawczyńska wymieniała Ceysingerównę wśród oddanych kwestii kobiecej dziennikarek i redaktorek (Kobiety w prasie), Stanisława Jarocińska-Malinowska zaliczała ją zaś do grona „uzdolnionych i zasłużonych przedstawicielek literatury”, wskazując jednocześnie, że „dla sprawy służenia ludowi porzuciła swoją karierę beletrystyczną”. O niej i jej podobnych pisała: „Wszystkie pracują niejako w cieniu, pełne zapału i wyrzeczeń” (Pisarki polskie).