Chodakowski Dołęga Zorian

Karol Samsel

Etnograf, archeolog, slawista. Prawdziwe nazwisko: Adam Czarnocki.

Informacje biograficzne. Adam Czarnocki urodził się 4 IV 1784 w Podhajnej k. Nieświeża w podlaskiej rodzinie szlacheckiej Jakuba Czarnockiego i Sekundyny z Borodziczów. Od momentu śmierci matki w 1792 r. był wychowywany przez krewnych w Mińsku, a następnie w Leciszynie k. Klecka. Do 1801 r. uczęszczał do szkół słuckich, pasjonując się już wówczas historią, geografią, twórczością ludową. W 1800 r. Czarnocki stracił ojca. Niewiele można powiedzieć na temat pierwszych lat dorosłości Czarnockiego, zanim nie został palestrantem w Nowogródku i w Mińsku w 1803 r. Konsekwentnie kształcąc się do zawodu prawnika, w 1805 r. uzyskał dyplom rejenta, odbył przy tym stosowne praktyki i zajął się działalnością adwokacką. W 1807 r. został plenipotentem dóbr wojewody nowogródzkiego Józefa Niesiołowskiego w Worończy. Na początku 1809 r. Czarnocki został aresztowany wskutek przejęcia przez rosyjską policję korespondencji, w której miał wyrażać wolę przekroczenia granicy Litwy w celu zasilenia szeregów wojsk Księstwa Warszawskiego. W tym czasie więziony był w Grodnie, w Petersburgu, Nowogrodzie, wysłany do dywizji w Omsku, napisał w drodze dziennik Bez chęci podróż moja (tekst uchodzi za zaginiony), wreszcie – zostaje pozbawiony praw szlacheckich oraz przymusowo wcielony w stopniu szeregowca do armii rosyjskiej. Stacjonując w obozowisku 24. Dywizji Władimira G. Głazenapa (Glasenappa), przemieszczonego z Omska w okolice litewskiego Bobrujska, ucieka do Warszawy z tajnymi planami bobrujskiej twierdzy i jako Zorian Czarnocki dołącza do wojsk Księstwa Warszawskiego.

W tym okresie życia ze względu na poufność zlecanych mu zadań występował pod kolejnym tajnym nazwiskiem – Zoriana Lubrańskiego. Jeszcze w 1. poł. 1812 r. (między lutym a majem) odznaczył się w działaniach 5. Pułku Piechoty, występując w randze podoficera adiutanta. Już jako ochotnik wziął udział w kampanii rosyjskiej 1813 r., wędrując z Napoleonem aż pod Smoleńsk; jego biografia pod tym względem przystaje do typowych biografii tzw. pokolenia straconych złudzeń: Aleksandra hr. Fredry, Antoniego Malczewskiego, Kazimierza Brodzińskiego i wielu innych. W 1813 r. Czarnocki obiera pseudonim Zoriana Dołęgi Chodakowskiego; jest to czas samookreślenia, moment startowy mitycznej legendy kreowanej wokół jego osoby. Dość przypomnieć, że nawiązując do pseudonimu Czarnockiego w jednej z odmian przedmowy do poematu Król-Duch, Juliusz Słowacki składa pionierowi terenowych badań nad Słowiańszczyzną specyficzny i wyjątkowy hołd przez wskazanie fikcyjnego autora własnego dzieła o znaczącym imieniu i nazwisku aluzyjnym wobec dzieła Zoriana – Józafata Dumanowskiego.

Od 1813 r. wiódł życie wędrowno-tułacze, przemieszkując najpierw w Woronczynie, a następnie u Tadeusza Czackiego, w jego rodzinnym Porycku, w Krzemieńcu, od 1817 r. zaś u Czartoryskich: w Puławach oraz Sieniawie. Uzyskawszy dla własnych działań przychylność Adama Jerzego Czartoryskiego, wędrował dzięki jego finansowemu wsparciu po Małopolsce Wschodniej i Podolu, wcześniej natomiast – przemierzał na własną rękę tereny Polesia, Wołynia, Ukrainy. To właśnie na ten czas (1814–1818) przypadał okres formacyjny samouka – w bibliotekach Czackiego i Czartoryskich, w Porycku, Krzemieńcu i Puławach musiał zetknąć się z projektami badania literatury ludu Hugona Kołłątaja, historyzmem i postulatem badania pieśni narodowych Jana Pawła Woronicza, z koncepcją gminowładztwa Joachima Lelewela, a przede wszystkim z pismami Wawrzyńca Surowieckiego, takimi jak Obraz dzieła o początkach, obyczajach, religii dawnych Słowian (1807) i O sposobach dopełnienia historii i znajomości dawnych Słowian (1812), w których dominuje podobny co u Dołęgi Chodakowskiego żarliwy, niemal apostolski styl uprawiania etnografii oraz archeologii terenowej. Surowiecki najsilniej oddziaływał na kształt rozprawy pisanej w Sieniawie O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem („Ćwiczenia Naukowe” 1818, t. 2).

Praca zapalonego samouka przesłana na Uniwersytet Wileński zderzyła się z murem niechęci lub jawnej krytyki ze strony braci Śniadeckich (a zwłaszcza Jana), a także przyrodnika Stanisława Bogumiła Jundziłła. Nie pomogła protekcja Czartoryskiego ani życzliwa recenzja Surowieckiego na łamach „Pamiętnika Warszawskiego” (1819). W obliczu całkowitego odtrącenia przez wileńskie środowisko naukowe autor O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem zwrócił się z prośbą o pomoc do Petersburga, dokąd wyruszył dzięki kolejnej zapomodze Czartoryskiego. W drodze – na trasie z Homli przez Mohylew, Witebsk, Psków oraz Połock – badał odnajdywane i udostępniane mu źródła. W 1819 r. zawarł związek małżeński z Konstancją Flemming, która – pełna zrozumienia dla pasji etnograficznej małżonka – dołączyła do jego prac terenowych.

Odpowiednią osobą, która rychło nadeszła w sukurs ambitnym planom Dołęgi Chodakowskiego, okazał się ówczesny petersburski minister oświaty i spraw duchownych Aleksandr Golicyn – to dzięki niemu w poł. 1820 r. Czarnocki uzyskał zatwierdzenie cesarskie czteroletniego planu badań słowiańskich starożytności i rozpropagował swój projekt wśród Rosjan na łamach pisma „Syn Otieczestwa”. Piętnastomiesięczna podróż krajoznawcza Zoriana obejmuje Ładogę, Nowogród i Twer, nie sięga jednak ostatecznie planowanej wysokości Uralu i Morza Czarnego na skutek splotu tragicznych okoliczności – w Twerze razem z dzieckiem umiera jego żona. Zorian wkrótce żeni się ponownie. Powróciwszy na krótki okres do Moskwy, traci wypłacane mu dotychczas regularnie subwencje rządowe. Znalazłszy się w Moskwie bez środków do życia, próbował, mimo narastającej nędzy, prowadzić badania naukowe, a przynajmniej podsumowywać rezultaty przerwanej podróży rosyjskiej, drukując wyimki swoich rozpoznań w „Wiestniku Jewropy”, „Siewiernym Archiwie”, w ojczystym „Dzienniku Wileńskim”. Zmarł 17 XI 1825 w skrajnej biedzie w gub. twerskiej, w której osiadł na chwilę przed śmiercią.

Echa koncepcji Chodakowskiego. W polskiej etnografii Słowiańszczyzny uobecnionej w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. dostrzeżono dwie konkurencyjne ścieżki postępowania badawczego, jedną z nich trzeba przypisać Zorianowi Dołędze Chodakowskiemu oraz jego projektowi „terenowego” uprawiania dziedziny – m.in. przez archeologię oraz zbieractwo. Druga – projekt etnografii „gabinetowej” – została ugruntowana, symbolicznie, przez Kazimierza Brodzińskiego, zyskując przedłużenie w koncepcjach Adama Mickiewicza wyraźnie sympatyzującego w Wykładach o literaturze słowiańskiej z rozwiązaniami Brodzińskiego, zdecydowanie rzadziej – Dołęgi Chodakowskiego, choć jego mitotwórcza postawa mogła być poecie bliska. Wiele przekonań Chodakowskiego musiało jednak budzić Mickiewiczowski sprzeciw, np. jego dystans do katolicyzmu i uznanie, że to Rosja obejmie w Słowiańszczyźnie jednoczący ją prymat ze względu na ścisłe związki prawosławia z korzeniami słowiańskości. Mickiewicz sprzyjał nade wszystko Lelewelowskiej idei gminowładztwa, toteż koncepcja grodzisk, z której wyrastała Zorianowa wizja wspólnot słowiańskich, w oczach autora Ballad i romansów musiała uchodzić wyłącznie za przejaw utopii retrospektywnej. Autora O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem za swojego patrona obrała działająca w l. 1832–1844 w Galicji grupa „Ziewonia”, którą współtworzyli m.in. Seweryn Goszczyński, August Bielowski, Dominik Magnuszewski, a także Kazimierz Władysław Wójcicki, zainspirowani Zorianem m.in. w kontekście budowy własnej „ziewońskiej” koncepcji poezji źródeł. Nie tylko „Ziewonia”, cały romantyczny świat odwoływał się do ludowości, zostawiając jednak poetom więcej wolności i swobody twórczej niż koncepcje Chodakowskiego.