Chojecki Edmund

Anna Wasilewska

Prozaik, dramaturg, podróżopisarz, dziennikarz, publicysta, tłumacz, krytyk literacki. Pseudonimy i kryptonimy: E.C.; Charles Edmond; Jean Dhasp; Un Polonais; Tibul Jules; Jules Tibyl.

Informacje biograficzne. Edmund Franciszek Maurycy Chojecki urodził się 15 X 1822 w Wiskach w ówczesnym woj. podlaskim (parafia Komarówka). Jego ojciec Andrzej Ksawery był ziemianinem, matka Karolina z Taszyckich zmarła wkrótce po porodzie. Miał starszego brata Artura i co najmniej dwoje przyrodniego rodzeństwa z innych mariaży ojca. W Warszawie ukończył gimnazjum gubernialne, w którym nauczycielem francuskiego był Mikołaj Chopin. W l. 1839–1840 studiował w Niemczech, w 1843 r. przebywał krótko w Berlinie, gdzie poznał Iwana Turgieniewa. Od 1841 r. redagował dodatek literacki „Gazety Warszawskiej” – „Echo” (tytuł miał być akronimem jego imienia i nazwiska E-CHO), był sekretarzem Dyrekcji Teatrów Warszawskich, współpracował z „Biblioteką Warszawską” (1841, t. 2–3; 1844, t. 4 – wiersze; 1842, t. 1 – powieść Halina; 1841, t. 2 – fragm. poematu fantastycznego Ralf; 1845, t. 3–4 – powieść Hanna; 1846, t. 4 – wyimki z rozprawy Czechia i Czechowie), niektórzy uważają, że był jej współzałożycielem (T. Hodi [J. Tokarzewicz]). Nawiązał kontakty towarzyskie z Felicjanem Faleńskim, Kazimierzem Kaszewskim, Wacławem Szymanowskim, a najprawdopodobniej także z grupą entuzjastek i entuzjastów. W 1843 r. jako towarzysz Ksawerego Branickiego odbył podróż na Krym, którą opisał we Wspomnieniach z podróży po Krymie (1844). Udział Chojeckiego w życiu międzypowstaniowej Warszawy był istotny i wielostronny, o czym świadczą dalsze koleje jego życia.

W 1844 r., chcąc uniknąć konsekwencji zaangażowania się w ruch konspiracyjny w l. 1843–1844 (lub w kontakty z uczestnikami tego ruchu), wyjechał do Paryża, gdzie zetknął się z prądami słowianofilskimi, m.in. dzięki wykładom Adama Mickiewicza. W czerwcu 1845 udał się do Pragi, a w 1847 r. wydał w Berlinie pracę Czechia i Czechowie przy końcu pierwszej połowy XIX stulecia, w której upominał się o prawo do samodzielnego istnienia dla każdego narodu. W 1846 r. ogłosił w Lipsku zbiór wierszy Gęśla, a w 1847 r. ukazał się sygnowany jego nazwiskiem polski przekład Rękopisu znalezionego w Saragossie Jana Potockiego. W tym samym roku z jego związku z Laurą Czosnowską z d. Górską urodziła się córka Marie Geneviève Émilie, która nosiła jego nazwisko. W 1866 r. ożenił się z Marguerite Julie Fridrich, która w 1869 r. powiła córkę Angèle Croville.

Za uczestnictwo w Zjeździe Słowiańskim władze austriackie wydaliły go z Pragi. Po powrocie do Paryża został sekretarzem i współautorem artykułów w „Tribune des Peuples”

(„Trybuny Ludów”) Mickiewicza, przyjaźnił się z Cyprianem Norwidem i Fryderykiem Chopinem. Współpracował także z pismami „Revue Indépendante”, wydawanym w l. 1841–1847 przez Pierre’a Leroux, George Sand, Louisa Viardota, Pascala Duprata, oraz „La Presse”. Pod wpływem Pierre-Josepha Proudhona zaczął głosić poglądy lewicowe i anarchistyczne. W języku francuskim publikował pod pseudonimem Charles Edmond. Wydał broszurę Rewolucjoniści i stronnictwa wsteczne w r. 1848. Zmuszony przez policję do opuszczenia Francji za sprzyjanie socjalistycznemu pismu Proudhona „Voix du peuple”, odbył wraz Aleksandrem Hercenem podróż do Egiptu, gdzie podjął studia orientalistyczne; odwiedził też Turcję, potem objechał Włochy, a po krótkim pobycie w Szwajcarii w 1852 r. dzięki protekcji kuzyna przyszłego Napoleona III wrócił do Francji. Po wybuchu wojny krymskiej w 1854 r. wstąpił jako ochotnik do armii Omera Paszy. Owocem tej przygody była późniejsza książka autobiograficzna Souvenirs d’un depaysé (1862). W 1854 r. wydał trzytomową powieść w języku polskim Alkhadar, ustęp z życia ojców naszych. W 1856 r. towarzyszył księciu Napoleonowi w podróży na Islandię, czego świadectwem jest Voyage dans les mers du Nord à bord de la corvette « La Reine Hortense » (1857) oraz dramat Les mers polaires (1859). W 1861 r. w Paryżu brał udział w założeniu dziennika politycznego „Le Temps”, pierwowzoru „Le Monde”; zerwał przyjaźń z Proudhonem, niechętnym niepodległościowym dążeniom Polaków. W tym samym roku uzyskał obywatelstwo francuskie, co pozwoliło mu objąć funkcję zastępcy bibliotekarza Senatu, a następnie w 1876 r. pozyskać stanowisko kierownika Biblioteki Senatu. Do grona jego przyjaciół należeli bracia Goncourt, Gustave Flaubert, George Sand. W paryskich teatrach grano jego sztuki teatralne, m.in. L’Africain (1860), Elsy (1874), La Bûcheronne (1889); publikował powieści pisane po francusku: dedykowaną Flaubertowi Zéphyrin Cazavan en Egypte (1879), za którą otrzymał nagrodę Akademii Francuskiej, Harald (1881), Le Neveu du comte Sérédine (1898). W 1864 r. w Lipsku wydał La Pologne captive et ses trois poètes : Mickiewicz, Krasiński, Słowacki. Jego związki z Polską ograniczały się do podtrzymywania więzi rodzinnych. Ostatnim tekstem napisanym po polsku był odczyt w Paryżu Patriotyzm i objawy jego u niektórych narodów (1870). Wcześniej, w 1867 r., napisał komentarz w języku francuskim do wystawy Artura Grottgera „Lithuania”. Był kuratorem działu egipskiego na wystawie światowej w Paryżu i wydał obszerny komentarz L’Égypte à l’exposition universelle de 1867. Zmarł 1 XII 1899 w Bellevue pod Paryżem i został pochowany w Meudon.

Poglądy społeczne i myśl polityczna. Postać Edmunda Chojeckiego należy do dwóch języków i dwóch kultur – polskiej i francuskiej, nie mieści się zatem w ramach jednej historii literatury. Jako prozaik i dramaturg reprezentuje późne pokolenie romantyków, któremu nieobce były poetyka francuskiego realizmu, a także przełamywanie podziału na literaturę wysoką i popularną. Jako podróżopisarz odznacza się krytycznym spojrzeniem, wystrzega się egzaltacji, nie epatuje egzotyką. W pismach publicystycznych daje wyraz przede wszystkim swoim poglądom społecznym, politycznym i niepodległościowym. Przekonania lewicowe, demokratyczne, ukształtowane jeszcze w Warszawie, sprzyjały jego akcesowi do socjalizmu. W Paryżu, pod wpływem Proudhona, zaczął wyznawać poglądy anarchistyczne. W broszurze Rewolucjoniści i stronnictwa wsteczne w roku 1848 pisał: „[…] im rząd jest mniej widzialnym, tym doskonalszym, im mniej praw w narodzie, tym mniej zbrodni, im mniej pośrednictwa rządowego, tym więcej wolności, im mniej ześrodkowania władzy, tym więcej równości, im mniej ustaw literą prawa obowiązujących wobec bliźnich, tym więcej braterstwa” (tamże). Odrzucał idee państwowości i ustrojowego parlamentaryzmu, upatrując „osiowej zasady życia publicznego i prywatnego” w gminowładztwie wywodzącym się ze Słowiańszczyzny. Stąd też fascynacja prądami słowianofilskimi. Bliska mu była jednak idea narodu i patriotyzmu wyprowadzona z „Bożej zasady” i chrześcijaństwa. Po zerwaniu z Proudhonem Chojecki odszedł od anarchizmu i socjalizmu.

W Polsce Chojecki jest dzisiaj znany niemal wyłącznie jako autor powieści Alkhadar, ustęp z życia ojców naszych oraz z przekładu Rękopisu znalezionego w Saragossie Potockiego. Jednak jego autorstwo polskiej wersji Rękopisu może budzić wątpliwości z kilku powodów. Po pierwsze, zaraz po wydaniu Rękopisu w Lipsku w 1847 r. nie tylko zaginął oryginał powieści, który służył za podstawę przekładu, ale też nie pozostał żaden rękopiśmienny ślad po pracy tłumacza. Chojecki miał wówczas 25 lat, w l. 1843–1847 podróżował, wydał tom wierszy Gęśla, pisał również pracę Czechia i Czechowie przy końcu pierwszej połowy XIX wieku. Przed wyjazdem do Paryża zajmował się teatrem. Kiedy zatem mógł znaleźć czas, żeby przełożyć tak olbrzymią, encyklopedyczną powieść, domagającą się od tłumacza stałego dostępu do obficie zaopatrzonej biblioteki? Pomińmy tu już sprawę genezy Rękopisu, który według rozpoznania dwóch badaczy, François Rosseta i Dominique’a Traiaire’a, miał dwie wersje nazwane roboczo wersją 1810 i wersją 1804, polski przekład był zaś efektem manipulacji i scalenia ich obu. Pod drugie, Michał Baliński, autor pierwszej biografii Potockiego, pisał: „[…] cały ten oryginalny utwór, romans ogromny i bardzo zajmujący ze wszelkimi objaśnieniami będzie wydrukowany. Jest to wielka przysługa, jaką mąż uczony i naukami opiekujący się, pamięci Potockiego i publiczności ma oddać”. Kogo Baliński miał na myśli – można się tylko domyślać. Po trzecie, Chojecki doskonale mówił i pisał po francusku, a jego literacka francuszczyzna była wysokiej próby. Skąd zatem w przekładzie tyle błędów i przeinaczeń wskazujących na niedostateczną znajomość języka? Znakomitą ich część usunął Leszek Kukulski, edytor Rękopisu w 1956 r., ale nie zdołał naprawić wszystkich usterek, np. w dniu 18 wicekról, wychwalając macierzyństwo, zwraca się do Elwiry ze słowami: „Je me persuade que l’adorable Elvire ne fera point passer dans le sang de ses enfants le lait souvent impur d’une mercenaire” (1804; 1810), czyli: „Spodziewam się, że urocza Elwira nie wprowadzi do krwi swoich dzieci skalanego często mleka najemnej mamki”. W polskim przekładzie możemy przeczytać zdanie kuriozalne: „Spodziewam się, że nieporównana Elwira nie przeprowadzi przez żyły swych dzieci nieczystej krwi obcego kochanka”. Pomińmy już kwestię cenzurowania niewinnych skądinąd opisów scen erotycznych. Sprawa prawdziwego lub rzekomego autorstwa przekładu pozostaje jednak nierozstrzygnięta.

O literaturze. Chojecki zajmował się literaturą przygodnie, na marginesie publicystyki politycznej i rewolucyjnej. W takim duchu przemawiał w artykule Les Poètes allemands en Autriche. Chants nationaux i révolutionnaires („Revue Indépendante” 1847, 10 Avril) poświęconym poetom niemieckojęzycznym żyjącym w kraju Habsburgów. Dzielił ich na dwie grupy: sojuszników monarchii, byli to: Friedrich Halm, Franz Grillparzer, Johann Ludwig Deinhardstein, Eduard von Bauernfeld, Joseph Christian Freiherr von Zedlitz; wyrazicieli idei wolności – Karl Isidor Beck, Nikolaus Lenau (właśc. Nikolaus Franz Niembsch), Edler von Strehlenau, Anastase Grün (właśc. hrabia Anton Alexander von Anersperg), Moritz Hartmann i urodzony w Cieplicach Alfred Meissner. Poeci służący władzy byli prawie bez wyjątku beneficjentami specyficznej atmosfery Wiednia, jego lekkości, dekadentyzmu. Piewcy wolności, pochodzący z Węgier, Czech i Austrii, utożsamiali misję poetycką z niepodległościowymi pragnieniami swoich narodów. Autor rozprawy wierzył w sztukę jako inspiratorkę działań społecznych (rewolucyjnych); uprawiana przez niego refleksja krytycznoliteracka wykraczała jednak poza paradygmat romantyczny. Chojecki-krytyk uwzględniał wpływy środowiskowe, warunki społeczno-egzystencjalne, które wiązały poetę z wysokim mecenatem (przypadek F. Grillparzera), w przestrzeni rzeczy wspólnych szukał zawsze indywidualnych dróg poetyckiej aktywności. Także rozprawy o językach słowiańskich służyły po części omówieniu literatury wschodniej i południowej Europy, w tym literatury polskiej (Étude comparée des langues et dialectes slaves, „Revue Indépendente” 1847, 10 Août, 25 Août).

Książka La Pologne captive et ses trois poètes pozostaje jego jedyną monografią poświęconą literaturze. Przedmiotem analizy są głównie Pan Tadeusz Mickiewicza i Król-Duch Słowackiego, którego francuski przekład pióra Chojeckiego jest w tomie zamieszczony w całości; Krasińskiemu poświęca mało miejsca. W opisie dzieł romantyków nie przyjmuje kryteriów czysto literackich i formalnych, przedstawia ich twórczość na obszernym tle historycznym. Poetykę i odrębność każdego z trzech poetów wyprowadza z faktu ich pochodzenia z różnych ziem Polski: „północy, środka i południa”, podkreślając też rolę wydarzeń prehistorycznych i historycznych, a także tradycji, wierzeń, mitów i legend. Wyobraźnię poetycką kształtują według niego topografia stron rodzinnych i charakter narodowy. W Panu Tadeuszu dopatruje się zarazem panteizmu godnego hinduskich Wed, jak i epickiego rozmachu rodem z Homera. Obiektywizmowi Mickiewicza przeciwstawia indywidualizm i czystą, wyzbytą materialności, duchowość Krasińskiego. W dziełach Słowackiego wyróżnia trzy fazy: w dwóch pierwszych dostrzega nawiązania do ducha rodzimych ziem, do bezkresnych stepów, do krainy pozbawionej mitologii, lecz obfitującej w legendy. Zwieńczeniem twórczości Słowackiego jest historiozoficzny poemat powstały z inspiracji filozoficzno-biblijnych, w którym idea narodu harmonijnie zespala się z ideą humanizmu.

Chojecki niezbadany. Postać Chojeckiego jest we współczesnych badaniach polskich historyków literatury prawie nieobecna. We Francji ukazało się monumentalne (ale niewolne od błędów), sześciotomowe kalendarium życia Chojeckiego autorstwa jego potomka, fizyka Emmanuela Desurvire’a, który także własnym sumptem wydał tom poświęcony jego dziełu i życiu, Charles Edmond Chojecki. L’Œuvre et la vie (2014), oraz tom korespondencji.