Chołoniewski Stanisław

Magdalena Rudkowska

Pisarz, filozof, tłumacz, duchowny katolicki.

Informacje biograficzne. Urodził się 23 III 1791 w Janowie na Podolu jako syn miecznika koronnego Rafała Chołoniewskiego h. Korczak (zm. 1819) i Katarzyny Rzyszewskiej h. Pobóg (zm. 1793). Uczył się w domu pod kierunkiem Jana Witwickiego, ojca poety Stefana. Ukończył prawo na uniwersytecie w Wilnie. Przyjaźnił się z Janem Potockim, był też świadkiem jego samobójczej śmierci w 1815 r. W 1810 r. wrócił ze studiów do Janowa, by po dwóch latach wyjechać do Petersburga – tam wstąpił do loży masońskiej, czynił również starania o posadę w carskiej służbie dyplomatycznej. W 1816 r. został urzędnikiem Ministerium Spraw Zagranicznych i kamerjunkrem dworu. W Petersburgu zawarł znajomość z Josephem de Maistre’em i Zachariasem Wernerem. W 1818 r. odwiedził Wiedeń, gdzie zaprzyjaźnił się z Friedrichem Schleglem, a także Paryż, Wenecję i Padwę. Po śmierci ojca wstąpił w 1820 r. do rzymskiego seminarium duchownego. W l. 1821–1824 przebywał głównie w Wiedniu. W 1822 r. poznał w Dreźnie Johanna Wolfganga Goethego. W 1824 r. wrócił do Janowa i zawarł znajomość z Henrykiem Rzewuskim. Wiosną 1827 r. wstąpił do Akademii Duchownej w Rzymie, a w 1829 r. otrzymał święcenia kapłańskie. W Rzymie nawiązał przyjacielskie stosunki z Adamem Mickiewiczem. W 1832 r. uzyskał stopień doktora filozofii i godność szambelana papieskiego. Pod koniec 1832 r. powrócił do kraju, by objąć funkcję dziekana katedralnego kapituły i kaznodziei w Kamieńcu. W 1838 r. mianowano go kanonikiem-prałatem. W 1840 r. został wezwany do Kijowa jako jeden z przedstawicieli deputacji szlachty podolskiej, by złożyć hołd carowi. Przyjaźnił się z Józefem Ignacym Kraszewskim, drukował swoje artykuły i utwory literackie w wydawanym przez autora Witoloraudy „Athenaeum”. W 1842 r. został administratorem diecezji kamienieckiej. Zmarł 3 IX 1846 w Kamieńcu.

Działalność krytycznoliteracka. Twórczość Chołoniewskiego, subtelnego moralisty, autora prozy fantastycznej Sen w Podhorcach (1842), należy przede wszystkim do przesiąkniętej duchem religijnym filozofii, jednak w historii krytyki pisarz ten ma również swoją kartę jako m.in. uczestnik polemiki wokół Listopada Rzewuskiego. W liście otwartym do Kraszewskiego przedstawia uwagi do zaprezentowanego w Listopadzie Rzewuskiego wątku dewocji generała Kunickiego, stwierdzając, że „żadnej nie mają [one] styczności, z innymi licznymi zaletami powieści Listopad, o których głoszą dzienniki, a którym chętnie wierzę, jako dobrze świadom pięknego talentu znakomitego autora. Literackie bowiem rzeczy pod mój rozbiór nie podpadają” (Dewocja p. generała Kunickiego. Wyjątek z listu do J.I. Kraszewskiego, „Biblioteka Warszawska” 1846, t. 2). Mimo tej asekuracji list stanowi osadzoną w erudycyjnej filozofii krytykę obskuranckiej religijności bohaterów powieści Rzewuskiego, a przy okazji krytykę autora jako piewcy mentalności szlacheckiej. Z obserwacji poczynionych z perspektywy teologicznej wyłania się przekonanie, że pisarz, niejako cytując w poetyce gawędowej głosy swych sarmackich postaci, narzuca czytelnikowi wąski i przez to niebezpieczny model religijności. Chołoniewski pisze o Rzewuskim: „Chciał on na koniec swego dewota od pysznego rozumu uwolnić, i to święta zbawienna myśl, lecz na to dość było zalecić skromność i pokorę, ale nie należało zgoła potępiać prawego użycia rozumu wiarą oświeconego, bo to jest kondemnata przeciwko wszystkim opowiadaczom słowa Bożego, wszystkim obrońcom religii świeckim i duchownym, począwszy od apostołów aż do najpóźniejszych ich naśladowców, którzy rozumu, daru Bożego, na chwałę Bożą święcie używali, bo to jest skazanie na ślepotę duchową całego chrystianizmu” (tamże). Chołoniewski występuje przeciwko oddzielaniu wiary od rozumu, dostrzegając w tej praktyce niekorzystny dla rozwoju duchowego człowieka redukcjonizm (należy dodać, że nie jest zwolennikiem skrajnego racjonalizmu). Zaprezentowany w lekturze Listopada sposób postrzegania dyspozycji stylistycznych autora jako przejawu jego własnych cech osobowościowych wybrzmiał także w innych okołoliterackich opracowaniach Chołoniewskiego, ale w odmiennym ujęciu. W rozprawie Uwagi o stylu pod względem psychologicznym („Pielgrzym” 1842, t. 3) zostało poddane analizie przekonanie, zgodne z francuską maksymą le style c’est tout l’homme, że „cały duch człowieka objawia się tym, czym jest w mowie jego pisanej” (tamże). Krytyk wykazuje się sporą dozą podejrzliwości wobec gładkości stylistycznej, która staje się nierzadko nośnikiem treści łatwych i błahych, zauważa natomiast, że przeciwnie „styl ciemny, zawiły lub szorstki jest zawsze niemal godłem niejako głębokich działań umysłowych” (tamże). Stawia tezę, że nie zawsze mowa zewnętrzna (styl) jest odzwierciedleniem mowy wewnętrznej (myśli). Sugeruje tak, że literatura jest bytem autonomicznym, choć związanym z osobą twórcy, bywa też od niego mądrzejsza. Dlatego formułuje zakres obowiązków krytyka, który nie powinien sądzić dzieła wyłącznie na podstawie cech intelektualnych pisarza, musi on za to szukać „serca”, patrzeć szerzej, słuchać uważniej, dobierać narzędzia stosowne do „materii przez autora obranej”. Swoje uwagi Chołoniewski aplikuje przede wszystkim do ocen dzieł filozoficznych (O wpływach racjonalizmu na tegoczesną literaturę i kunszta, „Pielgrzym” 1842, t. 3), ale wydają się one godne odnotowania w słowniku krytyki literackiej jako świadectwo refleksji nad tym, kim jest podmiot czynności twórczych.