Chrzanowski Ignacy

Teresa Winek

Historyk literatury, krytyk literacki, edytor, animator życia literackiego i naukowego. Pseudonimy i kryptonimy: C.; Ch.; I.C.; I.Ch.; Ig.Ch.; Ign.Ch.; Transmarinus; Wanda.

Informacje biograficzne. Urodził się 5 II 1866 w Stoku k. Radzynia Podlaskiego w rodzinie ziemiańskiej jako syn Bolesława Chrzanowskiego i Heleny z Dmochowskich. W l. 1876–1883 był uczniem V Gimnazjum w Warszawie, następnie studiował filologię klasyczną na Uniwersytecie Warszawskim; ukończył ją ze złotym medalem w 1889 r. Rozpoczął wówczas praktykę nauczycielską, a następnie w l. 1891–1895 studiował we Wrocławiu (filologię słowiańską u prof. W. Nehringa), w Berlinie i Paryżu (filozofię i psychologię). Debiutował artykułem O Prusie („Słowo” 1887, nr 5), a w 1892 r. w „Ateneum” opublikował rozprawę Tragedia Szymona Szymonowicza „Castus Joseph” w stosunku do literatury obcej. W 1894 r. powrócił do Warszawy i podjął zawód nauczyciela prywatnego; w 1905 r. brał udział w walkach o polską szkołę. Był współredaktorem i współpracownikiem kilku czasopism (m.in. „Słowa”,

„Przeglądu Pedagogicznego” „Tygodnika Ilustrowanego”, „Pamiętnika Literackiego”, „Myśli Polskiej”). Uczestniczył w pracach towarzystw naukowych (w Warszawie, Poznaniu, we Lwowie, w Krakowie, m.in. był współzałożycielem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, członkiem Kasy im. Józefa Mianowskiego i Akademii Umiejętności). W 1910 r. otrzymał Katedrę Historii Literatury Polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego; mieszkał w Krakowie do 1939 r. Założył krakowski oddział Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza. Za podpisanie protestu brzeskiego w 1931 r. został dyscyplinarnie przeniesiony na emeryturę, ale czasowo prowadził zajęcia ze studentami jako profesor honorowy; przewodniczył Komisji Historii Literatury Polskiej PAU. Wraz z licznym gronem profesorów UJ został aresztowany przez gestapo 6 XI 1939 i uwięziony we Wrocławiu, a następnie w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen-Oranienburg, gdzie zmarł w nocy 19/20 I 1940. Rodzinie udało się sprowadzić prochy do Krakowa.

Obszary działalności polonistycznej. Chrzanowski był humanistą o rozległych zainteresowaniach badawczych i kulturalnych przekładających się na działalność społeczną. „Nauczyciel z temperamentu i powołania” (Z.J. Nowak) przez 15 pierwszych lat życia zawodowego ceniony był przede wszystkim za pracę dydaktyczną (w szkolnictwie prywatnym i tajnym nauczaniu, jako współredaktor „Przeglądu Pedagogicznego”); dużą popularność zyskał jako prelegent na kursach naukowych. Opublikował w tym czasie liczne artykuły i rozprawy badawcze (o charakterze filologicznym, analitycznym, potem syntetyzującym i na temat zagadnień estetycznych) z zakresu historii literatury polskiej (od Galla Anonima i M. Reja, romantyków, do H. Sienkiewicza), prace z tej dziedziny zintensyfikował w okresie nauczania akademickiego. Efektem działalności nauczycielskiej stała się Historia literatury niepodległej Polski (1906, wznawiana ponad 20 razy), uzupełniana do podręcznika akademickiego, kontynuowana w niewydanym tomie 2 Historii literatury Polski porozbiorowej. Prace badawcze dotyczące wielu pisarzy i tematów, realizowane różnorodnymi narzędziami metodologicznymi, utworzyły tomy prac: Z epoki romantyzmu (1918), Wśród zagadnień, książek i ludzi (1922), Literatura a naród (1935), Studia i szkice (1939) oraz monografie Piotra Skargi, Marcina Bielskiego i Aleksandra Fredry.

Chrzanowski był redaktorem „Ateneum” i współredaktorem wydawnictwa „Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej. Życiorysy, streszczenia i wyjątki”. Przez cały czas pracy na UJ wydawał serię „Prace Historyczno-Literackie” (50 tomów rozpraw i monografii). Działał jako czynny organizator życia kulturalnego. Przygotował cenne edycje, m.in. Kazań sejmowych Skargi (1903), Poezji Mikołaja Sępa Szarzyńskiego (1903), Ezopa Biernata z Lublina (1910), Pism Bolesława Prusa (razem z Z. Szweykowskim, 1935–1936) oraz Henryka Sienkiewicza (Pisma zapomniane i niewydane, 1922; Pisma, 1929–1939), napisał sporo wstępów do wznawianych utworów literackich.

Działalność krytyczna. Przez cały okres życia zawodowego Chrzanowski pisał systematycznie recenzje w kilkunastu czasopismach, m.in. w „Słowie” (1895–1900), „Przeglądzie Pedagogicznym”, „Książce” (1901–1910), „Tygodniku Ilustrowanym”, „Pamiętniku Literackim”, „Sfinksie”, „Ruchu Literackim”, „Przeglądzie Współczesnym”, „Rzeczpospolitej”, „Gazecie Warszawskiej”, „Kwartalniku Filozoficznym”, „Myśli Narodowej”, „Nowej Książce”, „Kurierze Poznańskim”. Recenzował prace różnogatunkowe, od tomików poetyckich, przez prozę i prace z historii literatury, pedagogiki, a także dzieła o języku polskim i historii (np. monografię S. Askenazego o W. Łukasińskim). W „Słowie” prowadził rubrykę Ze współczesnego Parnasu, w której omawiał nowości poetyckie. Publikował też recenzje w miesięczniku bibliograficznym „Książka”. Wypełniały one łamy niemal każdego numeru w l. 1901–1910. W 1904 r. pisał np. o Pismach Seweryna Goszczyńskiego (pod red. Z. Wasilewskiego), Żywocie człowieka poczciwego Reja (wyd. J. Kallenbacha), Pismach Zygmunta Krasińskiego (wyd. T. Piniego), Genesis z Ducha Juliusza Słowackiego (oprac. krytyczne W. Lutosławskiego). Przedmiotem krytycznego oglądu były również książki Maurycego Manna o Wincentym Polu, Józefa Kallenbacha o młodym Krasińskim, Konstantego Wojciechowskiego o Werterze w Polsce, Kazimierza Missony o Weselu Stanisława Wyspiańskiego, Ignacego Matuszewskiego Słowacki i nowa sztuka (modernizm), Ludwika Bernackiego Przyczynek do dziejów najdawniejszej powieści polskiej. Wnikliwe uwagi recenzent poświęcił pracom Piotra Chmielowskiego (Jan Kasprowicz), Aleksandra Tyszyńskiego (Pisma krytyczne w oprac. P. Chmielowskiego), Juliana Klaczki (Szkice i rozprawy literackie). W orbicie zainteresowań znalazły się też publikacje szkolne: Historia literatury polskiej Kazimierza Króla i Józefa Nitowskiego oraz Arcydzieła polskich i obcych pisarzy, a ponadto praca Mikołaja Tyszkiewicza Idea demokratyczna i jej krytycy w Polsce. Podobnie liczne (ok. 20–30) były prace recenzenckie w następnych latach.

Recenzje miały zróżnicowany charakter – od kilkuzdaniowych not informacyjnych do obszernych prac analitycznych. Zazwyczaj zawierały stałe elementy, Chrzanowski sugestywnie informował czytelników o treści omawianego dzieła. Jeśli przeprowadzał analizę, to wskazywał wartości artystyczne (w utworach literackich) lub badawcze (w dziełach o charakterze naukowym). W wydaniach pisarzy dawnych zwracał uwagę na edycje krytyczne i aparat filologiczny, różnice między następnymi wydaniami utworu, rolę serii wydawniczych. Pisał o znaczeniu dla nauki o literaturze ineditów, o potrzebie gromadzenia źródeł historycznoliterackich oraz prowadzeniu badań nad językiem. Recenzując prace o charakterze naukowym, zwracał uwagę na wartości poznawcze oraz nowatorstwo omawianego opracowania, przywoływał wcześniejszą literaturę przedmiotu, wskazywał nowe zagadnienia badawcze wynikające z lektury publikacji. Jako niedostatki wytykał nieuwzględnioną literaturę przedmiotu, brak wystarczających dowodów dla postawionych tez, zbyt pobieżne omówienie utworów w pracach o charakterze monograficznym oraz nieuwzględnienie potrzeb projektowanego czytelnika (m.in. wadliwą modernizację w wydaniach szkolnych).

Stosunkowo często osiągnięcia autorów recenzowanych dzieł uzupełniał własnymi ustaleniami (np. pracę J. Ujejskiego Dzieje polskiego mesjanizmu do powstania listopadowego włącznie), nie stronił też od polemik, niekiedy rozbudowanych. Z upodobaniem pisał recenzje popularyzujące, kierowane do czytelników niespecjalistów, przybliżając nie tylko fabułę, ale i znaczenie intelektualne publikacji. Stosunkowo obszerne cytaty z omawianych dzieł, stanowiące niezbędny element krytycznego wywodu, tworzyły dokumentację oceny, ale wskazywały walory pisarstwa danego autora. Według Zbigniewa Jana Nowaka Chrzanowski „nie należał do cechu zoilów: był recenzentem sprawiedliwym”.

Podsumowaniem warszawskiego okresu pracy badawczo-publicystycznej Chrzanowskiego i swoistą deklaracją polonistyczną okazał się wykład inauguracyjny wygłoszony 30 V 1910 podczas obejmowania katedry na UJ – swoiste résumé wcześniejszych rozpoznań historycznoliterackich oraz program badawczy realizowany w następnych latach. Uczony omówił w nim najważniejsze cechy polskiej literatury: patriotyczny charakter i służbę narodowi, szerzenie aspektu moralnego. W wykładzie przywoływał opinie Adama Mickiewicza z prelekcji paryskich, w których odnajdował potwierdzenie swoich tez. W akademickim okresie badań rozszerzał narzędzia literaturoznawcze, zwracając uwagę na autonomię dzieła literackiego i „oryginalność opracowania artystycznego” (Czym był Wirgiliusz dla Polaków po upadku niepodległości?, 1915), ale nie rezygnował z prac nad osobą pisarza, jego biografią, umysłowością i psychiką, rozpoznawał zarówno dzieło literackie, jak i autora. Korzystał z efektów swych studiów nad estetyką w Berlinie i Paryżu oraz rozwijających się badań nad poetyką. Wykorzystywał więc szeroki zakres narzędzi metodologicznych, w tym także metody filologiczne, rozumiane jednak szerzej niż krytyka tekstu, oraz komparatystykę.

Z pisarzy dawnych cenił zwłaszcza Juliana Ursyna Niemcewicza, Adama Mickiewicza, Aleksandra Fredrę, a z nowszych – Adama Asnyka, Prusa i Sienkiewicza, im też poświęcił najwięcej publikacji. Śledził także rozwój twórczości Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza, Stefana Żeromskiego, Władysława Stanisława Reymonta, Edwarda Słońskiego, Artura Oppmana. Asnyka nazywał wielkim lirykiem, którego twórczość „mocno i głęboko wzrusza, a zarazem podnosi i uszlachetnia”, fascynuje mistrzostwem formy i „szlachetną prostotą” (Liryka Asnyka). Literaturze pozytywistycznej i jej reliktom zarzucał „przesadny, niemal bałwochwalczy kult kultury materialnej, zbyt daleko posuniętą doktrynę determinizmu oraz nieodłączną od niej negację wolnej woli, krótko mówiąc, niedocenianie potęgi ducha ludzkiego i moralnych czynników życia” (Literatura a naród).

Kategoria literatury narodowej. U podstaw myślenia o literaturze (i szerzej: piśmiennictwie) Chrzanowski sytuował ideę narodu i historii, przyjmując, że ostatecznym wymiarem bytu i podmiotem historii są narody (koncepcję tę ukształtował pod wpływem filozofii J.G. Herdera), a piśmiennictwo staje się emanacją ducha narodu, wyrazem jego samoświadomości i przejawem kultury duchowej. Uważał, że inspiracją dla polskiego piśmiennictwa artystycznego był patriotyzm, tezę tę przejął z wykładów paryskich Mickiewicza, podłożem swych rozważań uczynił też idee Kazimierza Brodzińskiego (Mowa Brodzińskiego „O narodowości Polaków” na tle współczesnej ideologii narodowej) i refleksje Stanisława Tarnowskiego (Stanisław Tarnowski jako krytyk literacki). Szczególne znaczenie przypisywał krytyk funkcji wychowawczej literatury i oceniał ją „ze stanowiska patriotyczno-moralnego” (Z.J. Nowak), stąd propagowana przez krytyka aksjologia była podporządkowana ideom narodowym, którym miały służyć też środki artystyczne dzieła. W ocenie utworów literackich Chrzanowski stosował kryteria estetyczne, ale przede wszystkim narodowo-moralne. Od pisarzy oczekiwał podejmowania tematów narodowych, historycznych oraz propagowania ideałów patriotycznych.

Zadania krytyki. Krytyka literacka Chrzanowskiego kształtowała się w pewnej mierze pod wpływem krytyki francuskiej, a ściślej mówiąc, jednej z jej odmian; istotna była teoria ewolucji gatunków literackich Ferdinanda de Brunetière’a (Évolution des genres dans l’histoire de la littérature, vol. 1–2, 1890), a jeszcze bardziej – jego konwersja na religię katolicką, która niedowiarka zmieniła w ortodoksę. Kierunek główny ideowych i metodologicznych wyborów Chrzanowskiego wypływał z odziedziczonych i w pełni zaakceptowanych zadań, jakie przyjmował na siebie krytyk. Wartości artystyczne dzieła widział nie w nowatorstwie gatunkowym, ale w umiejętnym przekazaniu w starych formach nowych treści literackich, a za miarę talentu pisarza uważał zdolność jasnego postrzegania rzeczywistości, ale też umiejętne korzystanie z fantazji przetwarzającej realizm w nową jakość artystyczną: „Prawdziwą sztuką jest tylko ta, która nie odtwarza, ale przetwarza rzeczywistość; jeżeli realizm chce stw rzyć dzieło sztuki, musi być realizmem artystycznym, musi być syntezą prawdy i piękna, albo, jeśli kto woli, harmonią rzeczywistości z ideałem. Realizm bez piękna, bez ideału przeradza się, a raczej wyradza, w naturalizm” (Henryk Sienkiewicz). Ideałem realizmu artystycznego był dla Chrzanowskiego Pan Tadeusz Mickiewicza, Sienkiewicza krytyk cenił natomiast za niezwykle bogatą i zróżnicowaną galerię postaci literackich. Wraz ze Stanisławem Tarnowskim uznawał, że krytyka literacka musi uwzględniać ocenę dzieła, ale przez sądy uargumentowane i udokumentowane; w ocenach stosował zasadniczo kryteria moralne („ośrodkiem kultury może i powinna być tylko idea moralna”; Studia i szkice). Nie rezygnował jednak z analiz estetycznych, zwracając uwagę na takie kategorie, jak: wzniosłość, komizm, tragizm. W ocenie dzieła literackiego stosował więc mieszane kryteria, dostosowując narzędzia badawcze do analizowanego utworu. Zwracał uwagę na zjawiska religijne w litera- turze jako nośniki idei moralnych kształtujące życie społeczności.

Chrzanowski wysoko cenił Chmielowskiego i jego prace krytyczne – za niezwykłą pracowitość, umiłowanie prawdy i szczerość poglądów („nigdy nie chował swych przekonań pod korcem”; Piotr Chmielowski). Ideał krytyka przedstawił, recenzując Pisma krytyczne Tyszyńskiego, o którym napisał, że „przyczynił się w wysokim stopniu do rozwoju uświadomienia narodowego i wywalczył sobie bardzo wybitne stanowisko w dziejach naszej krytyki literackiej przez swoją gruntowność, rzadką bezstronność, wytrawność smaku, rozległą erudycję w zakresie literatury polskiej zarówno, jak powszechnej, oraz naukowość sądów opartych na podstawie filozoficznej; był to u nas pierwszy gruntownie w filozofii wyćwiczony krytyk literacki…” („Książka” 1904, nr 10). W pracy krytyka cenił Chrzanowski pracowitość badawczą, staranność w gromadzeniu literatury przedmiotu, zwracał też uwagę na zdolności pisarskie oraz styl wypowiedzi krytycznej. Jako wartość wskazywał trafność sądu krytycznego (jako obiektywne dostrzeżenie zalet i braków dzieła), poczucie estetyczne i zdolność do współodczuwania z autorem. Zadaniem krytyki powinna być pomoc czytelnikowi w zrozumieniu utworu – w dostrzeżeniu całości treściowej i kompozycyjnej dzieła oraz szczegółów przekazujących wartości, a narzędziem może być umiejętne streszczenie utworu.

Podsumowanie. Chrzanowski zajmował się krytyką historycznoliteracką przez całe życie zawodowe, choć najintensywniej w l. 1901–1910. W zasadzie odróżniał krytykę literacką od historii literatury, ale nie był w tym konsekwentny, m.in. dlatego, że analizowanym dziełom literackim nadawał kontekst aktualizujący, głównie jako narzędzie wychowywania narodu. W dziełach literackich szukał piękna, ale też idei moralnych, religijnych, patriotycznych, po- nadto pierwiastków aktywizujących czytelnika do czynów moralnych. Przyznawał przy tym: „Kto w krytyce literackiej jest estetą i moralistą, ten się na krytykę obiektywną zdobyć nie może” (Stanisław Tarnowski), uznając prawo krytyka do wypowiadania własnych sądów nacechowanych emocjonalnie, ujawniania własnego, indywidualizującego piętna, a niekiedy nawet stronniczości. Jak pisał Nowak: „Metodologia Chrzanowskiego nie stanowiła […] spoistego, konsekwentnego systemu, bo podlegała ewolucji, a ponadto zaznaczyła się w niej tendencja do pluralizmu metod czy punktów widzenia. Chrzanowski zresztą z naciskiem postulował, by krytyka literacka była wszechstronna. Toteż występował przeciwko »ciasnemu albo może lepiej bezmyślnemu formalizmowi« […], który pojawił się u schyłku jego życia”.