Cieszkowski August

Zbigniew Przychodniak

Filozof, ekonomista, publicysta, polityk, działacz społeczny. Pseudonim: Auteur Du crédit et de la circulation.

Informacje biograficzne. Urodził się 12 IX 1814 w Suchej na Podlasiu w zamożnej rodzinie ziemiańskiej o rodowodzie arystokratycznym jako syn Pawła i Zofii z Kickich. Ojciec posiadał dobra ziemskie na Podlasiu, Wołyniu i Mazowszu; w 1817 r. otrzymał papieski tytuł hrabiego. August stracił matkę w 1818 r.; staraniem światłego ojca otrzymał gruntowną i różnorodną edukację, pogłębianą podczas licznych podróży zagranicznych. Od wczesnego wieku zadziwiał otoczenie rozległą wiedzą, oczytaniem w literaturze europejskiej i znajomością języków obcych. W dzieciństwie, z powodu słabego zdrowia, przebywał we Włoszech pod opieką guwernerską pochodzącej z Belgii baronowej de la Haye (także wychowawczyni młodego Z. Krasińskiego). Stąd wczesne kontakty i przyjaźń Cieszkowskiego i Krasińskiego, przerwana w końcu lat 20., wznowiona po ponownym spotkaniu we Włoszech w 1839 r. Latem 1829 r. odbył z ojcem podróż zagraniczną do Europy Zachodniej. Po powrocie do Warszawy ukończył gimnazjum na Lesznie; pobierał lekcje od wybitnego pedagoga Tomasza Dziekońskiego. W czasie powstania listopadowego mimo młodego wieku zaangażował się politycznie, pomagając w pracach administracyjnych sejmu powstańczego i uczestnicząc w przygotowaniach obrony Warszawy. Opublikował w formie ulotki wiersz patriotyczny Śpiew na nutę piosnki o maju (1830). Na życzenie ojca przed upadkiem powstania przeniósł się do Krakowa, gdzie zdobył świadectwo dojrzałości i podjął studia filozoficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim (prawdopodobnie trwające dwa niepełne semestry). W l. 1833–1836 kontynuował studia filozoficzne na uniwersytecie berlińskim pod kierunkiem wybitnego heglisty Karla Ludwiga Micheleta, zwieńczone doktoratem na temat filozofii jońskiej na uniwersytecie w Heidelbergu (listopad 1838 r.). Do końca życia utrzymywał ze swym promotorem bliskie stosunki przyjacielskie i naukowe. W końcu 1838 r. opublikował w Berlinie rozprawę Prolegomena zur Historiosophie; kontynuację tworzenia przezeń własnego systemu filozoficznego stanowił ogłoszony w 1842 r. traktat Gott und Palingenesie. W l. 1837–1840 odbył podróże do Francji, Anglii i Włoch, intensywnie badając życie społeczno-polityczne i naukowo-kulturalne oraz osiągnięcia cywilizacyjne zwiedzanych krajów. Podczas pobytu w Paryżu (od października 1838 do poł. 1839 r.) nawiązał kontakty naukowe z najwybitniejszymi myślicielami i uczonymi francuskimi (m.in. V. Cousin, P. Leroux, P.-S. Ballanche, A. Tocqueville, Ch.-A. Sainte-Beuve, J.M. Hoene-Wroński). W 1839 r. opublikował w Paryżu rozprawę ekonomiczno-finansową Du crédit et de la circulation. Po powrocie do Warszawy włączył się w nurt działań społeczno-kulturalnych; odwiedzał salony literackie Lewockich, Łuszczewskich (był świadkiem improwizacji Deotymy). Należał do założycieli-fundatorów „Biblioteki Warszawskiej”, liberalnego czasopisma „poświęconego naukom, sztukom i przemysłowi”. Tu w l. 1842–1846 opublikował kilka artykułów o zagadnieniach społecznych, ekonomicznych i kulturalnych (w tym artykuł krytycznoliteracki O romansie nowoczesnym, „Biblioteka Warszawska” 1846, t. 1).

Odrębne pole działalności Cieszkowskiego stanowiła aktywność rolniczo-ziemiańska i społeczno-polityczna. Od 1836 r. prowadził rodzinny majątek w Surhowie (w Lubelskiem); nabył dobra na Pomorzu (zabór pruski), a w 1842 r. kupił majątek w Wierzenicy k. Poznania, która od poł. lat 40. stała się głównym miejscem zamieszkania (później było to Żabikowo). Wielkie Księstwo Poznańskie stało się areną jego działalności społecznej, politycznej i kulturalnej. Równolegle prowadził działalność rolniczą w dobrach zakupionych we Francji (Prowansja), aktywnie uczestnicząc w życiu społeczno-gospodarczym francuskiego ziemiaństwa. Brał udział również w życiu naukowym Niemiec, m.in. jako założyciel i uczestnik berlińskiego Towarzystwa Filozoficznego (od 1843 r.). Jako mieszkaniec Wielkiego Księstwa Poznańskiego angażował się w wiele przedsięwzięć mających na celu poprawienie kondycji politycznej i gospodarczej oraz emancypację kulturalną polskiego społeczeństwa. Wiele z nich wpisuje się w nurt pracy organicznej, rozwijający się po zakończonych niepowodzeniem działaniach rewolucyjnych okresu Wiosny Ludów 1848 i antypruskiego powstania poznańskiego. W l. 1848–1850 Cieszkowski był współzałożycielem i prezesem reprezentującej polskie interesy gospodarcze i kulturalno-polityczne Ligi Polskiej. W l. 1848–1862 był jednym z posłów polskich do sejmu pruskiego, gdzie podejmował działania mające na celu obronę polskich interesów narodowych. W 1857 r. należał do założycieli Poznańskie- go Towarzystwa Przyjaciół Nauk; trzykrotnie był jego prezesem (1857–1858, 1861–1868, 1885–1894). Podejmował (blokowane przez władze pruskie) próby utworzenia uniwersytetu w Poznaniu. Założył i nadzorował wyższą szkołę rolniczą (w Żabikowie, 1867–1877). W latach 60. przebywał głównie we Francji i we Włoszech; w Wenecji prowadził badania archiwalne dotyczące historii Polski; uczestniczył w obradach I Soboru Watykańskiego (1869–1870). W 1872 r. przeniósł się na stałe do Poznania. Od 1873 r. był członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie. Cieszkowski ożenił się w 1857 r. ze stryjeczną siostrą Heleną Cieszkowską (syn Krzysztof, 1859–1901), która zmarła po urodzeniu drugiego dziecka w 1861 r. Przez całe życie prowadził korespondencję z wieloma wybitnymi przedstawicielami kultury europejskiej (m.in. z K.L. Micheletem) i polskiej (Z. Krasiński, T. Lenartowicz, S.E. Koźmian). Zmarł 12 III 1894, kilka miesięcy po uroczystości pięćdziesięciolecia pracy naukowej. 

Twórczość. Główną domeną aktywności twórczej była filozofia, którą zajmował się tak na polu debat i publikacji akademickich, jak w formie różnorodnych publikacji eseistycznych i publicystycznych. Refleksją filozoficzną, światopoglądowo i metodologicznie ukształtowaną zasadniczo w polemicznym dialogu z systemem filozofii G.W.F. Hegla, obejmował podstawowe zagadnienia ontologii bytu i filozofii historii. Jego publikacje (Prolegomena zur Historiosophie, 1838; Gott und Palingenesie, 1842) wzbudziły międzynarodowe zainteresowanie w kręgach akademickich i literackich. Paradygmat niemieckiej filozofii idealistycznej i heglowskiej historiozofii Cieszkowski modyfikował i uzupełniał o idee i wątki społeczne i ekonomiczne zaczerpnięte z francuskiej myśli filozoficzno-religijnej i społecznej – saintsimonizmu, fourieryzmu, romantyzmu socjalnego (Ch. Bonnet, P.-S. Ballanche J. Boucher de Perthes, P. Leroux). Cieszkowski modyfikował chrześcijański teizm, odwołując się do idei progresywnej palingenezy, koncepcji doskonalenia bytu przez kolejne wcielenia. Rozwijając filozofię czynu, rozumianego jako praca ducha (także jednostkowego, ludzkiego), zespolone- go i wypełniającego cele Absolutu – stworzył filozoficzne podstawy liberalnego programu pracy organicznej, rozwoju kapitalizmu i rozważnego programu niepodległościowego. Połączył romantyczny mesjanizm w jego zracjonalizowanej wersji z organicznikowską koncepcją postępu. Finalną syntezą myśli filozoficznej Cieszkowskiego, łączącej ze sobą wątki religijno-teologiczne, antropologiczno-kulturowe i społeczno-polityczne, stał się kilkutomowy traktat Ojcze nasz. Miał on formę wizjonerskiej i profetycznej egzegezy modlitwy chrześcijańskiej, wyznaczającej zdaniem autora dialektycznie ujęte w heglowskim trójczłonowym schemacie (teza – antyteza – synteza) dzieje ludzkości. Dzielą się one na trzy główne fazy rozwojowe: okres pogańskiej starożytności (nazwany epoką Ojca), współcześnie trwające chrześcijańskie „średniowiecze” (epoka Syna) oraz zapowiadaną epokę Ducha Świętego, która będzie syntezą pogaństwa i chrześcijaństwa, epoką czynu, spełnienia religijnych ideałów dobra zrealizowanych w sferze społecznej. W Cieszkowskiego wizji parakletycznego Królestwa Bożego na ziemi – zrealizowanego drogą nie rewolucyjną, lecz przez intensywną pracę intelektualną, postęp technologiczno-przemysłowy i reformy społeczne – istotną misję w awangardzie tego procesu mają do spełnienia Słowianie. Historiozoficzne koncepcje z jednej strony zakładały ściśle religijny, metafizyczny i transcendentny charakter dziejów, z drugiej zaś przynosiły reinterpretację chrześcijaństwa jako tradycji wymagającej swoiste- go przezwyciężenia, odnowienia. Obawiając się reakcji konserwatywno-katolickich środo- wisk polskich, Cieszkowski za życia opublikował w Paryżu bezimiennie tylko pierwszy tom swego dzieła (t. 1: Wstęp, 1848). Z rękopisów pośmiertnych dzieło na nowo wydał w l. 1899–1906 młodszy syn filozofa August Adolf; nową redakcję całości w l. 1922–1923 Adam Żółtowski, uwzględniając pozostałe rękopisy i fragmenty, a także włączając rozprawę O drogach ducha (1863).

Cieszkowski aktywnie uczestniczył w życiu umysłowym i debacie intelektualnej trzech krajów: Polski, Niemiec i Francji. Dominantę tematyczną jego publikacji niemieckojęzycznych stanowiła filozofia, w tekstach francuskich zajmował się ekonomią i kwestiami ustrojowymi (m.in. De la pairie et de l’aristocratie, 1844; Du crédit agricole, mobilier et immobilier, 1847), w czasopismach i wydawnictwach polskich podejmował zaś zagadnienia społeczne, gospodarczo-oświatowe i kulturalne. Istotną troską Cieszkowskiego było poprawienie sytuacji i poziomu życia ubogich grup społecznych, mieszkańców wsi, pracowników rolnych i robotników pracujących na rzecz rozwijającego się przemysłu kapitalistycznego. Artykuł O skojarzeniu dążeń i prac umysłowych w Wielkim Księstwie Poznańskim („Rok” 1843) należy do pierwszych manifestów wielkopolskiego programu pracy organicznej. Wśród postulatów „intelektualnej pracy” na rzecz rozwoju społecznego był dezyderat utworzenia Towarzys- twa Przyjaciół Postępu, którego prasowym organem byłby periodyk naukowy ogniskujący i podnoszący stan debaty społecznej na temat konstruktywnej pracy nad rozwojem „ducha narodowego”. Cieszkowski doceniał rolę dziennikarstwa i debat polemicznych, ale preferował zobiektywizowany i skonkretyzowany dyskurs naukowy. Stwierdzał, że „polemika i krytyka stanowią tylko bierny i po większej części zaprzeczny żywioł działalności naukowej. Nam zaś głównie o żywioł czynny i dodatni idzie, sądzimy bowiem, iż stan ducha narodowego tego dziś głównie wymaga”. Rolę krytyki rozumiał szeroko – jako ważny czynnik rozwijania samowiedzy i edukacji, płaszczyznę debaty służącej cywilizacyjnemu i kulturalnemu rozwojowi społeczeństwa („wzmocnienie i rozszerzenie życia duchowego”); dokonać się to winno przez „organiczne […] skojarzenie dążeń, przez wewnętrzne, samorodne rozwijanie płodów umysłowych i dalsze wykształcanie tychże za pomocą ustnych i piśmiennych rozpraw, przez udzielania najdojrzalszych ich plonów na zewnątrz”. Stwierdzał, że po latach prymatu w kulturze poezja ustępuje pierwszeństwa nauce: „Albo się mocno mylimy, albo organiczna doba do nas zaświtała. Silne rozwinięcie poezji przed kilkunastoma laty nastąpione, a dziś ustępujące znowu ściśle naukowemu kierunkowi, było tej doby zwiastunem” (tamże). Doceniał jednak rolę poezji i społeczne funkcje poetów. W opublikowanym w 1848 r. tomie Ojcze nasz Cieszkowski posłużył się obszernym cytatem z Mickiewiczowskiej Ody do młodości dla zilustrowania profetycznej tezy o nadchodzącej wielkiej przemianie ludzkości i przejściu do trzeciej epoki „nowego Zbawienia”. W przypisie do tego cytatu Cieszkowski napisał o Adamie Mickiewiczu: „Wielki wieszcz polski nigdy nie był większym, nigdy nie był bardziej natchnionym prorokiem, jak kiedy wznosił ten hymn przyszłości”. Te same fragmenty z Ojcze nasz (z Mickiewiczowskim cytatem) Cieszkowski ogłosił anonimowo w odezwie pt. Słowa wieszcze Polaka wyrzeczone roku 1846 adresowanej do Zjazdu Słowiańskiego w Pradze (1848).

Obszerniej swe poglądy estetycznoliterackie wyłożył w rozprawie O drogach ducha z 1863 r. (według jego syna i późniejszego wydawcy miała ona stanowić wstęp do Ojcze nasz). Punktem wyjścia jest refleksja nad relacją myśl–słowo, nad formami ekspresji umysłu ludzkiego. Cieszkowski podkreślał rolę żywego słowa, sztuki wymowy, emocjonalny i intelektualny potencjał słowa („cóż jest pieśń, jeśli nie ton spotęgowany słowem, a więc działający nie tylko na uczucie, ale i na myśl?”). Za nieodzowny warunek aktywnego oddziaływania i „istnego wyzwolenia ducha” uznawał współzależność i współdziałanie trzech głównych rodzajów ludzkiej aktywności: nauki, sztuki oraz przemysłu (techniki): „Chromiałyby sztuki i nauki bez odpowiednich postępów techniki; zmarniałby przemysł, gdyby go sztuki i nauki nie podsycały”. Współczesną sobie epokę definiował jako czas „przemagającego w obecnej chwili realizmu”; dystansował się wobec wszelkich tendencji do absolutyzacji sztuki i haseł „sztuki dla sztuki”, prawdopodobnie mając na myśli romantyczny kult sztuki i parnasistowskie hasła popularne w literaturze francuskiej połowy XIX w. Równie stanowczo odrzucał komercjalizację sztuki („sztuka dla grosza”). Wymieniał Odę do młodości i Dziady Mickiewicza oraz Psalmy przyszłości i Nie-Boską komedię Krasińskiego jako najwyższe dokonania poezji polskiej, podkreślając ich wymiar aktywistyczny, prometejski: „Gdzież dopatrzysz się w tych arcydziełach chociażby śladu »sztuki dla sztuki«. Nie sobie te pienia pieją, ani też w sobie się lubują. O życie społeczne im chodzi, o nowe życie dla ludów i ludzkości”.

Wypowiedzi krytycznoliterackie. Cieszkowski nie zajmował się regularną krytyką artystyczną, uważnie jednak śledził współczesną mu kulturę i literaturę. Zachowane notatki i diariusze filozoficzne z końca lat 30. (datowane zapiski z l. 1832–1839) świadczą o rozległych lekturach literackich i zainteresowania artystycznych filozofa. Szczególną uwagę Cieszkowski zwracał w stronę francuskiej prozy powieściowej o tematyce społeczno-obyczajowej (powieści H. de Balzaca, G. Sand, także twórczości A. Dumas, E. Sue, twórczości dramatycznej V. Hugo). Swoje refleksje na temat gatunku powieściowego i postulaty dotyczące rozwoju polskiej powieści wyraził w programowym artykule O romansie nowoczesnym. Przyznając się do ograniczonej znajomości dzieł tego gatunku („te tylko [powieści] czytuję, które z polecenia publicznego rozgłosu do mnie zawitają”), konfrontował polskie dokonania z najwybitniejszymi przedstawicielami powieści europejskiej, do jakich zaliczał Honoré de Balzaca (wymieniał cykl Komedii ludzkiej), George Sand, Waltera Scotta, Charlesa Dickensa. Dzieje gatunku powieściowego widział w historycznej perspektywie przemian kultury i literatury, rozwoju form „mieszanych”. Powieść współczesna zastąpiła poezję – „romans stał się chlebem powszednim społeczeństwa”. Powieść przejmuje funkcję dawnej epopei: „Czego dziś epopeja zbiorowo dokonać nie zdoła, tego rozbiorowo dokona romans”. Nowy gatunek jest najlepszym narzędziem poznawania tajemnic swego czasu. Jest równocześnie wartościowym zwierciadłem „życia społecznego” („epopeją społecznego życia”), jak i symptomem swoich czasów (przez co też ulega jego przywarom, takim jak np. komercjalizacja). W historii powieści europejskiej za szczególnie znaczący uznał moment przejścia od „romansu historycznego” do „romansu społecznego”, który dokonał się, jego zdaniem, w twórczości Scotta. Artykuł Cieszkowskiego był swoistym apelem do pisarzy polskich o podążanie za wzorami europejskimi. W prozie polskiej lat 40. nie znajdował Cieszkowski znaczących dokonań.

Nadmienił jedynie „obrazy społeczne” w powieściach Fryderyka Skarbka, powieść Aleksandra Tyszyńskiego Amerykanka w Polsce. Obszerniej omówił opublikowany w l. 1831–1833 pięciotomowy „romans administracyjny” Edwarda Tomasza Massalskiego Pan Podstolic albo czym jesteśmy, czym być możemy. Uznał ten utwór za symptomatyczny dla nowych poszukiwań literackich, w sumie jednak nieudany z powodu przerostów dydaktyzmu, braku „posuwistej” akcji, nadmiaru moralizującego rezonerstwa narratora („miasto więc gorącego działania mamy zimne rozumowania, miasto charakterów, morały”). Z zastosowanych kryteriów oceny powieści wynika, że Cieszkowskiemu bliska była estetyka realistyczna; za istotne walory gatunku uznawał cechy służące werystycznemu ukazywaniu życia codziennego: wyraziste postaci, rozbudowaną fabułę, wartką akcję. O preferencji dla estetyki realistycznej świadczy użycie terminu „zdagerotypować” w znaczeniu: ukazywać w powieści życie na wzór upowszechniającego się wtedy wynalazku fotografii. Cieszkowski nie uzurpował sobie prawa do całościowej i wyczerpującej oceny dorobku polskiego powieściopisarstwa. Za cel swej „literackiej gawędki” przyjął zachęcenie do intensywnej uprawy „tej młodej u nas rośliny”, zwrócenie uwagi na jej społeczne walory. W konkluzjach artykułu O romansie nowoczesnym powołał się na podobne stanowisko całej redakcji „Biblioteki Warszawskiej” służące promowaniu i rozwojowi współczesnej powieści polskiej.

Refleksja estetyczna i działalność krytycznoliteracka pozostały na marginesie wielu pól aktywności Augusta Cieszkowskiego. Zachowuje ona wszakże wartość z uwagi na powiązania z głównymi wątkami jego twórczości filozoficznej i skalę działalności społeczno-kulturalnej.