Cybulski Wojciech

Aleksandra Sikorska-Krystek

Historyk literatury, krytyk literacki, językoznawca, slawista, wykładowca akademicki. Pseudonimy i kryptonimy: Cybulski; Dr. C.; W.C.; W. Cyb.; W. Cybulski; W.C.; w pracach w j. niem. – Adalbert Cybulski.

Informacje biograficzne. Wojciech Franciszek Cybulski urodził się 10 IV 1808 we Lwówku (Neustadt) w okręgu bukowskim w Wielkim Księstwie Poznańskim jako syn Franciszka (rządcy majątku Łąckich) i Nepomuceny z Zielińskich. Uczęszczał do szkoły elementarnej we Lwówku, a od 12 do 16 roku życia do gimnazjum poznańskiego. Po uzyskaniu matury w październiku 1828 r. udał się do Berlina – na tamtejszym uniwersytecie studiował (według relacji własnej – przez pięć semestrów) na wydziale filozoficznym. Uczęszczał na wykłady m.in. Georga Wilhelma Friedricha Hegla, Augusta Böckha, Carla Rittera, Eduarda Gansa. Latem 1829 r. poznał przebywającego w stolicy Prus Adama Mickiewicza, przyjętego przez tamtejszą młodzież polską z dużym entuzjazmem. W 1831 r. Cybulski opuścił nielegalnie Prusy, by wziąć udział w powstaniu listopadowym. Walczył w 4. Pułku Liniowym. Został pojmany przez konnicę kozacką i wzięty do niewoli. Po ogłoszeniu carskiego ukazu, mówiącego, że jeńcy polscy z Prus i Austrii mogą wrócić do rodzinnych stron, Cybulski podjął nieudaną próbę powrotu do Prus. Pod koniec 1832 r. Regencja Poznańska podała, że Cybulski nie jest poddanym pruskim, w związku z czym podlega rozporządzeniom rządu rosyjskiego. Zameldował się w Wilnie, spędził tam cztery miesiące w jenieckim więzieniu. Uniknął zesłania na Syberię dzięki interwencji rosyjskiego generała – Polaka z pochodzenia – hr. Michała Tymana. Najprawdopodobniej w 2. poł. stycznia 1833 r. udał się do Warszawy, tam został aresztowany na pięć miesięcy. Po powrocie z niewoli osiadł na krótko we Lwówku, gdzie napisał pamiętnik Opis ostatniego czasu mojej niewoli w Wilnie i w Warszawie. W 2. poł. 1834 r. został skazany przez sąd pruski za udział w powstaniu listopadowym na pół roku w twierdzy w Świdnicy (odbył połowę kary). Wiosną 1836 r. udał się do Berlina, aby kontynuować przerwane studia. Tam poznał Emilię Sczaniecką, z którą utrzymywał przez wiele lat serdeczną więź. Pod koniec listopada 1838 r. doktoryzował się z filozofii – pracę De bello civili Sullano zadedykował Karolowi Marcinkowskiemu i prof. Boeckhowi. Następnie oddał się studiom slawistycznym, szczególnie wspierał go w tych dążeniach prof. Johann Gustav Droysen. W listopadzie 1838 r. udał się do Wrocławia, Pragi, odwiedził też Wiedeń, Zagrzeb, Belgrad, Budapeszt, Kraków i Poznań. W Pradze przebywał ok. roku (tam poznał bliżej m.in. V. Hankę, z którym prowadził obfitą korespondencję).

Habilitował się w 1840 r. w Berlinie na podstawie rozprawy O pochodzeniu, rozwijaniu się i podziale języków słowiańskich. Kurs o literaturze słowiańskiej na Uniwersytecie w Berlinie rozpoczął 8 XI 1841 („Gazeta Codzienna” 1841, nr 335). W 1842 r. miał zamiar wydawać tam czasopismo kwartalne „Prace Literackie”, co nie doszło do skutku. Kiedy w 1843 r. pojawił się zamysł utworzenia uniwersytetu w Poznaniu, gazety pisały, że sejm popiera kandydaturę Cybulskiego na objęcie katedry literatury słowiańskiej („Gazeta Codzienna” 1843, nr 126). W Berlinie w królewskiej Szkole Wojennej (Allgemeine Kriegschule) uczył języka polskiego, na tamtejszym uniwersytecie wykładał zaś m.in. dzieje literatury polskiej, literatury słowiańskiej w XVI w., gramatykę staro-cerkiewno-słowiańską, współczesną poezję polską.

Uczestniczył w Wiośnie Ludów jako współpracownik poznańskiego Komitetu Narodowego, pełnił w nim funkcję kasjera. W maju 1848 r. brał udział w Kongresie Słowiańskim w Pradze. W 1849 r. został deputowanym na sejm berliński (do drugiej izby pruskiej).

W 1859 r. został mianowany profesorem zwyczajnym w katedrze literatur i języków słowiańskich na Uniwersytecie we Wrocławiu. Ministerium Oświecenia zgodziło się na wygłaszanie odczytów o literaturze w języku polskim. Podczas wykładu inauguracyjnego miał powiedzieć, że „pragnie, aby panowało […] koleżeństwo i wzajemne porozumiewanie się, jak na dawnych uniwersytetach, gdzie nauczający i uczący się uważali się za jedne państwo, jedną rzeczpospolitą, a jako jej obywatele byli w całym znaczeniu tego wyrazu commilitiones, współpracownikami w tej winnicy umiejętności, w tym przybytku nauk i sztuk pięknych” („Gazeta Codzienna” 1860, nr 124). Na uniwersytecie we Wrocławiu wykładał m.in. ogólną literaturę słowiańską, historię literatury polskiej, starożytności słowiańskie. Jego wykłady cieszyły się ogromnym zainteresowaniem, z tego powodu odbywały się w Auli Leopoldina. Wykładał w języku niemieckim i polskim. W 1860 r. w kościele św. Krzyża w Warszawie wziął ślub z córką radcy stanu i sędziego apelacyjnego Królestwa Polskiego, Józefą Heleną Machczyńską (1837–1913), z którą miał dwie córki: Józefę (1861–1933) i Antoninę.

Zaangażowany w wydanie dzieł wszystkich Jana Długosza, przyjmował składki na przedpłatę kosztów wydania. Był współpracownikiem Encyklopedii warszawskiej, członkiem komitetu egzaminacyjnego we Wrocławiu, członkiem Towarzystwa do dziejów i starożytności Śląska, członkiem korespondentem Towarzystwa Literackiego w Krakowie (od 1848 r.), członkiem korespondentem Serbskiego Towarzystwa Filologicznego, członkiem Wydziału Nauk Historycznych i Moralnych Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, członkiem, a później kuratorem działającego we Wrocławiu Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego, członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Zmarł 16 II 1867 we Wrocławiu w wyniku zawału serca. Mowę honorową na jego pogrzebie wygłosił doktor prawa i lektor honorowy języka polskiego na Uniwersytecie Wrocławskim, Wincenty Kraiński. Po jego śmierci majątek (w tym pisma) został zarekwirowany z powodu długów. Odkupiła je żona.

Krąg zainteresowań i publikacji. Cybulski publikował w czasopismach poznańskich i krakowskich: „Dodatku Miesięcznym do »Czasu«” (1856–1859), „Przeglądzie Poznańskim” (1841–1845, 1847, 1850), „Tygodniku Literackim” (1839–1840), „Orędowniku Naukowym” (1841–1842), „Rocznikach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego” (t. 1–2), a także w leszczyńskim „Przyjacielu Ludu” (1849). Pisał rozprawy, recenzje, broszury, artykuły, odezwy, listy (do „Tygodnika Literackiego, „Orędownika Naukowego”, „Czasu”), doniesienia literackie. „Wiele z jego prac w polskim języku mieściły czasopisma poważne; prace po niemiecku napisane, a dotyczące rzeczy słowiańskich, historycznych i filologicznych, drukowane były w czasopiśmie niemieckim Literar-historisches Taschenbuch Prutza” („Gazeta Polska” 1867, nr 42).

W l. 1856–1859 Cybulski zamieszczał na łamach „Dodatku Miesięcznego do »Czasu«” korespondencję poświęconą charakterystyce Berlina – zarówno w wymiarze obyczajowości mieszkańców i kultury materialnej, jak i atmosfery artystycznej i kulturalnej. Na kartach tej korespondencji nierzadko gościła problematyka związana z życiem artystycznym. Cybulski szczególnie ubolewał nad brakiem oryginalnej szkoły malarskiej w Berlinie, uważał też, że w mieście brakuje poetów. Z podziwem jednak pisał o tamtejszym ruchu wydawniczym.

Uznaniem cieszyły się nie tylko studia krytyczno- i historycznoliterackie Cybulskiego, lecz także inne prace – w 1860 r. poznański korespondent „Gazety Codziennej” określił rozprawę o runach słowiańskich „bardzo wytrawną i ważną” („Gazeta Codzienna” 1860, nr 31). Piotr Chmielowski w Wielkiej encyklopedii ilustrowanej (1894, t. 13–14) napisał, że Cybulski opracowywał hasła do Conversations-Lexicon (brak źródeł potwierdzających tę informację). Jego wspomnienia, utwory i przekłady dzieł literackich pozostają w rękopisach. 

O Mickiewiczu i poezji. Cybulski szczególne miejsce w swej twórczości krytyczno- i historycznoliterackiej poświęcił dziełom Mickiewicza. W 1845 r. odpowiedział na łamach poznańskiego czasopisma „Rok…” na broszurę Władysława Gołembiowskiego Mickiewicz odsłoniony i towiańszczyzna (1843). Stanisław Pigoń uważał, że rozprawą tą Cybulski „zdobył sobie nazwisko w polskiej literaturze krytycznej” (PSB). Cybulski sprzeciwiał się jednostronnym ocenom dorobku literackiego Mickiewicza, ujmowanego z perspektywy krytyki związków poety z towianizmem. Dystans wobec towiańczyków nie powinien rzutować na oceny wartości literackiej dzieł Mickiewicza. W opinii Cybulskiego by poprawnie ocenić wartość dzieła literackiego, należy wpierw odnaleźć w nim indywidualne pierwiastki jego twórcy, które to – ukazane na tle literatury narodowej – pozwolą odsłonić znaczenie utworu w skali całej ludzkości. Rozprawa Cybulskiego została uznana za pracę pionierską i ważną. Niedługo po jej publikacji Seweryn Goszczyński wydał studium publicystyczne Pisarze polscy wobec potrzeby narodowej (1845), w którym pominął dzieło Cybulskiego. Sprowokowało to ostre wystąpienie Hipolita Cegielskiego, który nie mógł się z tym pogodzić (Odparcie potwarzy rzuconej na Mickiewicza w artykule „Roku” nr XI pod napisem „Pisarze polscy wobec potrzeby narodowej”, „Orędownik Naukowy” 1845, nr 24–25).

W 1863 r. Cybulski opublikował „Dziady” Mickiewicza: krytyczny rozbiór zasadniczej idei poematu („Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego” 1863, t. 2). Twierdził, że „główną, zasadniczą ideą poematu Dziady” jest uczucie miłości. W optyce krytyka miłość stanowi siłę przenikającą wszystkie sfery życia społecznego. W Dziadach uczucie to „przedstawia się wszędzie jako naruszone, pokrzywdzone, pogwałcone w naturze swojej” (tamże). Cybulski dokonał rewizji dawnych przekonań na temat Mickiewicza – twierdził, że w życiu wieszcza nie było znaczącego przełomu, a przejście od roli poety do roli profesora literatury przebiegło płynnie. Dokonując analiz utworów Mickiewicza, polemizował niejednokrotnie z Maurycym Mochnackim. Pisał o narodowo-europejskim charakterze poezji polskiej, uważał jednocześnie, że jest ona „jedyną emancypowaną poezją słowiańską”. W opinii Cybulskiego już literatura przedrozbiorowa miała charakter narodowy, a nie – jak chciał tego Mochnacki – że miały go dopiero utwory romantyczne. Nie godził się także z zaproponowanym przez Mochnackiego podziałem poezji na realną i idealną.

Tadeusz Grabowski tak scharakteryzował twórczość Cybulskiego: „Liberał z przekonań, heglista w estetyce, przypominał Libelta dążeniem do przedmiotowości krytycznej, co również zbliża go do Tyszyńskiego w Warszawie i do Małeckiego we Lwowie” (Zapomniany krytyk wielkopolski (w 60-lecie zgonu Wojciecha Cybulskiego), „Kurier Poznański” 1927, nr 80). Za najważniejsze dzieło Cybulskiego uznawane są wydane pośmiertnie z inicjatywy Jana Konstantego Żupańskiego i pod auspicjami Józefa Ignacego Kraszewskiego przetłumaczone z niemieckiego Odczyty o poezji polskiej w pierwszej połowie XIX wieku (t. 1–2, 1870). Autor kieruje się w nich wyłożoną na wstępie deklaracją: „[…] poezję polską tak bezwzględnie ponad wszystkie inne słowiańskie wynoszę, że ją nazywam najwłaściwszym, najczystszym kwieciem słowiańskiego ducha, i że ją jedyną za produkt europejskiej oświaty uznaję”.