Czartoryska z Flemmingów Izabela

Aleksandra Norkowska

Pisarka, pamiętnikarka, mecenaska i animatorka życia kulturalnego, muzealniczka, propagatorka nowoczesnych metod edukacji. Pseudonimy i kryptonimy: I.C.; Księżna C.; Polka.

Informacje biograficzne. Izabela (właśc. Elżbieta Dorota Balbina) z Flemmingów Czartoryska urodziła się 3 III 1746 w Warszawie jako córka pochodzącego z niemieckiej arystokracji Jerzego Detloffa Flemminga (1699–1771), podskarbiego wielkiego litewskiego, i Antoniny z Czartoryskich (1728–1746), wnuczki Fryderyka Michała Czartoryskiego, kanclerza wielkiego litewskiego (brak w parafii św. Krzyża metryk chrztu za lata 40. XVIII w. uniemożliwia wyjaśnienie wątpliwości co do daty urodzin, niektórzy podają datę 31 III 1745). Po śmierci w połogu matki, do drugiego roku życia wychowywała ją siostra matki Konstancja, a po jej śmierci (w podobnych okolicznościach) – babka Eleonora Monika von Waldstein Czartoryska. Przebywała w Warszawie i Wołczynie, oprócz nauki języka francuskiego nie otrzymała regularnego wykształcenia. W 1761 r., w wieku 15 lat, ze względów majątkowych i politycznych została wydana za mąż za księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego (1734–1823), wnosząc ogromny posag. Relacje z mężem z biegiem czasu zacieśniły się na tyle, że po licznych uniesieniach miłosnych obojga darzyli się głębokim przywiązaniem i wzajemnie inspirowali do działania na wielu obszarach aktywności. Jej dziećmi byli: Aleksander Jerzy (1762–1763), Zofia Maria (ur. 1763, zm. w niemowlęctwie), Franciszka Anna (zm. w niemowlęctwie), Konstanty Adam (1773–1860), Teresa (1765–1780), Maria Anna (1768–1854, zam. Wirtemberska, być może była córką króla Stanisława Augusta), Adam Jerzy (1770–1861), Zofia (1778–1837), Gabriela (zm. 1781 w niemowlęctwie), Cecylia Beydale (1787–1851, córka K. Rzewuskiego). Dbając o wykształcenie dzieci, księstwo wychowywali je w miłości i szacunku wobec innych. W l. 1768–1774 Czartoryska odbyła wraz z mężem podróże po Europie (Niemcy, Anglia, Francja, Austria, Holandia). W 1772 r. urządziła wiejską siedzibę w Powązkach, które stały się miejscem chętnie odwiedzanym przez pisarzy. W związku z pogłębiającym się konfliktem między Familią a stronnictwem królewskim (m.in. afera M.T. Dogrumowej) w 1782 r. Czartoryscy przenieśli się do rodowej posiadłości w Puławach, Czartoryska zainicjowała ich przebudowę i utworzyła jeden z najważniejszych w Rzeczypospolitej ośrodków intelektualnych i artystycznych. Nadal wiele podróżowała, a tuż przed II rozbiorem (1789–1791) odwiedziła wraz z synem Adamem Jerzym Szwajcarię, Szkocję i Anglię. Podróż ta znacząco wpłynęła na jej zainteresowania muzealnicze i poglądy estetycznoliterackie. Podczas wojaży spotykała się m.in. z Marią Antonią (1787) i Jean-Jacques’em Rousseau (1768), przyjacielska zażyłość łączyła ją z Jacques’em Delille’em i Salomonem Gessnerem. Księżna udała się też dwukrotnie do Berlina (1784–1785, 1787), aby wprowadzić na salony przyszłą pisarkę, córkę Marię Wirtemberską, która zawarła nieudane, jak się później okazało, małżeństwo. W okresie Sejmu Czteroletniego była zaangażowana w sprawy polityczne, wspierając działania stronnictwa patriotycznego. W 1794 r. po upadku insurekcji kościuszkowskiej i zniszczeniu Puław przez wojska rosyjskie opuściła je, a powróciwszy w 1797 r., zajęła się odbudową rodowej siedziby, przekształcając ją w prężny ośrodek życia kulturalnego. W 1800 r. została otwarta Świątynia Sybilli – muzeum pamiątek narodowych, a w 1809 r. – Dom Gotycki, w którym zgromadziła zbiory głównie przywiezionych z podróży obiektów, ukazujących przeszłość Rzeczypospolitej w kontekście kultury europejskiej i światowej. Puławy stały się miejscem nasyconym pamiątkami i pomnikami, które wyrażały narodowego ducha i podtrzymały przywiązanie do kraju. Wyrazem zaangażowania Czartoryskiej w sprawę polską jest też przygotowany przez nią rejestr przechowywanych zabytków: Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach (1818) oraz Katalog pamiątek złożony w Domu Gotyckim w Puławach. Puławy porozbiorowe („polskie Ateny”), preromantyczne, świadczą o modyfikacji instytucji mecenatu służebnego wobec literatów i artystów gromadzących się wokół Puław. Czartoryska podjęła różnorodne działania w obszarze edukacji i wychowania włościan, stworzyła placówki oświatowe zarówno dla dzieci, jak i dorosłych. Istotna była dla niej również kwestia edukacji kobiet (m.in. Szkoła Gospodarstwa Domowego, 1819). Czartoryscy przekazali część swoich dóbr Instytutowi Nauczycieli Elementarnych i Organistów (1816), a Izabela w ramach przedsięwzięć popularyzatorskich opublikowała przeznaczony dla włościan podręcznik do historii (Pielgrzym w Dobromilu, [cz. 1] 1819, [cz. 2] 1821). Księżna podejmowała jednocześnie działania skierowane do środowiska szlacheckiego, które miały na celu upowszechnienie aranżowania przestrzeni otwartej na krajobraz, a zarazem spełniającej czysto użytkową funkcję. Odbiciem zainteresowań Czartoryskiej naturą, kulturą rolniczą oraz teorią i praktyką angielskiego ogrodnictwa ozdobnego są Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów (1805). Praktyczne wskazówki dotyczące harmonijnego zespolenia elementów małej architektury, zawarte w tym programowym traktacie, zamyka katalog roślin ogrodowych. Im też została zadedykowana inskrypcja, którą księżna umieściła na terenie parku na jednym z głazów: „Drzewom, krzewom, kwiatom, których hodowanie było zawsze mym ulubionym zajęciem”. Ukochane Puławy, których przemyślana przestrzeń architektoniczna stanowi odbicie zarówno nowej estetyki, jak i myśli filozoficznej, księżna była zmuszona opuścić w 1831 r. podczas szturmu przeprowadzanego przez wojska rosyjskie pod wodzą jej wnuka Adama, syna Marii i Ludwika Wirtemberskich. Izabela Czartoryska zmarła 17 VI 1835 w Wysocku i została pochowana w pobliskich Moszczanach. Jej szczątki spoczywają od 1860 r. w grobowcu rodzinnym w Sieniawie.

Obszary działalności. Pielęgnowanie dziedzictwa materialnego z myślą o przyszłości Rzeczypospolitej, kontakty z najwybitniejszymi postaciami oświeceniowej Europy, a zarazem otaczanie troską najuboższych, popularyzowanie nowej estetyki ogrodowej utrzymanej w stylu sentymentalno-romantycznym i nowoczesne idee edukacyjne, dbanie o rozwój kultury literackiej i czytelniczej – to tylko część z podejmowanych przez księżnę obszarów działalności, które sprawiły, że była „osobą sławną, rozchwytywaną i podziwianą” (A. Whelan). Przygotowywana początkowo przez babkę jedynie do roli żony i matki, stała się z biegiem czasu kobietą światową i kobietą obywatelką, czerpiącą wiedzę z odpowiednio dobranych lektur, podróży i kontaktów z przedstawicielami elity politycznej, ekonomicznej i kulturalnej. W miarę upływu czasu jej kondycja etyczna, moralna i emocjonalna ulegała pogłębieniu, co znajduje odbicie w prowadzonej korespondencji, spisanych wspomnieniach czy dziennikach podróży (m.in. Podróż po Anglii, Dyliżansem przez Śląsk. Dziennik podróży do Cieplic w roku 1816).

Bytność w Powązkach, a następnie w Puławach i Sieniawie łączy ze sobą m.in. upodobanie Czartoryskiej do inicjowania i organizowania form widowiskowych i inscenizacji oraz czynnego w nich jej udziału. „Debiut teatralno-towarzyski [1765] rozpoczął […] czas malowania jej portretu komplementującą poezją” (I. Kadulska). Z biegiem czasu okazało się, że nie był to jedyny rezultat „wpływu [księżnej] na literaturę”. Przebywanie w otoczeniu najwybitniejszych pisarzy polskiego oświecenia (byli wśród nich m.in. A. Naruszewicz, F. Karpiński, F.D. Kniaźnin, J.U. Niemcewicz, F. Zabłocki), zainteresowanie zachodnią refleksją estetyczną (m.in. J. Delille, S. Gessner) i nowatorską myślą pedagogiczną (J.H. Pestalozzi) wzbudziły w Izabeli potrzebę sięgnięcia po pióro. W swych wypowiedziach, wśród których część dostępna jest nadal jedynie w rękopisach, przedstawiała własne poglądy na funkcje literatury i zadania pisarzy. Refleksje krytyczne zamieszczane w różnych formach piśmienniczych uprawianych przez księżną odzwierciedlały ówczesną sytuację społeczno-kulturową. Wspomnienia, relacje z podróży, podręcznik, traktat estetyczny czy eseje wchodzące w skład katalogu zabytków zawierały oceny, pouczenia i postulaty. Najczęściej stanowiły one integralną część dzieła, ale Czartoryska eksponowała je również w wyodrębnionych fragmentach. Głosiła potrzebę demokratyzacji publiczności literackiej, proponując rozszerzenie grona czytelniczego o nowych odbiorców (dzieci i włościan). Wskazywała na funkcję edukacyjną piśmiennictwa związaną z pogłębianiem wiedzy o kulturze, literaturze i historii. Opowiadała się ponadto, w myśl idei preromantycznych, za pogłębieniem (wysublimowaniem) sposobów odczuwania świata przez adresata różnych typów wypowiedzi literackiej.

Odbiorca a cele edukacyjne literatury. Przejawem patriotycznej postawy Czartoryskiej była również troska o język polski. Dostrzegając jego „upamiętniającą rolę” (J. Skutnik) i wyznacznik tożsamości narodowej, jako „dobra obywatelka” zachęcała m.in. syna Adama Jerzego do pielęgnowania rodzimego języka w mowie i w piśmie („Zacznij jakieś dzieło po polsku, jakiego nie ma jeszcze w języku naszym, w przedmiocie sztuk pięknych lub też historii narodowej”, Listy księżny Izabelli). Tego rodzaju refleksja zazębia się z programem polskiego oświecenia wiążącym sprawy polityczne i społeczne. Opiekuńcza postawa Czartoryskiej wynikała również z potrzeby upowszechniania i pogłębiania wiedzy o historii ojczystej w środowisku włościan. Podniesienie poziomu kultury czytelniczej najbiedniejszych warstw społecznych łączy więc księżna z ideami wychowawczymi. Koncepcja ta znajduje odbicie w dwutomowym kompendium przeznaczonym, po raz pierwszy na gruncie polskim, dla ludności wiejskiej: Pielgrzym w Dobromilu (1814). Zbiór moralizatorskich pism miał liczne wydania. W Przedmowie do dzieła „utrzymanego w duchu historii wychowującej KEN” (M. Hoszowska) autorka wskazała potrzebę tworzenia różnych form piśmienniczych „dla oświecenia lub zabawy tych, którzy całe życie dla nas pracują, którzy ciągle schyleni ku ziemi, potem czoła ją oblewają, którzy, choć sami w ubóstwie i nędzy, przecież żywią nas, stają się źródłem dostatków naszych, a tym samym warci są nagrody i wdzięczności” (Pielgrzym w Dobromilu). Czartoryska miała świadomość, że jej wypowiedź staje się „pionierskim głosem krytycznym” (A. Paja) nie tylko w kwestii patriotycznej, dotyczącym formowania kręgu odbiorców mieszkających na wsi. W myśl oświeceniowych zadań literatury wskazała na konieczne połączenie elementów zabawowych z nauką. Postulowała przy tym dostosowanie treści do możliwości czytelnika niewykształconego. Zwracała szczególną uwagę na prostotę języka i styl wypowiedzi, aby „początkowe oświecenie” mogło być „łatwe i zachęcające” (Pielgrzym w Dobromilu). W części wprowadzającej wskazała na zadania pisarza umożliwiające przekroczenie dotychczasowych granic elitarnego piśmiennictwa i określiła wymogi dotyczące konstruowania wypowiedzi literackiej skierowanej do ludu („Co zaś do smaku, czyli gustu w pisaniu, zdało mi się, że dla każdego stanu jest język, który trafia do umysłu tych, co czytają”; tamże). W tekście głównym nie zapominała też o ukierunkowaniu wypowiedzi na zbiorowego adresata, organizując zręcznie sytuację nadawczą. Wypowiedzi, w których tytułowy Pielgrzym zwraca się bezpośrednio do włościan, pozwalają nakreślić bliską relację między wpisanym w tekst odbiorcą a podmiotem autorskim, który przyjął rolę przewodnika pouczającego i objaśniającego („Teraz wam powiem, że ile razy wspomnę w opowiadaniach moich miejsca lub narody obce, zawsze dokładne tłumaczenie o nich dołożę”; tamże). Czartoryska, starając się kształtować smak niewyrobionego odbiorcy, wystrzegała się protekcjonalizmu, tworzyła podręcznik, którego funkcją jest przedstawienie faktów i nakłonienie czytelników do samodzielnej refleksji o losie utraconej ojczyzny i kondycji narodu.

W zbiorze nauk moralnych przeznaczonych dla ludu Czartoryska dopełniała prezentację najważniejszych wydarzeń historycznych i wybitnych postaci refleksją o polskim dziejopisarstwie. Dawnych kronikarzy ceni za podtrzymywanie narodowego ducha. Wpisaniu aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w szeroki kontekst dziejowy i kulturowy służy również przypomnienie najwybitniejszych pisarzy staropolskich (J. Kochanowski, S. Szymonowic, S. Zimorowic). Wśród twórców oświecenia, których dzieła – jak zauważa – nie przestają wychodzić z „coraz większą dla nauk i języka korzyścią” (tamże), wyróżnia Ignacego Krasickiego, Adama Naruszewicza, Franciszka Dionizego Kniaźnina i Franciszka Karpińskiego. Fundatorka instytucji muzealnych o pionierskim charakterze przedstawia literaturę polską w podręczniku dla włościan jako nadal „żywe” źródło wzruszeń, uczuć oraz emocji w odbiorze indywidulanym i zbiorowym. Uwagi krytyczne na temat rodzimego piśmiennictwa Czartoryska zawarła również w Katalogu pamiątek. Oprócz wspomnianych już nazwisk pisarzy znalazły się tam portrety Mikołaja Reja, Wespazjana Kochowskiego, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Stanisława Konarskiego i Józefa Koblańskiego. W tym trzytomowym ilustrowanym dziele, dotąd jeszcze nieopublikowanym w całości, księżna zaadresowała swoje uwagi do czytelnika zainteresowanego przeszłością. Przypisy, którymi opatrzone są niektóre z esejów, świadczą o tym, że autorka katalogu miała na uwadze nie tylko ówczesnego odbiorcę zgromadzonej przez siebie kolekcji. Kreacja podmiotu autorskiego i w tym dziele była wyrazem troski Czartoryskiej o przyszłe pokolenia. Przyjęła więc rolę przewodnika po świecie kultury i literatury polskiej i europejskiej. Nowy sposób strategii pisarskiej, stanowiący wyraz tendencji preromantycznych, uwidacznia się również w Myślach różnych o zakładaniu ogrodów. W traktacie skierowanym do odbiorcy szlacheckiego autorka, która – jak zaznacza – „nie pisze o ogrodach, jakby pisał ogrodnik”, sięgając po tradycyjne metody dydaktyczne, uczy „odmiennej od dotychczasowej wrażliwości […], uczy dostrzegać uczucia i rozpoznawać znaczenia” (M. Cieński).

W stronę nowego modelu kultury. Istotną funkcję edukacyjną spełniają w twórczości krytycznej Czartoryskiej teksty katalogowe, które współtworzą interaktywną opowieść (J. Skutnik) o zbiorach przechowywanych w puławskich muzeach. Wiele z nich zawiera uwagi dotyczące obcojęzycznej twórczości dramatycznej. W esejach zawarte są biogramy wybranych teoretyków i praktyków dramatu poszerzone o ocenę ich dzieł (m.in. W. Shakespeare’a, Molière’a, J. Racine’a). „Protektorka” polskiej sztuki scenicznej podjęła m.in. temat teatru francuskiego. Idea wychowania przez kulturę, oparta na wspólnotowych wartościach, „polskości i europejskości” (A. Aleksandrowicz), najpełniej została wyrażona w kilku wypowiedziach dotyczących Cyda. Przypominając bogatą tradycję literacką bohatera narodowego Hiszpanii, księżna wyróżniła realizację Pierre’a Corneille’a (1636/1637) m.in. ze względu na kompozycję i język opowieści o życiu tytułowego bohatera („Pewnie w oryginalnych dumach wyrazy te mniej wykształcone tchną jeszcze prostotą swych wieków, ale w tragedii świetniejszą są przystrojone poezją sławnego Corneille’a”; Dodatek do Cyda, w: Katalog pamiątek). Nie tyle jednak kwestie poetyki, ile przywołana w arcydziele sfabularyzowana historia dzielnego wojownika miała przemówić w sposób szczególny do zbiorowej wyobraźni. Wśród licznej grupy literackich herosów księżna wyróżniła Cyda ze względu na „nadzwyczajną” odwagę, poświęcenie, „przywiązanie nieograniczone” do ojczyzny. Czartoryska przywołuje tę postać, myśląc o doświadczeniach polskich („Nim opiszę szczegóły tego sławnego Cyda, niech mi będzie wolno przyrównać naszych walecznych Polaków do tego dawnego wodza wojsk hiszpańskich”; Kubek kamieniami osadzony, w którym są kości Cyda i Chimeny, w: tamże). Czartoryska wprowadzała do przestrzeni puławskiej rycerską symbolikę. Ten rodzimy, późnooświeceniowy „wariant mediewizmu” (A. Kwiatek), wsparty francuskim trubaduryzmem, stanowił próbę przeniesienia preromantycznych tendencji w kulturze zachodniej. Gotyckość rozumiana szeroko jako zainteresowanie przeszłością przejawiała się także w wypowiedziach teoretycznych, w których Czartoryska popularyzowała literaturę angielską. Myśl krytyczno-estetyczna została wzbogacona uwagami dotyczącymi twórczości Osjana, a do rąk polskiego odbiorcy trafiły przekłady Kniaźnina, powstałe również z inspiracji księżnej. Wspominając podróż do Szkocji i miejsce kultu legendarnego irlandzkiego poety, wskazuje podobieństwa jego (i innych bardów) liryczno-epickich utworów i polskich pieśni historycznych: „Te śpiewy, jak nasze dumy, tchną smutnym, lecz miłym dumaniem” (Rysunki kolorowe widoków Szkocji, w: tamże). Pisząc o wartości pieśni, w sporze o autentyczność utworu odnalezionego przez Jamesa Macphersona opowiedziała się za autorstwem Osjana. W jej opinii ze względu na silny ładunek emocjonalny są pieśni wyrazem „duszy tego [szkockiego] narodu” (Trawki za szkłem zbierane na grobie Fingala, w: tamże). Problematyka ideowa i literacka pism Czartoryskiej, zwrócona ku przeszłości, ale wypływająca z myślenia o niepodległej Rzeczypospolitej, ujawnia też powiązania z sentymentalnym wzorcem przeżywania relacji międzyludzkich i kontaktu z naturą. W poetyckiej twórczości księżnej przyroda staje się tłem dla podmiotu przeżywającego. Wykład o urządzaniu przestrzeni ogrodowych zawiera nowy program estetyczny, odwołujący się do koncepcji ogrodu-pejzażu, któremu obok Delille’a patronują Alexander Pope i John Milton.

Ponad dydaktyzm „myśli” (różnych) księżnej wznosi się duch nowego spojrzenia na świat, które wspierają wyobraźnia, pamięć i historia (E. Ihnatowicz). Czartoryska inspiruje twórców, rozbudza zainteresowania kulturą rodzimą, europejską, orientalną, podejmuje próby szukania zależności między zjawiskami literackimi, zauważa i kształtuje nowego odbiorcę – wypełniając swój obowiązek wobec ojczyzny. Czyta też własne życie przez pryzmat literatury (Podróży sentymentalnej przez Francję i Włochy L. Sterne’a).

Inna literatura katalogowa. Literaturą w pewnym sensie katalogową są również Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów, wydane po raz pierwszy (potem kilka wznowień) w 1805 r. z ilustracjami w zasłużonej oficynie wrocławskiej Wilhelma Bogumiła Korna. Nawiązywały do dzieła jednego z ulubionych przez Czartoryską twórców francuskich, Delille’a – Les Jardins ou l’art d’embellir les paysages (1782), ale wyraźnie przekraczały formułę poematu sentymentalnego. O kierunku odstępstwa świadczy m.in. zamieszczony w pracy katalog roślin porządkujący wiedzę florystyczną przez połączenie nazw miejscowych, potocznych, rodzimych z taksonomią łacińską, być może Linneuszową, z którą zaczęto się oswajać na gruncie polskim w końcu XVIII w. dzięki aktywności botaników, np. Józefa Jundziłła. Sposób herboryzowania Czartoryskiej wskazuje więc na pewne ambicje naukowe, charakterystyczne dla późniejszych o dekady zainteresowań romantyków i następnych pokoleń pisarzy-badaczy historią naturalną (nie tylko zielniki, ale także twórczość ugruntowana w wiedzy botanicznej E. Orzeszkowej). Drugim zaskakująco nowatorskim elementem Myśli różnych jest refleksja estetyczna adresowana do zróżnicowanego grona odbiorców, nie tylko do arystokracji i szlachty, ale i do ludzi ubogich, dysponujących skrawkiem ziemi, chatką, podwóreczkiem. Autorka zachęcała do uporządkowania domku i przyległości, do wymiecenia podwórka, założenia żywopłotu. Sformułowane w podobnym duchu refleksje na temat sztuk niższych, estetyki życia codziennego powstają na szerszą skalę dopiero 50 lat później pod piórem angielskich estetyków przyznających się do pokrewieństw z myślą socjalistyczną, Johna Ruskina, Williama Morrisa, również Cypriana Norwida, na przełomie wieków – Bolesława Prusa.