13. Człowiek w wielkim mieście

*

Analiza kompozycji utworów

Zacznijmy od przyjrzenia się budowie tekstów. Stolica skomponowana została ze strof czterowersowych, złożonych z wersów o różnej rozpiętości sylabicznej; wersy tej samej długości występują w utworze sporadycznie (najczęściej, sześciokrotnie, pojawia się wers siedmiosylabowy, pięciokrotnie – dziewięciosylabowy z wygłosem żeńskim), są rozrzucone w różnych miejscach tekstu i nie tworzą regularnych układów. Można też odnotować – co ma wpływ na odczucie rytmiczności utworu – częste występowanie działu intonacyjnego  po czwartej sylabie w wersach długich, zwłaszcza w drugiej połowie wiersza, oraz fakt, że w większości strof najkrótsze wersy pojawiają się na końcu (przypomina to – ale tylko na zasadzie przybliżonego podobieństwa – tradycyjne układy stroficzne, np. strofę saficką). Różnowersowe strofy są rymowane parzyście: ABAB – głównie przy użyciu  rymów żeńskich, przeważnie  dokładnych, przy czym wykorzystywane są zarówno rymy gramatyczne,  jak i niegramatyczne (te w niewielkiej przewadze). Wyjątek wśród ogólnie stosowanych układów rymowych żeńskich stanowią strofy pierwsza i ostatnia, w których w wersach parzystych użyte zostały rymy męskie. Wyjątkowość tych dwu strof – ważnych dla toku refleksji lirycznej – podkreślają też inne osobliwości ich budowy, o czym będzie mowa później. Użycie rymów nie tylko służy wyodrębnieniu strof, ale uwyraźnia też kompozycję całego tekstu.

Analiza budowy rytmicznej utworu i zestawienie jej z wiadomościami na temat rozwoju form wierszowania w polskiej poezji w wieku XIX prowadzą do wniosku, że Stolica była pisana nieregularnym wierszem sylabicznym, zbliżającym się w pewnym stopniu do wiersza wolnego. W Norwidowej realizacji tej formy wierszowania wykorzystywane są takie atrybuty tradycyjnych form wierszy, jak rymowanie i układy stroficzne, nie są zaś eksploatowane rozmiary wierszowe znane z wcześniejszych użyć (regularnego) wiersza sylabicznego. Poeta zastosował tę nowatorską postać liryki niezwykle celnie w utworze o charakterze refleksyjnym: forma tekstu, urozmaicona pod względem długości linijek wierszowych, podkreśla przebieg intonacji, uwydatniając retoryczny charakter wypowiedzi. W wierszu Norwida strofy zostały powiązane z segmentacją treści wypowiedzi: wyodrębniają one kolejne obserwacje podmiotu lirycznego. Funkcję  ramy kompozycyjnej pełnią strofa pierwsza i ostatnia, w których użyte zostały – wyjątkowe, jak już zaznaczyłam, na tle całego wiersza – rymy męskie. Wyróżnione w ten sposób rymowane słowa wprowadzają motywy istotne dla treści utworu. Są to motywy  krzyża i ruchu wzwyż, a także drapieżności (którą ilustruje – wprowadzony na zasadzie porównania – obraz polowania kota na mysz). Kluczowe słowo „krzyż” zostało ponadto podkreślone rozstrzelonym zapisem (warto przypomnieć, że wykorzystywanie tego typu środków graficznych do sygnalizowania ważnych treści było często stosowane przez Norwida):

1
O! ulico, ulico…
Miast, nad którymi krzyż;
Szyby twoje skrzą się i świécą
Jak źrenice kota, łowiąc mysz.

[…]

7

Lub – nie patrząc na niedobliźnionych bliźnich lica,
Utonę myślą wzwyż:
– Na lazurze balon się rozświéca;
W obłokach?… – krzyż!