Dobieszewska ze Śmigielskich Józefa

Agnieszka Bąbel

Publicystka, powieściopisarka, działaczka emancypacyjna. Kryptonimy i pseudonimy: J.D. (Ś.); J. Śmigiels…; Weredyk. Większość utworów ogłosiła pod nazwiskiem panieńskim: Śmigielska.

Informacje biograficzne. Józefa Teresa Antonina Śmigielska urodziła się 15 X 1820 w Warszawie jako córka Walentego, majora armii Królestwa Polskiego (zm. 1868), i Karoliny Bonieckiej h. Bończa (zm. 1836). Pochodziła z niezamożnej rodziny szlacheckiej, początkowo odebrała edukację domową, od 1833 r. kształciła się w Instytucie Wychowania Panien w Warszawie, co uzupełniała w następnych latach samokształceniem przez lektury i podróże. Do 1853 r. próbowała pracować jako nauczycielka w domach szlacheckich, w 1854 r. ponownie zamieszkała w Warszawie, gdzie nawiązała współpracę z pismami periodycznymi. W 1865 r. wyszła za mąż za wieloletniego współpracownika, lekarza Zygmunta Stanisława Dobieszewskiego (1836–1896). W 1870 r. małżonkowie stracili czteroletnią córkę Marię Eleonorę. W związku z planami zawodowymi Dobieszewskiego (powołanego na stanowisko inspektora szpitali powszechnych i zakładów krajowych w Galicji) w 1870 r. przeniosła się razem z nim do Galicji. Zarzuciła powieściopisarstwo i pracę redakcyjną, drukowała natomiast wiele jako publicystka (odczyty, które wygłaszała np. w 1871 r. Lwowie, korespondencje w „Gazecie Polskiej” i „Niwie”). W 1874 r. Dobieszewski przeniósł się do Marienbadu (Mariánské Lázně), gdzie zaczął pracować jako sezonowy lekarz zdrojowy. Żona wyjechała razem z nim, w rezultacie znacznie ograniczając swoje kontakty z prasą krajową. Zmarła 22 IX 1899 w Marienbadzie.

Działalność. Zadebiutowała jako literatka w 1848 r. (Ośm obrazków w jednej ramie). Następnie zajęła się redagowaniem czasopism o charakterze dydaktycznym, przeznaczonych głównie dla młodych czytelników: „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, czyli Zbiór Powieści, Poezji, Komedii i Podróży dla Młodego Wieku” (planowane jako „Zorza”, sześć tomów w l. 1856–1857), potem „Zabawy Umysłowe dla Młodego Wieku” w 1860 r. (pismo upadło po jednym tomie ze względu na koszt ilustracji). Od kwietnia 1861 r. wspólnie z Aleksandrą Borkowską zaczęła wydawać miesięcznik „Kółko Domowe” (od 1865 r. dwutygodnik), który ukazywał się do grudnia 1868 r. Na jego łamach publikowała szkice historyczne, powieść Trzy pokolenia (1864), sprawozdania z lektur i odczytów, a także Listy z podróży (wrażenia i refleksje z wypraw odbywanych w tym czasie m.in. do Austrii, Belgii, Niemiec, Francji i Anglii). Czasopismo zostało sprzedane Salomonowi Lewentalowi, który przekształcił je w „Tygodnik Romansów i Powieści”.

Publikacje Dobieszewskiej ukazywały się przede wszystkim w czasopismach warszawskich – począwszy od współpracy nawiązanej z „Gazetą Warszawską” w 1854 r. za czasów redakcji Antoniego Lesznowskiego oraz z „Gazetą Codzienną” (1854–1855). Pisywała również m.in. do „Gazety Polskiej”, „Tygodnika Ilustrowanego”, „Kłosów”. Wypowiedzi o charakterze krytycznoliterackim zamieszczała głównie na łamach wydawanych przez siebie periodyków: „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, „Rozrywek Umysłowych” i „Kółka Domowego”, a po wyjeździe do Galicji – także na łamach „Niwy”. Drukowane tam pod pseudonimem Weredyk w l. 1872–1873 Listy znad Wisły i znad Pełtwi cieszyły się dużym powodzeniem (pochlebnie ocenił je P. Chmielowski). Znaczącą pozycją publicystyczną z tego okresu jest zbiór sześciu wykładów wygłoszonych we lwowskim ratuszu w 1871 r. i wydanych jako książka (Wychowanie kobiet wobec dzisiejszych dążeń społecznych, 1871).

Między publicystyką a krytyką. Za debiut publicystyczny Śmigielskiej uznaje się artykuł Do piszących kobiet („Dziennik Warszawski” 1854, nr 195–196), który wydrukowała jako autorka dobrze przyjętej powieści Sukcesje i praca (1854). Formułuje w nim opinię na temat celów i charakteru pisarstwa kobiecego, które winno być przede wszystkim dydaktyczne, nakierowane na kształcenie moralne i intelektualne odbiorczyń oraz zachęcenie ich do samodoskonalenia, jako jedna z pierwszych apelując o solidarność i wzajemne wsparcie wśród autorek. Do projektowanego grona odbiorców jej pism należały głównie kobiety i młodzież (lub szerzej „rodziny”), co nie oznaczało jednak programowego zaniżania poziomu – przeciwnie, często wyraża się niechętnie o niesprawiedliwym traktowaniu periodyków przeznaczonych dla tego kręgu czytelników (np. w pożegnaniu Do czytelników, „Kółko Domowe” 1868, z. 24, określa „Kółko” jako czasopismo lekceważone, opisywane błędnie lub pomijane milczeniem jako „redagowane przez kobiety”). W wypowiedziach literackich uważana za prepozytywistkę, w tekstach publicystyczno-sprawozdawczych pozostaje wobec tego nurtu krytyczna (O pozytywizmie (August Comte, artykuł p. Dupont-Whittle, profesor Lévêque, konferencja o. Feliksa), „Kółko Domowe” 1865, z. 18–19). W artykule tym publicystyka stosuje Taine’owską metodę genetyczną do negatywnej oceny koncepcji filozoficznej przez pryzmat skandalizującej biografii Auguste’a Comte’a. Przytacza poglądy francuskich krytyków i moralistów, którzy w polemikach zarzucali pozytywizmowi skrajne „zmaterializowanie” oraz zamknięcie się w kręgu empirii i nauk przyrodniczych, a odwrócenie od metafizyki.

Dobieszewska pozostaje bardziej działaczką niż krytyczką, jej zainteresowania są dokładnym odbiciem sfery, która zajmowała ją jako powieściopisarkę – recenzowane utwory dobiera przede wszystkim pod kątem tematyki emancypacyjnej i pedagogicznej: edukacji i pracy kobiet, wiele miejsca poświęcając odczytom i prasie, traktowanym jako dogodne forum propagowania cenionych przez nią treści. Owej monotematyczności była świadoma, wyznając: „Wszystko, co w »Kółku Domowym« jest mego pióra, czy to sprawozdanie, jak z kursu francuskiego moralisty Pawła Janet, czy też powieść, jak ta, którą w bieżącym roku drukowałam pt. Trzy pokolenia, tchnie zawsze jedną myślą zasadniczą moich dążności. Wszędzie wołam na kobiety, żeby podnosiły w sobie wartość moralną i umysłową, jeżeli chcą wyrość z wieczystej małoletności; zawsze, przykładem i słowem odzywam się do nich: pracujcie, kształćcie się!…” (Do Pani Eleonory Ziemięckiej, „Noworocznik. Kalendarz Ilustrowany dla Polek na rok 1865”, 1865). Dlatego bardzo cenioną i chętnie cytowaną przez nią autorką jest Eliza Orzeszkowa, zwłaszcza jako publicystka, uczestniczka polemiki z Antonim Nowosielskim („Gazeta Polska” 1870, nr 147–148). Autorce tej przepowiada „zaszczytne miejsce w literaturze polskiej nie tylko przez talent powieściopisarski, ale przez tę niepodległość sądu, opartego na rzetelnej nauce i rzadkiej bystrości spostrzegania” (Wychowanie kobiet). Właśnie Orzeszkowa spełnia wymagania stawiane twórcy: „Cóż bowiem stanowi tę, że tak powiem, misję autorstwa, i jakim jest jego zadanie, czy tylko aby gładkimi i choćby bardzo uroczymi słowami powtarzać jedne i te same wytarte liczmany ogólników, z których już duch uleciał, bo są niby rozproszone ułamki jakiejś formy, przez czas skruszonej?… Czy po to się tylko bierze pióro do ręki, aby powtarzać, jak to mówią, za panią matką pacierz? Ja sądzę, że nie. Talent jest to siła, która daje odwagę, i obdarzona nim jednostka idzie służyć pod sztandar tej strony prawdy i piękna, jaką jej duch najwybitniej pojmuje” (tamże). Forma literacka jest dla Dobieszewskiej sprawą drugorzędną, główną funkcją języka jawi się komunikatywność. W tej postawie publicystka pozostaje konsekwentna (od debiutu po korespondencje z 1872 r.), już w pierwszej wypowiedzi na temat celu pisarstwa kobiet stwierdzając, że nie chodzi w nim o to, „aby rozwodniać przez kilka tomów jaki amalgam sentymentu i nadzwyczajnych wypadków lub dźwięcznymi rymy bawić i głaskać swoje i drugich ucho. Nam przystoi należyć do upowszechniania zdrowych pojęć, podając je w przystępnej dla wszystkich formie, wyświecać jakąś prawdy cząsteczkę i całym życiem naszym tej prawdzie dać świadectwo” (Do piszących kobiet).

Recenzje. Dobieszewska jest autorką typowych wypowiedzi krytycznych takich jak recenzje, np. prac Elizy Orzeszkowej Kilka słów o kobietach i Anastazji Dzieduszyckiej Kilka myśli o wychowaniu i wykształceniu niewiast naszych („Niwa” 1871, z. 3–5). Pisała też szkice biograficzne zbudowane na podobnym schemacie: fabularyzowany obrazek biograficzny, krótka informacja o działalności i dziełach autora, ocena twórczości głównie przez pryzmat jej wartości dydaktycznej („Zabawy Umysłowe”: Ignacy Krasicki, Jan Paweł Woronicz; „Kółko Domowe”: Franciszka Urszula z książąt Korybutów Wiśniowieckich księżna Radziwiłłowa, O pozytywizmie). Elementy oceny krytycznoliterackiej pojawiają się również w kronikach bieżących (poświęconych jednak przede wszystkim problematyce społeczno-obyczajowej), korespondencjach (np. Znad Wisły i znad Pełtwi, „Niwa” 1872, z. 4, 24), odczytach (Wychowanie kobiet) i szkicach wspomnieniowych oraz materiałach autobiograficznych (Do Pani Eleonory Ziemięckiej). Dominujące elementy ideowe to dyskurs emancypacyjny połączony z pochwałą chrześcijańskiej etyki obowiązku i ideą samodoskonalenia. Argumentacja publicystyczna opiera się zwłaszcza na pragmatyzmie, sięganiu do doświadczeń odbiorcy i jego wiedzy o rzeczywistości, a także do niekwestionowanych autorytetów, np. Adama Mickiewicza (Kilka słów o Serbii, „Zabawy Umysłowe” 1861), i aktualnych publikacji tak polskich, jak obcych. Krytyka miała być „wyświęcaniem prawdy” („Dziennik Warszawski” 1854, nr 263).

Oprócz tradycyjnych metod konstruowania tekstu krytycznego, takich jak zacieranie granicy między przytaczaniem poglądów autora a własną oceną lub obszerne cytaty na granicy przedruku (np. humoreska Wędrówka po Galilei, dająca obraz prasy galicyjskiej cytowana w korespondencji z „Niwy” 1873, nr 49–50 to w rzeczywistości fragmenty komedii S. Tarnowskiego i W.L. Anczyca), warto zaznaczyć pewne elementy bardziej innowacyjne: łączenie psychologizowania z analizą obowiązujących konwencji społecznych (cechy pisarstwa kobiecego są nie tylko zależne od biologicznych predyspozycji kobiecego umysłu przekładających się na odmienną percepcję, ale przede wszystkim od zakresu wykształcenia i dostępnej sfery działania; Do piszących kobiet), docenienie ironii jako chwytu polemicznego (tamże), świadomość historycznej zmienności upodobań literackich, wrażliwości językowej i kryteriów wartościowania tekstu („Kółko Domowe” 1861, z. 5–6).