Dolina Issy

Elżbieta Kiślak

Dolina Issy – druga, po Zdobyciu władzy, powieść Miłosza, jedna z jego najpoczytniejszych książek (67 wydań w 11 językach do 2007, pierwodruk 1955 w Instytucie Literackim „Kultury” w Paryżu, wydanie krajowe 1981 w krakowskim Wydawnictwie Literackim; w 1980 drukowało ją w odcinkach krakowskie „Życie Literackie”). Jak sam autor przyznaje, inspirację zawdzięczał Stanisławowi Vincenzowi, chociaż powieść zaczął pisać mniej więcej w dwa lata po pobycie u Vincenzów w La Combe: powstawała od późnej jesieni 1953, m.in. w Bon nad Lemanem oraz w Brie-Comte-Robert pod Paryżem, do czerwca 1954. Tematem klasycznej narracji, dalekiej od eksperymentów, ostentacyjnie przekornej wobec współczesnej prozy powieściowej, jest dojrzewanie bohatera, Tomasza, który ma wiele rysów wyraźnie autobiograficznych Miłosza, wśród nich ziemiański rodowód i pasje przyrodnicze. Issa jest pseudonimem jego domowej rzeki, Niewiaży, a miejsce akcji przypomina majątek Szetejnie dziadków poety Kunatów. Uprawniona jest więc lektura Doliny Issy jako powieści o narodzinach artysty (Błoński). Albertowi Camusowi przypominała klasyczną prozę rosyjską, przede wszystkim Dzieciństwo Lwa Tołstoja, ale różni się od licznych wspomnieniowych książek o dzieciństwie z wyrazistym tłem obyczajowym symboliczną strukturą i metafizycznym wymiarem; wpisuje się też w tradycję Pana Tadeusza, stanowiąc swoistą hermeneutykę arcydzieła ulubionego poety Miłosza. Ekranizacja w reżyserii i adaptacji Tadeusza Konwickiego miała premierę w 1982.

Na przekór emigracyjnemu kultowi patriotycznej nostalgii Miłosz w Dolinie Issy wybrał mniejszą, najbardziej osobistą ojczyznę, „Krainę Jezior”. Od początku, od opisu okolicy z lotu ptaka, powieść ma zakrój epicki. Akcja toczy się w majątku Surkontów Giniu, którego nazwa ma niewątpliwie wymiar symboliczny – powieść utrwala świat, który bezpowrotnie przeminął. Miłosz wzoruje się na Panu Tadeuszu w opisach „kraju dzieciństwa”, gospodarstwa i gospodarzenia, z wielką precyzją szczegółu, uwagę kierując na najbardziej pospolite, najdrobniejsze przedmioty. Wiele tu słów o zapomnianym znaczeniu, desygnatów nieznanych już rzeczy, niepojętych czynności, przejawów życia, które już odeszło, zapomnianego modusu współpracy człowieka z naturą. Jak w Mickiewiczowskim eposie wszyscy bohaterowie powieści – rodzina Tomasza, a także okoliczna zubożała szlachta zaściankowa – zostali przedstawieni z tolerancją i pobłażliwością. Podobną też funkcję pełni tu humor, który oznacza akceptację bytu, zachwyt istnieniem jako takim. Obraz Litwy w tej książce oddaje wielość narodów i wielość religii na dawnych ziemiach Wielkiego Księstwa i akcentuje irracjonalny pierwiastek litewskiej kultury z wciąż żywą pogańską mitologią, z czarownikiem i chasydem, którzy na równi obdarzeni są prawdziwą mądrością; pojawiają się też diabły, rodem z racjonalnego XVIII wieku i widmo samobójczyni. Miłosz kształtuje ten świat znowu na wzór Mickiewiczowskich Ballad i romansów. Tradycyjny narrator auktorialny, który wyraźnie zaznacza swoją władzę i wiedzę, również o przyszłości opisywanego świata, przybiera też rolę kronikarza w typie baśniowego Koszałka-Opałka; operuje kunsztownie dystansem, odsłania swoją obecność z naiwnością tak ostentacyjną, że na granicy ironii.

W centrum powieści zostało umieszczone dziecko – bohater przeżywający nieustanne odkrycia, ekstazy, zadziwienia, fascynacje, ale też pierwsze rozterki i poczucie winy. Namiętna ciekawość i radość z poznawania rzeczywistości – również przez lektury i przez namysł nad cudzym losem – prowokuje go do pytań: o porządek świata, o przemijanie i śmierć, o własną tożsamość, formułowanych z naiwnością barbarzyńcy i z wyrafinowaniem artysty; dziecinne przeżycia religijne dotykają kluczowych problemów teologicznych. Szczególną rolę w łańcuchu inicjacji prowadzącym go ku dojrzałości odgrywają rytuały myśliwskie. Ten ważny od wieków element edukacji szlachty kresowej, również szczególny, intymny sposób obcowania z naturą, służy tu za wtajemniczenie nie tylko w zło śmierci istniejące w świecie – polowanie uzmysławia dystans, jaki dzielić winien człowieka od świata przyrody, bycie myśliwym staje się emblematyczną postawą wobec natury. Sam autor w korespondencji z Thomasem Mertonem centralnym problemem powieści uczynił problem śmierci w naturze. Przypadki młodego bohatera wpisują się w sakralną opowieść odwołującą się do teologii i antropologii chrześcijańskiej – o raju i jego utracie, o nieuchronnym upadku, o skazie zła w stworzeniu, jednak od wątku manichejskiego ważniejszy jest antropocentryzm Miłoszowego mitu, który ilustruje niewspółmierność organicznie zbrodniczej natury ze sferą człowieka, a sięga też do argumentów teologicznych i zawiera już ziarno koncepcji apokatastazy. Świat tej powieściowej Księgi Rodzaju, mimo dramatów dotykających mieszkańców doliny nad Issą, tworzy enklawę swoistego ładu wobec napierającego chaosu – wyznacznikiem czasu jest rytm łowieckich sezonów i świąt religijnych, obejmujący cztery pory roku – uniwersalny porządek sprzyjający człowiekowi, na jego ludzką miarę. Chociaż można ściśle określić czas historyczny świata przedstawionego na lata przejściowe po pierwszej wojnie światowej, okres napiętych stosunków między Rzeczypospolitą a powstałym państwem litewskim, a w Roku myśliwego sam autor oskarży siebie i pominięcie epidemii tyfusu z 1919, narracja zostaje często przeniesiona w czas teraźniejszy, wieczność sacrum.

Praca nad Doliną Issy odegrała w twórczości Miłosza rolę terapeutyczną w trudnym okresie pierwszych lat emigracji i kryzysu poetyckiego: pomogła mu w oczyszczaniu się z jadów „heglowskiego ukąszenia”, od którego nie do końca uwolnił się w Zniewolonym umyśle, myślenia o dziejach wielkimi kategoriami, niwelującymi znaczenie jednostki. Historia – jak w baśni – ma ograniczony dostęp do cudownej doliny, zanurzonej w micie. Wygnanie z raju jest powszechnym losem człowieka, toteż nadając opowieści o dziecku tracącym raj i tracącym niewinność wymiar uniwersalny, Miłosz przezwyciężył nostalgię. Powrót w przeszłość nie był sentymentalną wycieczką – przyniósł autorowi katharsis.