Drogoszewski Aureli

Piotr Bordzoł

Krytyk literacki, historyk literatury, publicysta, bibliograf, bibliofil. Pseudonimy i kryptonimy: A.D.; A.Dr.; (A.Dr.); A. Drogojewski; A. Drogosław; ad.; mg.; J-y; Mg.; MG. Wątpliwe: Drogosław.

Informacje biograficzne. Urodził się 16 VI 1863 we wsi Mytki na Podolu jako syn Stanisława i Natalii z Ratowskich. Po ukończeniu gimnazjum w Kamieńcu Podolskim (1882) studiował matematykę na uniwersytecie w Kijowie (1883–1885). Relegowany z uczelni i aresztowany za radykalne poglądy polityczne, pracował następnie jako nauczyciel w dworach ziemiańskich. Debiutował w 1891 r. w „Głosie” korespondencją z Podola. Od 1908 r. mieszkał w Warszawie, gdzie pracował jako nauczyciel. W l. 1909–1915 prowadził wykłady z historii literatury polskiej w Towarzystwie Kursów Naukowych w Warszawie. Od 1914 r. był członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Okres 1915–1920 spędził w Kijowie. Projektował utworzenie archiwum piśmiennictwa polskiego w Rosji, na potrzeby tych prac powstało biuro bibliograficzne „Przeglądu Pedagogicznego i Naukowego”, krytyk opracował Instrukcję do bibliografii druków odrębnych i pism. Był kierownikiem literackim „Wiadomości Bibliograficznych”, zadaniem pisma było dokumentowanie życia literackiego Polaków w Rosji w czasie

I wojny światowej. Po 1920 r. był wykładowcą historii literatury polskiej w warszawskiej Wolnej Wszechnicy Polskiej. Zmarł 31 III 1943 w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (data śmierci na nagrobku: 28 III).

Kręgi aktywności. Drogoszewski sympatyzował z Polską Partią Socjalistyczną. Stanisław Stempowski zanotował o nim młodzieńcze wspomnienie: „Ten późniejszy krytyk i profesor-polonista czytał nam swoje referaty rewolucyjne po rosyjsku […]. Z jego ust usłyszałem po raz pierwszy nazwisko Marksa”. Dzięki kontaktom Stempowskiego Drogoszewski stał się aktywnym krytykiem literackim w środowisku warszawskim, z czasem historykiem literatury, edytorem i wykładowcą akademickim.

Był samoukiem i posiadaczem ogromnej biblioteki, prowadził „diogenesowski żywot abnegata” (E. Jankowski). Swoją kondycję życiową porównywał z doświadczeniem powieściowego Zygmunta Ławicza (nazwiskiem bohatera podpisał jeden z pierwszych listów do E. Orzeszkowej – z 15 XII 1902). Znalazł się w gronie najważniejszych korespondentów pisarki (wymiana listowa trwała do 1907 r., widzieli się raz w 1909 r.). Toczyli dyskusje literackie, rozmawiali o sprawach politycznych i społecznych. Zbiorowe wydanie Pism Orzeszkowej (1912–1927) poprzedził obszernym studium o pisarce (odpowiadał również za układ i decyzje edytorskie); współredagował kolejną edycję jej Pism (1937–1939) oraz wydanie Listów (1937–1938). Na jego prośbę pisarka rozpoczęła pisanie Wspomnień, które Drogoszewski opublikował po jej śmierci („Sfinks” 1911, t. 13–14). W okresie międzywojennym upowszechniał twórczość autorki Nad Niemnem w licznych artykułach, odczytach i audycjach radiowych. Był jednym z czterech członków założonego po śmierci pisarki przez Jadwigę Holenderską Towarzystwa im. Orzeszkowej.

Wydał poprzedzone wstępem swego autorstwa i objaśnieniami Balladynę (1908) i Beniowskiego (1909) Juliusza Słowackiego w popularnonaukowej serii Wybór pisarzów polskich dla domu i szkoły oraz – jako przyczynek do badań nad „kierunkiem religijno-mistycznym” Adama Mickiewicza – wspomnienia Józefa Przecławskiego o Józefie Oleszkiewiczu (1914). W autografie pozostawił opracowanie Sztuki rymotwórczej Franciszka Ksawerego Dmochowskiego. Jego zainteresowania obejmowały szerokie spektrum literatury polskiej końca XVIII, XIX i 1. poł. XX w. Wydał studium poświęcone Władysławowi Syrokomli („Biblioteka Warszawska” 1904, t. 1–2). Wypowiadał się na temat twórczości pisarzy oświecenia (m.in. Woronicz a Naruszewicz, „Pamiętnik Literacki” 1936, nr 1/4), romantyków (m.in. Masynissa, Irydion, Kornelia, „Ateneum” 1895, t. 1, z. 2; Uwagi o „Marii Stuart” Słowackiego w przedstawieniu prof. Małeckiego, „Ateneum” 1896, t. 3, z. 7) oraz epigonów romantyzmu (w serii Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej). Badał również zagadnienia wersologiczne, dowodząc słabości ogłoszonej przez Stanisława Mleczkę teorii wiążącej rytm wiersza z oddechem i biciem serca (Filozofia rytmu, „Biblioteka Warszawska” 1902, t. 2–3). Odnosił się do przekładów, analizując umiejętność dostosowania stylu tłumaczenia do oryginału ([rec.] A. Negri, „Niedola”; „Burze”, przekł. M. Konopnicka, „Prawda” 1902, nr 2–3).

Obficie recenzował bieżące piśmiennictwo. Od 1895 r. drukował artykuły i recenzje w „Ateneum”, od 1898 r. w „Bibliotece Warszawskiej” i „Prawdzie”, w l. 1901–1904 w „Głosie”, w l. 1902–1904 w „Ogniwie”, od 1903 r. w „Książce”. W 1906 r. był członkiem redakcji wychodzącego w Kijowie, zawieszonego po kilku numerach socjalistycznego „Brzasku”. W l. 1908– –1910 publikował w socjalistycznym piśmie „Wiedza” i w jego kontynuacji – „Nowym Życiu” (1910–1911). Omawiał twórczość Henryka Sienkiewicza, Marii Konopnickiej, Wiktora Gomulickiego, Antoniego Langego, Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Stanisława Wyspiańskiego,

Stefana Żeromskiego. Badał dramat młodopolski (Nieco o dramacie polskim i St. Przybyszewskim, „Świt” (Kijów) 1906, nr 1). Interesował się tzw. kwestią kobiecą i zagadnieniami z obszaru estetyki. Podjął m.in. rozważania na temat różnic między „typem” a „charakterem artystycznym”, konstatując, że stworzone przez estetykę klasyczną czyste „typy” nie istnieją („Utwór literacki nie jest fotografią, lecz malowidłem”; Typ i charakter, „Pamiętnik Literacki” 1936, z. 1).

Wiele uwagi poświęcał kwestii wychowania młodego pokolenia. Po wydarzeniach 1905 r. artykuł Drogoszewskiego o nowej generacji wywołał „spór o młodzież” (R. Wroczyński). Publicysta zarzucał młodemu pokoleniu odejście od dążeń społecznych i „od ruchów życia zbiorowego”, co miało być skutkiem znużenia i obojętności dostrzegalnych również w dyskusjach literackich (Kilka słów o młodzieży, „Wiedza” 1909, nr 51). Poczucie „odpowiedzialności za przyszłość” widział w pokoleniu filaretów i filomatów, młodzież współczesna, twierdził, „woli zaś nieraz perkaliki Połanieckiego” (tamże).

O pisarzach pozytywizmu. W dłuższych studiach tłem omówienia twórczości czynił biografię pisarza. Dzieła literackie rozpatrywał pod kątem psychologicznym, w wymiarze ideowym poszukiwał pierwiastków demokratycznych i kontekstów, które decydowały o ich obecności. Literaturę, zwłaszcza polską, widział jako „zadanie społeczne”. Tę kategorię zastosował również w definicji rodzimego pozytywizmu, który na gruncie polskim miał być ruchem umysłowym o „tendencjach wybitnie społeczno-narodowych”, nie zaś „nauką filozoficzną Comte’a” – stąd określenie „pozytywizm warszawski” (Pozytywizm polski, w: Encyklopedia wychowania, t. 9, 1921). Za główne konsekwencje pozytywizmu w literaturze uznał utylitaryzm, „umiejętne badanie rzeczywistości”, podniesienie kwestii kobiecej i edukacyjnej. Za dzieło spełniające funkcję wykładu na temat pozytywizmu polskiego uważał Zarys literatury polskiej (1864–1897) Chmielowskiego. Diagnozował silne wpływy literatury rosyjskiej na swoje pokolenie, tłumacząc to wyższym w odniesieniu do literatury polskiej poziomem „pierwiastka demokratycznego” w dziełach Rosjan. Skrzywiony obraz pokolenia „realistów” ze Szkoły Głównej odnalazł w Ojcach i dzieciach Iwana Turgieniewa oraz w powieści Urwisko Iwana Gonczarowa. Zmierzch pozytywizmu upatrywał w rozwoju nowych prądów społecznych, które znalazły swoje odzwierciedlenie na łamach „Głosu” (od 1886 r.). Spod „moralnej presji pozytywizmu” najwcześniej miał się wyłamać Henryk Sienkiewicz (Pozytywizm).

W obszernym studium poświęconym twórczości Orzeszkowej (Eliza Orzeszkowa, „Biblioteka Warszawska” 1900, t. 3–4) określił pisarkę mianem „znakomitej naszej bojowniczki o cele humanitarne”, podkreślił znaczenie w jej twórczości „sprawy kobiecej” oraz podnoszenia wagi wychowania i wykształcenia. W opinii krytyka to kwestia włościańska miała wprowadzić do twórczości Orzeszkowej „ferment, który ujawnił głęboką różnicę usposobień pomiędzy ludźmi, co powinni byli stać obok siebie najbliżej, […] który włożył wreszcie jej pióro do ręki” (tamże), a „nikt przed Orzeszkową nie dał nam tak prawdziwych, a tak szeroko zakreślonych obrazów życia ludu” (tamże, t. 4). Pierwszym powieściom zarzucał brak wprawy pisarskiej i dydaktyzm, „naiwne niemal przejęcie się hasłami pracy organicznej” (tamże). Podkreślał ewolucyjny charakter twórczości i poglądów („utwory Orzeszkowej są jakby ogniwami jednego łańcucha, […] które zahaczają się o siebie i jakby wywijają się z poprzedzających”; tamże, t. 3). Za przełom – podobnie jak Chmielowski – uznał twórczość poł. lat 70. (od Pani Luizy po Meira Ezofowicza), kiedy zanikła skłonność do pouczania czytelników. Meir Ezofowicz był według Drogoszewskiego arcydziełem, jedną z najważniejszych polskich powieści (w liście do autorki z 7 IV 1903 pisał, że była to książka, którą zabrał ze sobą do więzienia, w liście z 22 VI 1903 nazwał ją rzeczą „wielką i świętą”). Nowele z cyklu Melancholicy traktował jak zapowiedź zwrotu „do zagadnień przeważnie treści etycznej”, cenił Ascetkę. Za „wadliwe” w dziele Orzeszkowej uważał „psychologię bohaterów”, odchodzenie od realizmu (tamże). Miano arcydzieła przyznał powieści chłopskiej; jako szczytowy punkt rozwoju talentu wskazał Chama i Bene nati.

Sienkiewicza nazwał Drogoszewski „uosobieniem reakcji”, a kult jego twórczości „zmorą”. Negatywna opinia o pisarzu nie powinna być łagodzona „prywatnymi zasługami” (list do E. Orzeszkowej z 4 V 1903). W poświęconym Sienkiewiczowi artykule stwierdził, że pisarz zaczynał jako „nieodrodne dziecko swej epoki, jako pozytywista […] i jako demokrata” (Henryk Sienkiewicz. Szkic jubileuszowy, „Prawda” 1900, nr 49–51). Drogą do uznania wśród czytelników była „pierwotność czy awanturniczość wyobraźni”, której nie miała Orzeszkowa; podobną przewagę wykazywał Słowacki nad Mickiewiczem i Krasińskim. Orzeszkową można uznać za artystkę, jeśli przyjmie się rozumienie dzieła sztuki jako „wzruszeniowego wyrazu osobistości ludzkiej” (tamże). Wady pisarstwa Sienkiewicza to nieumiejętność syntezy, a w wymiarze ideologicznym – traktowanie „wojny społecznej” (w znaczeniu: rewolucji) jako rozboju (tamże). Rodzinie Połanieckich i Bez dogmatu przyświecała idea charakterystyczna również dla twórczości Paula Bourgeta: „[…] konieczność cofnięcia się z drogi, którą wytknęła dla siebie myśl nowoczesna” (tamże, nr 51). W stanowiącym nawiązanie do wystąpienia Stanisława Brzozowskiego artykule O „obcym człowieku” („Głos” 1903, nr 16) Drogoszewski wzmocnił krytykę Sienkiewicza, w ironicznej, emocjonalnej formie wskazał przyczyny, które miały powodować rozziew między sposobami myślenia pisarza i społeczeństwa.

„Na lewym skrzydle organiczników” krytyk umieścił Konopnicką, zestawiając jej pisarstwo m.in. z twórczością Wiktora Gomulickiego i Adama Asnyka, diagnozując odmienny sposób „miłowania ludzi” (U steru. Dlaczego miłujemy Konopnicką?, „Ogniwo” 1902, nr 1). Nadzieję poetki na porozumienie dworu i chaty uznał za mrzonki, ideał, który „nie był szczerze demokratyczny, bo przecie pracownik musi się wyzwolić z wszelkiej opieki”, ale wyznawany w dobrej wierze (Maria Konopnicka, „Nowe Życie” 1910, nr 3).

O modernistach. W listach do Orzeszkowej mówił o nowym pokoleniu pisarzy, że lekceważy obowiązki społeczne. O popularności Przerwy-Tetmajera w opinii krytyka zdecydował „namiętny temperament” wyrażający się w pełni w erotykach, choć zawarta w nich zmysłowość zbliżała się do rozwiązłości. Zarzucił poecie nurzanie się w „mistycznych tęsknotach”, pozowanie na pesymistę oraz nieumiejętność transponowania wrażeń na idee (Kazimierz Przerwa-Tetmajer jako liryk, „Biblioteka Warszawska” 1899, t. 1). W rozważaniach nad poezją interesował go aspekt formalny – rytm i rym. Zaznaczał, że przełamywanie trudności rytmicznych i rymowych nie jest jedynym warunkiem „wykwintności formy”, w twórczości poetów (np. u Z. Przesmyckiego) można bowiem dostrzec również „uczone rzeźbiarstwo” (tamże). W poezji Langego widział wyraźny wpływ symbolistów, w warstwie formalnej zaś prostotę, kunsztowność, „wewnętrzne rzeźbiarstwo” połączone z „egzotycznością rymu i układów zwrotkowych” i naddatkiem „pierwiastków algebraicznych” (Antoni Lange, „Prawda” 1898, nr 45). Według Marii Lipskiej i Romana Lotha publikowane przez Drogoszewskiego na łamach „Ogniwa” recenzje liryki młodopolskiej opierają się na nowatorskich analizach „sensu teorio-poznawczego i ontologicznego środków wyrazu poetyckiego”, co jest dostrzegalne w recenzjach W mroku gwiazd Tadeusza Micińskiego („Ogniwo” 1903, nr 3) i Dnia duszy Leopolda Staffa („Ogniwo” 1904, nr 2). Nowatorska jest również sformułowana przez krytyka geneza modernizmu, w której Drogoszewski dostrzega „związki światopoglądowe między połaniecczyzną a przybyszewszczyzną” ([rec.] S. Przybyszewski, „Śnieg”, tamże, nr 30). Wypowiedzi Drogoszewskiego na temat twórczości młodopolan spotkały się z ostrą reakcją Leona Choromańskiego, który nazwał je przykładem krytyki „przedpotopowej, despotycznej”, a krytyka „typowym konserwatystą”: „Jego przemawianie półgębkiem, kwaśna mina i boczenie się wobec tzw. »modernizmu« nie było niczym innym, jak zakłopotaniem człowieka inteligentnego, którego narzędzia krytyczne źle się nadają do nowych materiałów sztuki” (L. Choromański, Krytycy i recenzenci. A. Drogoszewski, „Prawda” 1913, nr 44). Zdaniem Choromańskiego Drogoszewski uśmiercił twórczość Orzeszkowej, pisarstwo Sienkiewicza rozpatrywał z perspektywy „wroga ideowego”. źródeł „niemocy [tak rozumianej] krytyki” pisarz doszukiwał się we wpływach poprzedniej epoki, którą Drogoszewski wyrażał przez hasło: „My nie żyjemy, tylko ród!”.

W swoich analizach Drogoszewski kładł nacisk przede wszystkim na wymiar społeczny i „demokratyczny” utworów. Interesowały go dociekania biograficzne i bibliograficzne. Zdobył uznanie Chmielowskiego, który odmówił mu kompetencji historyka literatury, ale docenił go jako recenzenta, zwłaszcza twórczości Konopnickiej. W latach 30. Tadeusz Grabowski określił Drogoszewskiego mianem „znawcy romansu epoki” i „badaczem dramatu”, głównie twórczości Orzeszkowej i Syrokomli. Julian Krzyżanowski nazwał krytyka „pracowitym recenzentem”, który nie zdążył scalić „mozolnie gromadzonych strzępów wiedzy”. Więź duchowa, jaką Drogoszewski nawiązał z Orzeszkową, i prace nad jej spuścizną czynią z niego znaczącą postać w historii krytyki.