Duchińska Seweryna

Maria Berkan-Jabłońska

Pisarka, poetka, redaktorka, publicystka, tłumaczka, działaczka, uczestniczka życia literackiego i kulturalnego w kraju i na emigracji. Pseudonimy i kryptonimy: Jarosza; Gryf; Ukrainicz; S. z Ż.; S. z Ż. P.; S. P.; S. z Ż. D.; S. z Ż. D…; S.Z.Ż.D.; S.D.; Seweryna Ż.; Seweryna D……; Seweryna Ż. D.; Sew. D.; Autorka Kroniki Zagranicznej w „Bibliotece Warszawskiej”.

Informacje biograficzne. Urodziła się 8 I 1816 w Koszajcu pod Sochaczewem. Pochodziła z zamożnej rodziny ziemiańskiej (ojciec Józef Żochowski h. Brodzic, matka Marianna Trzcińska h. Rawicz) o silnych tradycjach patriotycznych. W l. 1828–1830 uczyła się na warszawskiej pensji Zuzanny Wilczyńskiej. W 1832 r., w wieku 16 lat, wyszła za mąż za Tomasza Aleksandra Pruszaka, porucznika 27. Pułku Strzelców Konnych, a zarazem syna wpływowego ziemianina i przedsiębiorcy, Aleksandra Pawła Pruszaka. Po ślubie mieszkała krótko w Budzyniu (parafia Żychlin) i w Warszawie, a od 1834 r. w majątku męża – Śleszynie (parafia Sołek). W l. 1833–1840 urodziła sześcioro dzieci (trzy córki i trzech synów; dwóch zmarło we wczesnym dzieciństwie), jednak życie rodzinne na prowincji nie spełniło jej oczekiwań. Listy zachowane w Bibliotece im. Zielińskich wskazują na romans z Cyprianem Walewskim poznanym w Busku ok. 1842 lub 1843 r. (Listy Seweryny z Żochowskich Pruszakowej z lat 1844–1846 do Cypriana Walewskiego, Biblioteka im. Zielińskich TNP, rkps sygn. 118). Nadzieje na nowy związek mogły zdecydować o nieformalnej separacji z mężem i wyjeździe latem 1844 r. do Koszajca, a trzy lata później do Warszawy. Gdy zerwanie z Walewskim stało się faktem, Pruszakowa nie wróciła do męża, lecz wbrew rodzinie zdecydowała się na życie w Warszawie, gdzie podjęła intensywną pracę samokształceniową pod okiem Kazimierza Władysława Wójcickiego. Pierwsze publikacje spotkały się z przychylnym odbiorem, a dodatkową popularność zyskała za sprawą salonu literackiego, jaki prowadziła najpierw przy ul. Senatorskiej, a następnie w pałacu Andrzeja Zamoyskiego przy Nowym Świecie. Działała w Związku Patriotycznym Dobroczynności Warszawianek. W czasie powstania styczniowego przewodniczyła tajnemu stowarzyszeniu grup kobiecych, tzw. piątek. Uprzedzona przez Rząd Narodowy o niebezpieczeństwie aresztowania, w listopadzie 1863 r. wyemigrowała do Francji. Owdowiawszy (1856), w 1864 r. wyszła za mąż za historyka i etnografa Franciszka Henryka Duchińskiego. Na obczyźnie mieszkała przede wszystkim w Paryżu, jedynie w l. 1870–1876 przebywała poza Francją, m.in. w Wiedniu, Karlsbadzie, Dreźnie, Raperswilu, Genewie. We wszystkich miejscach swego pobytu uczestniczyła w życiu społecznym i kulturalnym Polonii, stając się stopniowo „autorką instytucją”. Jako pierwsza Polka została przyjęta do paryskiego Towarzystwa Etnograficznego, a później do Towarzystwa Geograficznego. Była też honorową członkinią Towarzystwa Muzeum Narodowego w Rapperswilu, należała do Towarzystwa Filharmonicznego, w l. 1893–1905 przewodniczyła Towarzystwu Kobiet Polskich im. Klaudyny Potockiej i licznym komitetom okolicznościowym. Dwukrotnie organizowano uroczyste jubileusze jej pracy literackiej: 13 VII 1872 w Rapperswilu z okazji dwudziestopięciolecia, w Paryżu w 1897 r. z okazji pięćdziesięciolecia. Zmarła 21 VIII 1905 w Passy. Została pochowana w Montmorency na cmentarzu Champeaux.

Kręgi twórczości. Debiutowała w 1848 r. powiastkami Ojciec Salezy i Fantazja (Album Literackie, pod red. K.W. Wójcickiego, 1848). Do gatunków najczęściej przez nią uprawianych należały obrazki obyczajowe, opowiadania dla ludu, gawędy wierszowane, liryki – często okolicznościowe. Współpracowała z kompozytorami jako librecistka oper i oratoriów (np. Monbar, czyli Flibustierowie; Alexota Jordan, czyli krzyż na Litwie; Śluby Jana Kazimierza. Oratorium). W okresie międzypowstaniowym wydała m.in. Powieści naszych czasów (t. 1–4, 1853), Gawędy i powieści (t. 1–2, 1854), Powieści poetyczne (t. 1–4, 1855) oraz cieszące się dużym uznaniem poematy biograficzne: Elżbieta Drużbacka. Powieść z XVII wieku (1855) i Sebastian Klonowic („Biblioteka Warszawska” 1855, t. 4). Zdecydowanie wartościowsza wydaje się twórczość przekładowa Duchińskiej, doceniana ze względu na swój pionierski charakter. Jeszcze przed powstaniem styczniowym pisarka ogłosiła tłumaczenia trzech ważnych pozycji: Frédérica Gustave’a Eichhoffa Obraz literatury średniowiecznych ludów, a mianowicie Słowian i Niemców. Z dodatkami i poprawą co do literatury Słowian W.A. Maciejowskiego (t. 1–2, 1856), Antoine-Frédérica Ozanama O poezji włoskiej w średnich wiekach jako źródle do „Boskiej Komedii” Danta (bez podp., „Biblioteka Warszawska” 1857, t. 2) i Dzieje Węgier pod względem historycznym, artystycznym, literackim i społecznym (pod red. J. Boldenyiego, podp. S.P., 1863). Studium Ozanama dopełniła o pierwsze polskie tłumaczenie Stabat Mater dolorosa Jacopone da Todi. W następnych dekadach przyswajała polskiej kulturze wiele znaczących utworów, m.in. Pieśń o Rolandzie („Biblioteka Warszawska” 1866, t. 1), Cyd. Poemat rycerski (tamże, t. 3), Kalevala. Epopeja finlandzka („Biblioteka Warszawska” 1869, t. 3), poemat Janosz Witeź Sándora Petőfiego („Biblioteka Warszawska” 1870, t. 1–2, 1871), ponadto wiele ludowych pieśni skandynawskich, ruskich, serbskich, bułgarskich, prowansalskich, hiszpańskich, rumuńskich, nie licząc już pozycji z bieżącego piśmiennictwa francuskiego, hiszpańskiego, angielskiego, słoweńskiego, czeskiego czy niemieckiego. Od 1853 r. niemal do końca życia regularnie współpracowała z „Biblioteką Warszawską” (tu: kroniki paryskie), redakcjami „Kłosów”, „Tygodnika Ilustrowanego”, „Wieczorów Rodzinnych”, „Bluszczu”, „Kroniki Rodzinnej”, „Ruchu Literackiego”, „Tygodnika Powszechnego” i in.

Uwagi ogólne na temat formuły krytycznoliterackiej. Trzeba zaznaczyć, że w przypadku Duchińskiej trudno mówić o twórczości stricte krytycznoliterackiej, a raczej o pewnych jej elementach. Podstawę wartościowania utworów stanowiły ich zawartość myślowa, recepcja, czyli praktyczne zasilenie społecznego lub narodowego „krwiobiegu”, oraz intencje: „Moralność dzieła leży nie tyle w samym utworze, ile w poczuciu piszącego” (Kronika zagraniczna, „Biblioteka Warszawska” 1870, t. 1). Bardzo niewiele uwagi autorka poświęcała kwestiom estetycznym, analizy filologiczne zastępując relacjonowaniem treści albo stereotypowymi formułami w rodzaju: „serdeczna pieśń”, „wyborna charakterystyka”, „wielka łatwość w oddaniu” (Literatura francuska. „La Légende des siècles” par Victor Hugo, „Biblioteka Warszawska” 1860, t. 10). Gdy idzie o obowiązki krytyka, kładła nacisk na konstruktywne wydobywanie z literatury wskazań moralnych, ideowych i oczywiście narodowych: „Niech inni rozgrzebują w bagnisku sploty gadzin bluzgające zatrutym jadem, my ich nie myślimy poruszać. My wolimy raczej dotknąć ustępów świadczących, że duch poety w chwilach szczerego natchnienia ubiega w te wysokie stropy, skąd świeci czysty promień ideału” (Parisiana, „Ruch Literacki” 1877, nr 18).

Polska tradycja kulturowo-literacka: krytyka apologetyczna. Szkice na temat dawnej i współczesnej literatury polskiej Duchińska poświęcała uznanym postaciom: Janowi Kochanowskiemu, Kazimierzowi Brodzińskiemu, Józefowi Bohdanowi Zaleskiemu, Tomaszowi Augustowi Olizarowskiemu, Kazimierzowi Władysławowi Wójcickiemu, Antoniemu Edwardowi Odyńcowi, konstruując je wedle schematu „życia i twórczości”. Wydaje się, że szkice reprezentowały typ przejściowy w biografistyce dziewiętnastowiecznej, z jednej strony pisarka dbała bowiem o coraz bogatszy materiał dokumentacyjny, z drugiej – odrzucała Taine’owską szkołę historyczności, nie stroniąc od poetyckiego stylu, wyrazistych ocen, genezy psychologicznej i apologetyzacji. Mimo fascynacji staropolszczyzną dla Duchińskiej „najpiękniejszą dobą” w polskiej literaturze pozostawał romantyzm (Kronika paryska, „Biblioteka Warszawska” 1883, t. 3), interpretowany wybiórczo. Owszem, pisarka chętnie wyrażała swoje oceny, wykorzystując parafrazy słów Mickiewicza lub powołując się na jego sądy z Prelekcji paryskich, lecz rewolucyjno-bajroniczne rysy romantyzmu były rewidowane na rzecz „literatury wysnutej z głębi ducha narodowego” (tamże), o nachyleniu folklorystycznym i fideistycznym. W prywatnej hierarchii Duchińskiej do antywzorów literackich należała twórczość libertyńska i kosmopolityczna, np. Kajetana Węgierskiego. Zestawiając poetę z Voltaire’em, pisała: „[…] śmiał nastroić organy swoje na nową i wstrętną narodowi nutę” (Przegląd literatury hiszpańskiej, „Biblioteka Warszawska” 1876, t. 2).

Literatura kobiet. Sposób, w jaki Duchińska oceniała literaturę tworzoną przez kobiety, zasadniczo nie różnił się od modelu przedstawionego wcześniej, zwłaszcza w odniesieniu do polskiego kręgu kulturowego. Liczne przedpowstaniowe szkice traktujące o Elżbiecie Drużbackiej, Marii Wirtemberskiej, Tekli Łubieńskiej, Annie Nakwaskiej, Klementynie Hoffmanowej, Eleonorze Ziemięckiej układały się w ciąg kobiecej tradycji dokumentującej społeczną i narodową użyteczność ich literackich dokonań. Raczej zachowawcza w deklaracjach emancypacyjnych, Duchińska opowiadała się za prawem kobiet do działalności literackiej bardzo koncyliacyjnie: „niechaj naucza, pociesza i koi” (Stanowisko piszących kobiet, „Dziennik Warszawski” 1854, nr 37). Od pisarstwa kobiecego oczekiwała jedności przekazu i życia, chrześcijańskiej empatii wobec bliźnich, „miłości, ku wszystkiemu, co wzniosłe” (Ziemięcka Eleonora (1819–1869), „Noworocznik (Kalendarz) Ilustrowany dla Polek” 1861). W okresie emigracyjnym Duchińska nie prezentowała już autorek polskich w odrębnych publikacjach, za to w kronikach wskazywała literackie i naukowe dokonania kobiet. Kilka nazwisk powtarzało się na przestrzeni dekad z dużą regularnością. Wśród poetek i prozaiczek Duchińska z aprobatą wymieniała siostry Brontë, Mary Cavanagh, Elisabeth Gaskell, Georgianę Fullerton, Paulinę Craven, Frederikę Bremer, Carmen Sylvę (właśc. Elżbieta, królowa rumuńska), Fernán Caballero (właśc. Cecilia Böhl de Faber), tę ostatnią za wyjątkowe związki z ojczystą Andaluzją (Przegląd literatury hiszpańskiej). Genialną poetką została nazwana Elisabeth Browning za sprawą symbiozy klarowności języka, wzniosłości idei i skuteczności oddziaływania słowem (jej wiersze wpłynęły na projekt reformy brytyjskiego prawa pracy dotyczącego dzieci). Podobnie Duchińska uzasadniała znaczenie twórczości Harriet Beecher Stowe, autorki Chaty wuja Toma (Z życia Henrietty Beecher-Stove, „Kronika Rodzinna” 1890, nr 11). Znamienny jest jej stosunek do ostatniej powieści George Eliot (właśc. Mary Ann Evans) Impressions of Theophrastus Such: „Filozofia autorki, nieożywiona wiarą ani nadzieją, nierozgrzana ciepłem miłości, wyraźnym jest odbiciem nihilistycznej teorii Schopenhauera” (Nowe wydawnictwa angielskie, „Kronika Rodzinna” 1880, nr 12).

Popularyzacja literatury obcej. Projekt komparatystyczny. Duchińska jednoznacznie opowiadała się w literaturze po stronie tendencji idealistycznych, co przekładało się na pochwałę sztuki zaangażowanej w sprawy społeczno-narodowe, zaś w kwestiach moralno-obyczajowych – konserwatywnej. Od lat 70. w jej publikacjach powracał temat „walki idealizmu i realizmu”, oddający według pisarki stan bieżącej kultury zachodnioeuropejskiej. Wyrażała sprzeciw wobec nowych kierunków światopoglądowych i artystycznych, których sensu nie rozumiała: pozytywizmu, realizmu interpretowanego jako „krwawy szczebel pozytywizmu” (Kronika paryska, „Biblioteka Warszawska” 1870, t. 1), dekadentyzmu czy parnasizmu. Drażniły ją brak „tego, co moralną perspektywę stanowi”, w powieściach Gustave’a Flauberta (tamże), eksponowanie „zgnilizny” przez Émile’a Zolę („Biblioteka Warszawska” 1883, t. 3), pogoń za piękną formą u Théophile’a Gautier, pesymizm wierszy Giacoma Leopardiego („Kronika Rodzinna” 1889, nr 11) i „ciemne bezdroża” myśli buddyjskiej Charles’a Leconte’a de Lisle’a („Biblioteka Warszawska” 1870, t. 1). Wyjątkowo ostro polemizowała z przesłaniem i metodą Filozofii sztuki greckiej Hippolyte’a Taine’a (tamże). Chwaleni byli: Walter Scott, Victor Hugo, Jules Breton, Joseph Autran, François Coppée, Eugène Manuel, Edouard Pailleron, Alfred Tennyson czy Robert Browning. W jej postrzeganiu prowansalskiej grupy Les Felibres, skupionej wokół Frédérica Mistrala, Théodore’a Aubanela i Josepha Roumanille’a, kryła się niedwuznaczna sympatia dla mniejszości opierającej się polityce centralizacji (Przegląd odrodzonej literatury prowansalskiej, „Biblioteka Warszawska” 1878, t. 1). Od męża Duchińska przejęła z kolei kontrowersyjną teorię odrębności cywilizacji aryjskiej i turańskiej, która skłoniła ją do poszukiwania w literaturze pokrewieństwa między kulturą ludów indoeuropejskich a kulturą zachodniosłowiańską. Tym samym zachodnia Słowiańszczyzna i Piastowska Polska zyskiwały wyraźną europejską sygnaturę w opozycji do niearyjskiej Moskwy.

W tej perspektywie można również mówić o niewyartykułowanym wprost, ale jednak rozpoznawalnym projekcie komparatystycznym. Autorka starała się wyjść w swojej krytyce literackiej poza obręb polskiego obszaru kulturowego, co trafnie podsumował po jej odczycie na temat poezji Sandora Petőfiego Maksymilian Hertel: „Takie porównania rzucają wiele światła na nasze narodowe obowiązki i sposoby, jakimi je dopełniamy” (Odczyt Pani Seweryny Duchińskiej w Paryżu, „Kurier Polski w Paryżu” 1885, nr 34). Częścią tego zamysłu była konsekwentnie prowadzona popularyzacja literatury powszechnej, przede wszystkim francuskiej, z którą Duchińska była doskonale obeznana. Dobrze orientowała się także w dokonaniach dawnej i współczesnej literatury hiszpańskiej, skandynawskiej, niemieckiej, angielskiej; interesowała się piśmiennictwem węgierskim, słoweńskim, czeskim, holenderskim, nowogreckim, bułgarskim, rumuńskim. Polscy czytelnicy zawdzięczali jej znajomość wielu ważnych zjawisk i postaci ze świata europejskiej kultury, poczynając od szczegółowych ustaleń na temat średniowiecznych pieśni i eposów, przez portrety – Miguela Cervantesa, Antoniego Trueby, François Coppée’go, Eugène’a Manuela, Sándora Petőfiego, Francego Prešerna, wzmianek o Zoli, Walcie Whitmanie, Henriku Ibsenie, aż po nieaprobowaną twórczość dekadentów.

Konkluzja. Krytycznoliterackie prace Duchińskiej z założenia realizowały przede wszystkim zadania sprawozdawcze i popularyzatorskie. Szkice z początkowych lat jej działalności oraz opracowania polskiej literatury często utrzymane były w epigońsko-romantycznej stylistyce, jaka wydawała się autorce najodpowiedniejsza dla wyrażenia patriotycznych treści, być może dlatego rażą dziś językowymi kliszami, stereotypowym obrazowaniem, nadmiernie patetyczną retoryką. Ciekawiej wypadają na ich tle artykuły i korespondencje popowstaniowe, pisane z myślą o odbiorcach krajowych. Bez wątpienia można zarzucić jej konwencjonalność i stronniczość upodobań, brak filologicznego aparatu pojęciowego, czasem wtórność ujęć, ale nie wolno odmówić konsekwencji i wytrwałości w mobilizowaniu czytelników do umysłowego wysiłku. Nie należy również zapominać o zasługach pierwszeństwa, gdy idzie o włączenie w krąg polskiej kultury wielu nieznanych wcześniej dzieł i postaci literatury dawnej. W pełni zasłużenie powiedziano o niej, że była „tytanem pracy przekładowo-popularyzatorskiej”.