Dyboski Roman

Grażyna Borkowska

Historyk literatury angielskiej, publicysta, krytyk literacki.

Informacje biograficzne. Urodził się 19 VIII 1883 w Cieszynie jako syn Marii z Łopuszańskich i Antoniego Dybki. W 1881 r. jego ojciec, syn galicyjskiego rolnika, prawnik, który ukończył studia na Uniwersytecie Lwowskim oraz Uniwersytecie Jagiellońskim, przybył do Cieszyna w poszukiwaniu pracy, w 1892 r. został notariuszem, a nieco wcześniej zmienił nazwisko na Dyboski (prowadził aktywną działalność charytatywną, wspomagał szkolnictwo polskie, podkreślał, że ludność Śląska Cieszyńskiego mówi i po niemiecku, i po polsku). Roman Dyboski miał troje młodszego rodzeństwa: Stanisława, ur. 1885; Eleonorę Jadwigę, ur. 1886; Tadeusza Ignacego, ur. 1891. Uczył się w gimnazjum niemieckim w Cieszynie (matura z wyróżnieniem w 1901 r.), studiował w Krakowie germanistykę i anglistykę pod opieką znakomitego uczonego, Wilhelma Creizenacha, a także filologów klasycznych: Kazimierza Morawskiego i Maksymiliana Kawczyńskiego. Kontynuował naukę na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie w 1907 r. uzyskał stopień doktora na podstawie rozprawy o Alfredzie Tennysonie (Tennysons Sprache und Stil), zaś niedługo później habilitację na podstawie serii artykułów o dawnej literaturze angielskiej (m.in. Songs, Carols and Other Miscellaneous Poems from the Balliol Ms. 354, Richard Hill’s Commonplace Book, ed. R. Dyboski, 1908). W 1908 r. został docentem języka i literatury angielskiej na Uniwersytecie Wiedeńskim, od 1911 r. – Jagiellońskim (czasowo przebywał w Oksfordzie, Londynie i Cambridge). W 1914 r. zmobilizowany do służby w armii austro-węgierskiej, dostał się do rosyjskiej niewoli, w której przebywał w l. 1915–1921. Po powrocie do Krakowa został profesorem zwyczajnym UJ (w l. 1930–1931 pełnił funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego UJ). Wykładał w Szkole Nauk Politycznych UJ. Był członkiem PAU, Czeskiej Akademii Nauk, School of Slavonic Studies of London University, wielu prestiżowych gremiów amerykańskich, m.in. Fundacji Kościuszkowskiej. Wyjazd do Warszawy w listopadzie 1939 r. w poszukiwaniu grobu bratanka (zginął w czasie kampanii wrześniowej) uchronił go przed losem wielu profesorów krakowskich. W czasie okupacji zarabiał na życie lekcjami angielskiego i pracą w szkole zawodowej. Zmarł nagle 1 VI 1945. Odezwały się kardiologiczne obciążenia rodzinne, które spowodowały przedwczesną śmierć jego ojca i brata Stanisława. Ciekawym faktem pozanaukowym jest akces Dyboskiego do wolnomularstwa (loża „Przesąd Zwyciężony”); przynależność do tego kręgu zapewne miała związek z aktywnością wolnomularską brata – Tadeusza Ignacego. 

Gra na wielu instrumentach. Był tytanem pracy i inicjatorem wielu przedsięwzięć organizacyjnych. Zbudował na UJ anglistykę, której dotąd na ziemiach polskich nie było. Jednocześnie pracował naukowo, prezentując polskiemu i niepolskiemu odbiorcy wiedzę na temat literatury angielskiej, po I wojnie – także amerykańskiej. Pisał o twórcach brytyjskich w obu językach – polskim i angielskim – nie jako adept wiedzy na temat kultury wyspiarskiej, ale jako jej pełnoprawny badacz. Wykładał na uniwersytetach w Oksfordzie, Cambridge i Londynie, brał udział w zjazdach i konferencjach (Wszechświatowa konferencja w Cambridge, 1930). Zajmował się twórczością Josepha Conrada (Żywioł morski w twórczości Józefa Conrada, 1932); na użytek anglosaskich studentów syntetycznie omawiał literaturę polską od romantyzmu po współczesność. Oddzielną rozprawkę anglojęzyczną poświęcił Stefanowi Żeromskiemu i Władysławowi Stanisławowi Reymontowi (Żeromski and Reymont, 1926). Po polsku pisał o dziejach i kulturze dawnej Anglii (Literatura i język średniowiecznej Anglii, 1910), Alfredzie Tennysonie (Alfred Tennyson: jego życie i dzieła, 1912), Charlesie Dickensie (Charles Dickens: życie i twórczość, 1936), Johnie Ruskinie (Ze studiów nad Ruskinem, „Sprawozdania PAU” 1937, nr 8), Matthew Arnoldzie (Matthew Arnold i intelektualizm angielski, „Sprawozdania PAU” 1938, nr 6), George’u Meredith, Gilbercie K. Chestertonie (O „Magii” Chestertona, „Czas” 1932, nr 245), Eugenie O’ Neillu (Eugeniusz O’ Neill, [1937]) i przede wszystkim o Williamie Shakespearze (O sonetach i poematach Szekspira, 1914; Rytmika wysiłku i znużenia w twórczości Szekspira, 1917) i Johnie Miltonie (Milton i jego wiek, 1909). Interesowała go nie tylko literatura, ale kultura tout court, polska i – przede wszystkim – brytyjska, tłumacząca swoją inność, odrębność w stosunku do etosu kontynentalnego (Anglia po wojnie. Wrażenia i refleksje, 1924; O Anglii i Anglikach, 1929). Jego rozeznanie literackie i polityczne, które wkrótce po 1918 r. objęło także Stany Zjednoczone, służyło młodej polskiej dyplomacji kontynuującej lub nawiązującej relacje ze światem zachodnim. Interesował się kwestią szkolnictwa, organizacji szkoły, ideami przewodnimi obowiązującymi w nauczaniu i wychowywaniu młodego pokolenia, celami i strukturą uniwersytetu (O życiu akademickim na uniwersytetach angielskich. Dwa odczyty, 1909; Nauka a oświata pozaszkolna, 1924; Angielska szkoła internatowa a życie, 1937). W dziedzinie nauk społecznych powracał do pytania o relacje między centrum kulturowym a jego sąsiedztwem. W porównawczą parę ustawiał Kraków i Śląsk. W ten sposób, pośredni, zobiektyzowany przez refleksje naukowe, nawiązywał do wczesnej autobiografii obejmującej okolice Cieszyna i Kraków (Uwagi o regionalizmie, 1935). Inny jej aspekt – siedmioletni pobyt w Rosji (obóz jeniecki, internowanie) – utrwalił w wersji wspomnieniowej (Siedem lat w Rosji i na Syberii, 1915–1921. Przygody i wrażenia, 1922). Rozumiał niedoskonałości młodego państwa polskiego; zdołał się jednak wypowiedzieć jasno i dobitnie w sprawie reformy jędrzejewiczowskiej w szkolnictwie, także wyższym. Był zdania, że wolność służy nie tylko nauce, ale i państwu (Wolność nauki a interes państwa, 1932). 

O języku i stylu poetyckim. Stopnie naukowe Dyboski uzyskał na Uniwersytecie Wiedeńskim na podstawie rozpraw dotyczących literatury angielskiej. Jego ujęcia historycznoliterackie wywodziły się z doświadczeń filologii niemieckiej przełomu XIX i XX w. Był to model oparty na analizie językowej (i językoznawczej). Pisząc o języku i stylu Alfreda Tennysona, autor dokonywał skrupulatnej analizy językowej, badając etymologię, frekwencję i szyk wyrazów, powtórzenia, zabiegi słowotwórcze. Recenzując niemiecki oryginał tej pracy, Joachim Henryk Reinhold ubolewał, że nie możemy w niej liczyć na poetycko-obrazowe refleksje: „[…] autor zapowiedział nam w przedmowie, że jego pragnieniem (za wzorem prof. Heinzla) jest zbliżyć stanowisko filologiczne do obserwacyjno-opisowego postępowania nauk przyrodniczych” („Przegląd Polski” 1907, t. 2, z. 5). Przedmowa ta stanowi jedyne źródło wiedzy na temat wyborów metodologicznych młodego Dyboskiego. Jego wczesny dorobek jest na ogół niedostępny w naszych bibliotekach, a wersje polskie prac (jeśli powstały) są zawsze tylko skrótem, wyimkiem, sprawozdaniem, przeróbką większej całości na rzecz ujęcia informacyjno-popularnonaukowego.

Historyk literatury angielskiej. Kiedy Dyboski obejmuje w 1922 r. stanowisko profesora UJ, zmieniają się okoliczności jego pracy. Rośnie liczba studentów zainteresowanych anglistyką i potrzeba dostarczenia im narzędzi pracy, równocześnie młode państwo potrzebuje ambasadorów (formalnych i nieformalnych), którzy mogliby umacniać naszą pozycję na arenie międzynarodowej. Dyboski jest idealnym kandydatem do obu tych ról. I obu się podejmuje: zwraca się w stronę opracowań syntetycznych zarówno w dziedzinie literatury polskiej i angielskiej, jak i rodzimej historii (Periods of Polish Literary History, 1923; Modern Polish Literature, 1924; Outlines of Polish History, 1925; William Shakespeare, 1927; Byron: studium, 1927; Sto lat literatury angielskiej, 1957 – zbiorcza publikacja wcześniejszych prac Dyboskiego). Na temat kultury anglosaskiej nie stworzył dzieła jednolitego, opartego na jasnych przesłankach metodologicznych. Zarysował ważne punkty: średniowiecze, odrodzenie, Shakespeare, poszekspirowska zmiana paradygmatu kultury angielskiej – z dworsko-ludycznego na refleksyjno-purytański, powieść dziewiętnastowieczna, nowe propozycje ideowe przełomu XIX i XX w. (Ch. Kingsley, twórca chrześcijańskiego socjalizmu, i G.K. Chesterton, konserwatysta, postulujący potrzebę odmiany świata, związany z katolicyzmem). Miejsca „puste” między owymi punktami wypełniał artykułami, studiami, przyczynkami na temat metamorfoz ideowych myśli brytyjskiej i społeczeństwa, a także mało znanych w Polsce autorów i ich dzieł. Pod koniec lat 20. spędził wiele miesięcy w Ameryce i mimo obaw o narzucenie staremu kontynentowi docenianej, ale obcej mu kultury amerykańskiej włączył w obszar badań również tamtejszych twórców i ich dzieła (Stany Zjednoczone Ameryki Północnej: refleksje i wrażenia, 1930; Wielcy pisarze amerykańscy, 1958).

Czy w tym dorobku jest miejsce na krytykę literacką? Gdyby się trzymać wyłącznie kalendarza, to odpowiedź byłaby negatywna. W przypadku Dyboskiego 1918 r. nie stanowi etapu w działalności krytycznoliterackiej, ale dopiero ją otwiera. Uwzględniając jednak siedmioletnią wyrwę w jego biografii, a także nomadyczny tryb pracy, przyjmujemy, że przesunięcie okresu rozpatrywania osiągnięć Dyboskiego na lata międzywojenne jest w pełni uzasadnione. Dopiero zresztą w tym okresie pojawiają się częstsze wystąpienia publicystyczne i krytycznoliterackie. Publicystyka nie zawsze dotyczyła literatury, ale była jej bliska, jak np. relacja z wystąpienia w kościele anglikańskim w dzień św. Józefa, gdzie Dyboski niespodziewanie dla samego siebie mówił o stosunkach z Rosją sowiecką, o sowieckim ateizmie (Moje pierwsze kazanie, „Czas” 1923, nr 74). Jego opowieść znamionowały lekki podtekst autoironiczny i ślady powściągliwego dowcipu. Wypowiedzi krytycznoliterackie dotyczą m.in. oceny polskich przekładów literatury angielskiej i angloamerykańskiej. Recenzent unika prostych ocen, nie rozdaje cenzurek. Raczej pokazuje, jak tłumacze z najwyższej półki (J. Kasprowicz, E. Porębowicz, J. Paszkowski, W. Tarnawski) uniknęli czyhających pułapek, i śle w świat swoje pia desideria, czyli postulaty rozszerzenia listy utworów anglojęzycznych udostępnionych polskiemu odbiorcy (Literatura angielska i angloamerykańska, „Przegląd Warszawski” 1921, t. 3, nr 10). Inny rodzaj pracy krytycznoliterackiej stanowi artykuł Dyboskiego Mickiewicz as a National Poet (przedmowa do angielskiego wyboru dzieł Mickiewicza przygotowanego przez F.H. Forteya: Gems of Polish Poetry. Selections from Mickiewicz, 1923). Anglista ogłosił też kilka recenzji: Mrs. Allardyce Nicoll [Josephine Callina], “Shakespeare in Poland”, London–Oxford 1923 („Slavonic Review” 1923, Vol. 2, No. 4), Pessimism “In Excelsis”. M. Zdziechowski, “Europa – Rosja – Azja. Szkice polityczno-literackie”, Wilno 1923 (tamże, Vol. 1, No. 3). Recenzji, omówień, notek, artykułów dla „Slavonic Review” i innych gazet Dyboski napisał więcej. Jednak coraz częściej wypowiadał się na tematy historyczne, społeczne, polityczne. Był to, jak się wydaje, rodzaj kompromisu między ambicjami naukowymi Dyboskiego a nowymi rolami (np. propagandowo-dyplomatycznymi), które brał na siebie. Różnorodność formalno-tematyczna jego artykułów publicystyczno-krytycznych wynikała jednak przede wszystkim z braku wyraźnych granic między rozmaitymi gatunkami refleksji o literaturze. To przemieszanie dobrze pokazuje obszerny artykuł Romantyzm a dzisiejsza krytyka literacka w Anglii („Pamiętnik Literacki” 1910, z. 9; 1911, z. 10), gdzie Dyboski dokonuje przeglądu aktualnych stanowisk angielskich badaczy na temat epoki George’a Gordona Byrona. W końcowym komentarzu porównuje, nie do końca trafnie, sytuacje angielskiej i polskiej publiczności literackiej wobec romantyzmu. Anglicy, jak sami przyznają, do not care for poetry, podczas gdy Polacy zdaniem badacza „żyli wyłącznie przez literaturę” (1911). Kilkanaście lat później niejako naprawia własne uproszczenie w artykule O powojennej literaturze w Anglii („Przegląd Współczesny” 1939, nr 204), przyznając, że dzięki lekturze najnowszych dzieł Virginii Woolf, Dorothy Miller Richardson, Charlesa Morgana i in. „zbliżyliśmy się do wygasłego na pozór przed stu laty, ale nigdy całkowicie niestłumionego romantyzmu w powieści” (tamże). Konstrukcję podobną do artykułu o romantyzmie nosi rozprawka Wielcy powieściopisarze angielscy XIX wieku z perspektywy dzisiejszej („Pamiętnik Literacki” 1935, z. 1–2). Autor dokonuje rewaluacji wielkiej powieści XIX-wiecznej, obserwując stabilizację pozycji Dickensa i Williama Makepeace’a Thackeraya oraz żywiołowy wzrost rangi i popularności sióstr Brontë (to ostatnie zjawisko tłumaczy żywiołem uczuć płynących z ich utworów). Została przyćmiona gwiazda George Eliot; przyczynił się do tego odwrót od dogmatycznej naukowości i chłodu tamtej epoki.

Pracowite życie. Osiągnięcia Dyboskiego były doceniane, ale bez wielkiej fety na jego cześć. Unikał rozgłosu (choć pojawiają się opinie, głównie jednak badaczy współczesnych, że „się promował”), skrupulatnie rozliczał się z sukcesów i płacił nawet najmniejsze długi wobec poprzedników. Wydając Periods of Polish Literary History (1923), zaznaczał, że nie jest historykiem literatury polskiej i w sprawie wyboru materiału zapożyczył się u Stanisława Tarnowskiego, Ignacego Chrzanowskiego, Aleksandra Brücknera, a w kwestii metody u swego brytyjskiego mistrza, Williama Johna Courthope’a, autora wielotomowej edycji A History of English Poetry (Vol. 1–6, 1895–1910). W podręczniku Modern Polish Literature (1924) poczynał sobie nieco śmielej, co spotkało się z krytyką; pominięcie niektórych autorów w kompendium dziwiło Wilama Horzycę (1925): „Byłoby to zrozumiałe, gdyby prof. Dyboski w ogóle nie »parał się« współczesną prozą; gdy jednak wymienia i omawia Nitschową, Szczucką i Lutosławską, a zapomina o Kaden-Bandrowskim, Nałkowskiej, o Irzykowskim jako autorze Pałuby i wielu innych, to nie można obrazu tak nakreślonego nazwać trafnym”. Jeśli przyjąć, że była to książka autorska, którą w tamtej chwili tylko Dyboski mógł napisać, to należy zaakceptować jego wybór, uznawszy, iż mówi on tyleż o literaturze, co o autorze opracowania.