Eseistyka Czesława Miłosza

Elżbieta Kiślak

Pierwszą książką eseistyczną Miłosza stał się wydany w 1953 Zniewolony umysł, co zarazem sprawiło, że bardzo długo poeta poza Polską znany był jedynie jako pisarz polityczny, autor błyskotliwej diagnozy systemu totalitarnego. Bystra obserwacja społecznego konkretu, codziennego szczegółu, łączy się z tu z wyobraźnią historyczną i przenikliwym rozumieniem wielkiej perspektywy dziejów, ufundowanym na znakomitej, wszechstronnej erudycji, którego punktem wyjścia i ostatecznym sprawdzianem jest wszakże osobiste doświadczenie – te wyróżniki eseistycznej prozy Miłosza są wyraziste również w autobiografii intelektualnej Rodzinna Europa (1958). Jednak na bardzo bogaty dorobek poety w tym gatunku składają się już teksty z lat trzydziestych (pierwsze próby poprzedzały zresztą recenzje i krótsze wypowiedzi). Szczególne znaczenie mają natomiast eseje pisane podczas okupacji, kiedy dyskurs eseistyczny przechodzi znaczącą metamorfozę, pozbywa się lirycznej rozlewności, nabiera filozoficznej głębi, intelektualnej dyscypliny, precyzji i świadomości formy.

Literatura jest jednym z dominujących tematów w esejach Miłosza – znaleźć w nich można zdecydowane, prowokacyjne i pełne emocji sądy, przekorne wobec utartych hierarchii literackich, prowadzące nierzadko do polemik, a także często stosowany klucz biograficzny i sportretowane błyskotliwie sylwetki twórców; osobne książki Miłosz poświęcił Stanisławowi Brzozowskiemu i Annie Świrszczyńskiej. Niektóre teksty nigdy nie ukazały się w wydaniu książkowym, inne były przedrukowane kilka razy. Na ogół w wyborach dominuje klucz chronologiczny: Życie na wyspach (1997) zawiera teksty z lat 1988-1996, O podróżach w czasie (2004), gdzie zaznacza się wyraźniej temat religii – publikacje polskie z lat 1995-2003. Natomiast jeden temat kształtował dobór esejów – w Metafizycznej pauzie (1987) czy w Szukaniu ojczyzny (1992), książce w całości dotyczącej tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Przedwojenne próby eseistyczne, zamieszczane m.in. w „Ateneum” i „Piórze” oraz innych efemerycznych periodykach, w wydaniu książkowym ukazały się dopiero w tomie Przygody młodego umysłu. Publicystyka i proza 1931-1939 (2003), wraz z innymi artykułami, recenzjami, pomniejszymi wypowiedziami i korespondencjami kulturalnymi ze stypendialnego pobytu w Paryżu. Sam poeta nadawał im wartość jedynie dokumentalną, ale znalazło się tu kilka tekstów, które świadczą o powadze jego intelektualnych poszukiwań w epoce formowania własnej twórczej tożsamości. Mimo głoszonego ideału „dyktatury intelektu”(Bulion z gwoździ), naznaczone są jeszcze subiektywizmem i poetycką metaforyką, czasem przybierają formę dialogiczną, fikcyjnej rozmowy (rzeczywiste dialogi pojawią się w jego dojrzałej twórczości – z Gombrowiczem, z Venclovą). Ich pierwszoplanowym tematem jest powołanie poety, pytania o rację sztuki i jej wymiar etyczny (tryptyk z 1938: O milczeniu, Zejście na ziemię, Kłamstwo dzisiejszej poezji, O kłamstwie. Rozmowa z 1939). Od początku eseje stanowią też ukryty komentarz poetyckiej twórczości Miłosza – Dystans spojrzenia (1939) zapowiada już postawę wypracowaną w Ocaleniu. Swój język eseju, klarowny, urzekający trafną metaforyką, Miłosz ukształtował w tekstach pisanych podczas okupacji, przy nieprzecenionym wpływie rozmów z Tadeuszem Krońskim; powstał wtedy cykl Legendy nowoczesności (w całości wydany dopiero w 1996), rodzaj „intelektualnego pamiętnika”. Rozważania, których punktem wyjścia była intensywna i uważna lektura klasycznych powieści, Defoe, Balzaka, Stendhala, Lwa Tołstoja, a także Nietzschego, Gide’a, Williama Jamesa, demaskują mitologizację rzeczywistości, podstawowych pojęć, zwłaszcza „społeczeństwa” i „natury”, i z tych mistyfikacji, fanatycznego „wyabsolutnienia” wartości wywodzą przyczyny faszyzmu, upadku europejskiej kultury. Podejmują problem zagrożenia jednostki ze strony zbiorowości, ale też atakują aberracje indywidualizmu, który przeradza się w irracjonalizm. Religijność Zdziechowskiego i Granice sztuki o Witkacym wprowadzają temat religijny, refleksję o złu w duchu manicheizmu i stosunku sztuki do religii (a także o sztuce jako surogacie religii), odtąd często obecne w refleksji Miłosza. Nacisk na religijny aspekt wizji antropologicznej zarysowuje już tematykę Ziemi Ulro.

Po wojnie wyrazisty blok esejów tworzą korespondencje z USA nadsyłane do krajowych pism literackich w latach czterdziestych, przed zadekretowaniem socrealizmu jeszcze cenzuralne – prezentują literaturę i kulturę amerykańską, odzwierciedlając nienasyconą chłonność i wszechstronność umysłowości Miłosza, poruszającego się swobodnie wśród różnorodnej problematyki – od polityki i ekonomii po wersyfikację, jego pożądliwą „pogoń za barwami świata – w krajobrazach, w książkach, w wydarzeniach”. Razem z tekstami powstałymi w pierwszych latach na emigracji złożyły się na emigracyjny tom Kontynenty, według autorskiego określenia „dziennik moich kolejnych zainteresowań i fascynacji” – wśród nich szczególną rolę odegrała poezja anglosaska, która wpłynęła na własny program poetycki Miłosza. Jednak poza wyborem znalazły się istotne dla jego myślenia o poezji eseje: poświęcony mistrzowi młodości, Jarosławowi Iwaszkiewiczowi, Nad książką czyli cudze chwalicie<.i> z „Odrodzenia” oraz Mickiewicz and Modern Poetry z amerykańskiej księgi na jubileusz wieszcza, którą Miłosz przygotowywał wraz z Manfredem Kridlem. Kontynenty dokumentują więc tylko w części okres pełen zamętu i trudnych wyborów, miesiące tuż po wyzwoleniu, pobyt w Waszyngtonie, pierwsze lata w Paryżu. W tomie nie zostały ujęte „kroniki i rozprawy zbyt służebne” – drukowane w „Kulturze” sprawozdania z wydarzeń kulturalnych, publicystyka (Valka – czyli poza czasem – o niemieckim obozie przejściowym dla uchodźców z Polski), recenzje z książek emigracyjnych (m.in. Józefa Mackiewicza i Vincenza) oraz z literatury krajowej, którą Miłosz śledził bardzo skrupulatnie (O wierszach Jastruna, Młodzi poeci, Dar nieprzyzwyczajenia – o Obrotach rzeczy Mirona Białoszewskiego), nigdy nie tracąc z nią bliskiego kontaktu, a także polemiki, chociaż uwzględniony został tutaj List półprywatny o poezji, programowa i polemiczna odpowiedź na recenzję Kazimierza Wyki z Ocalenia sprzed lat kilkunastu. Socjologiczne zacięcie Miłosza ujawniło się we wstępie do książki bliskiego mu światopoglądowo Daniela Bella Praca i jej gorycze, którą przetłumaczył, podobnie jak zbiór tekstów o kulturze masowej. Eseje polskie tego okresu uzupełniają też wypowiedzi, objaśniające publiczności zachodniej kwestie wschodnioeuropejskie (Bieliński i jednorożec, Antysemityzm w Polsce); znamienne wszakże, że po międzynarodowym sukcesie Zniewolonego umysłu Miłosz będzie próbował, przez długi czas bezskutecznie, walczyć z etykietką pisarza politycznego. Zarazem w jego ujęciu literatura odzwierciedla przede wszystkim historyczne doświadczenia i zjawiska społeczne, i jest często pretekstem, nie celem refleksji. Kryzys cywilizacyjny współczesności diagnozują Widzenia nad Zatoką San Francisco (1969) oraz Ziemia Ulro (1977), wskazujące jego wymiar metafizyczny i dziewiętnastowieczną genezę.

Od pierwszego wyboru esejów, Kontynenty [1958], zawierającego również korespondencje słane z USA do krajowych pism kulturalnych, zarysowuje się tendencja sylwiczna – włączania do książki przekładów i własnych wierszy, czasem notatki, felietonu, korespondencji czy nekrologicznego wspomnienia – i ta hybrydyczność cechuje kolejne tomy: Prywatne obowiązki (1972), Ogród nauk (1979), Zaczynając od moich ulic (1985), a zwłaszcza Pieska przydrożnego (1997). Dyskurs eseistyczny obecny jest w jego wykładach na Harvardzie Świadectwo poezji. Sześć wykładów o dotkliwościach naszego wieku (1983), w Roku myśliwego (1991), w Abecadle Miłosza (1997), Innym abecadle (1998) czy ostatniej książce, Spiżarnia literacka (2004), złożonej z tekstów publikowanych w felietonie „Tygodnika Powszechnego”.

Eseje pisane w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych powstawały równolegle do wykładów uniwersyteckich, niektóre z nich są ściśle z nimi związane, opublikowane najpierw w angielskim zbiorze Emperor of the Earth. Modes of Eccentric Visions (1977), którego tytuł nawiązuje do kursu o manicheizmie. W Prywatnych obowiązkach (1972) esej tytułowy, Prywatne obowiązki wobec literatury polskiej, a obok niego O historii polskiej literatury, wolnomyślicielach i masonach, swoisty autokomentarz własnego podręcznika, a także Sienkiewicz, Homer i Gnębon Puczymorda, stanowią wyrazisty i pełen pasji manifest w obronie subiektywnej i prowokacyjnej, lecz spójnej wizji nie tylko historii polskiej literatury, lecz całej polskiej tradycji kulturalnej i pojmowania polskości; ostrze polemiki wymierzone jest nie tylko w prowincjonalność czy snobizm ojczystej literatury, lecz przede wszystkim w jej nacjonalistyczne filiacje, przy dalekim od entuzjazmu stosunku do kultury Zachodu, której kryzys diagnozują Widzenia nad Zatoką San Francisco. Część pozostałych tekstów w książce dotyczy zarówno literatury polskiej, jak powszechnej, dwa wątki konsekwentnie podejmowane przez Miłosza aż do ostatniego zbioru krótszych tekstów Spiżarnia literacka (2004). Stąd paradoksalnie brzmi jego kapryśna deklaracja w Prywatnych obowiązkach, że „właściwie nie obchodzi go literatura”, ale zawikłane losy ludzi, ich przygody w historii, bo mnóstwo tekstów budziło w nim prawdziwe namiętności, od zachwytu do abominacji.

Niektóre późniejsze eseje związane są z dyptykiem o kryzysie wyobraźni religijnej: z Ziemią Ulro ustęp o Oskarze Miłoszu z Przygód poezji nowoczesnej, o Dostojewskim, Swedenborgu (włączone do książki Zaczynając od moich ulic), o Blake’u i o Mickiewiczu z Ogrodu nauk. Jak zwykle poza wydaniami książkowymi znalazł się znowu pokaźny zespół tekstów – m.in. Próba ujawnienia czy O wstydzie i agresji – prolegomena do problematyki amerykańskiej rozwiniętej w Widzeniach San Francisco, recenzje (m.in. obszerne omówienie powieści Stefana Kisielewskiego Duże cienie, esej o Elizie Orzeszkowej Zaczynając od Klamath), szereg pełnych temperamentu polemik i rozliczeń z własną przeszłością.

Eseje Miłosza ukazują bogactwo i wielokulturowość tradycji polskiej, wyraźnie przeciwstawiając się jej ujednolicającej wizji, zakorzenionej w Narodowej Demokracji, w miarę upływu lat coraz częściej pojawia się w nich temat Wilna i Litwy, jak w Zaczynając dla moich ulic (1985). Miłosz zajmował stanowisko wobec najważniejszych problemów XX wieku – faszyzmu, komunizmu, nacjonalizmu, kultury masowej i kontrkultury, masowych emigracji, kryzysu religijnego wreszcie, a także tożsamości europejskiej. Samą formę eseju uważał za prowokacyjną z natury – odpowiadała jego pragnieniu „używania swego umysłu poza przyjętymi w Polsce rubrykami” (Ziemia Ulro). Eseje zawierają jego projekt literatury polskiej, ale są też zapisem osobistych doświadczeń Miłosza, historia idei opowiadana jest z autobiograficznej perspektywy.