Fisz Zenon

Krzysztof Korotkich

Pisarz, publicysta, reportażysta, etnograf, redaktor, wydawca, tłumacz. Pseudonimy i kryptonimy: Tadeusz Padalica, Benedykt Dołęga, F…, F., Z. F., Z. L., Zenon F., T., T.P. Inne formy nazwiska: Fis, Fiss, Fisch, Fish

Informacje biograficzne. Zenon Leonard Fisz urodził się 10 VII 1820 roku we wsi Kluczki pod Białyniczami w guberni mohylewskiej na Białorusi (L. Sowiński jako datę narodzin podaje maj 1821 roku). Według Władysława Korotyńskiego ojciec Zenona, Tymoteusz Fis, pochodził z Krakowa, był człowiekiem wykształconym, lingwistą, profesorem Uniwersytetu Wiedeńskiego. Inne informacje podaje Leonard Sowiński, według niego rodzice Fisza „czytać dobrze nie umieli”. Tymoteusz zawarł w Krakowie znajomość z Pociejem (prawdopodobnie Aleksandrem Michałem), który zaproponował mu funkcję zarządcy dóbr poleskich. Tam się ożenił z córką miejscowego dzierżawcy Marianną z Wierzbickich, zamieszkali razem w Wysłoku pod Radomyślem, a następnie przenieśli się na Białoruś do wsi Białynicze, gdzie Tymoteusz otrzymał posadę zarządcy w majątku Ogińskich. Po kilku latach Fiszowie zmuszeni byli opuścić Białynicze, by przenieść się z powrotem na Polesie kijowskie, zamieszkali wraz z małym Zenonem w Koczarowie pod Radomyślem (tam w 1823 r. urodził się Sylwester Leonard). W sąsiednim Zabiłoczu kilkuletni Zenon rozpoczął naukę w edukacyjnym zakładzie wiejskim Kuczyńskiego. Niedługo potem Tymoteusz Fisz nabył część majątku Tarnowskich, wieś Prusy w powiecie czerkaskim, niedaleko Śmiły. W Prusach rodzina Fiszów osiadła na stałe, a Zenon po odziedziczeniu majątku powiększył go o okoliczne ziemie, tworząc zamożną posiadłość.

Po tej przeprowadzce kilkuletni Fisz kontynuuje naukę w Kamionce i Złotopolu, pobierając jedynie lekcje prywatne. Elementarną edukację kończy w wieku czternastu lat paromiesięcznym kursem w domu marszałka powiatu czerkaskiego Jana Macewicza, w którego kancelarii przez kilka lat pełnił także obowiązki prowentowego skryby, tam też poznał Michała Grabowskiego. Fisz był zdyscyplinowanym samoukiem, miał wrodzony talent narracyjny, od wczesnej młodości okazywał wielkie ambicje pisarskie. Swego samouctwa nie krył, widział w nim raczej atut, który podkreślał jako dowód na samorodny charakter swego pisarstwa i organiczny związek z ziemią ukraińską. Od młodości interesował się literaturą polską, ukraińską i rosyjską, doskonale władał też tymi językami. Interesował się historią i kulturą Ukrainy, systematycznie pogłębiał na ten temat swoją wiedzę. Związek z ukraińską naturą wymownie określił przyjmując pseudonim Tadeusz Padalica, „padalicą” na Ukrainie nazywano bowiem zboże, które wyrosło przypadkowo z ziaren spadłych z przejrzałych kłosów.

Pierwszymi mentorami pisarza byli: ekonom Walenty z Prus, opowiadający dzieje ukraińskie oraz Grabowski, który udostępnił Fiszowi swoją bibliotekę, zarazem kształtując gusta literackie i ćwicząc umiejętności podopiecznego, zlecał mu tłumaczenia z literatury rosyjskiej, które później z Fiszem omawiał i korygował. W krótkim czasie Fisz jednak zdecydował o usamodzielnieniu się i uwolnieniu od wpływu dotychczasowego mentora. Z tego być może powodu Grabowski nieprzychylnie wypowiadał się o publicystycznym debiucie Fisza, inaczej niż Józef Ignacy Kraszewski.

Ok. 1843 r. Fisz wyjechał do Petersburga, chcąc uprawiać zawód plenipotenta, poznał tam związanych z kręgiem „Tygodnika Petersburskiego” literatów (I. Hołowińskiego, H. Rzewuskiego, L. Sztyrmera) . Odbył wycieczkę do Finlandii. Wraz z Jakubem Jurkiewiczem i Antonim Nowosielskim (Marcinkowskim) założył czasopismo „Gwiazda”, które miało być opozycyjne wobec związanego z koterią „Tygodnika Petersburskiego” – ukazały się cztery numery: w Petersburgu nr 1 (1846), nr 2 (1847), nr 3 (1848); w Kijowie nr 4 (1849).

Od 1847 r. przebywał w Prusach. Odziedziczył po wuju Stanisławie Wierzbickim wieś Kamienny Bród – od tej pory miał już pieniądze na książki i dalsze kształcenie. W 1850 r. wraz z Nowosielskim odbył podróż do Odessy i na południowe wybrzeże Krymu. Z obawy przed gruźlicą dwa razy wyjeżdżał za granicę, m.in. do Eaux-Bonnes w Pirenejach Atlantyckich. W l. 1856–1858 podróżował po Francji, Anglii, Włoszech, Turcji. Prowadził żywot kawalerski. Walczył z „chorobą piersiową, zagrożony suchotami, osłabiony na ciele kilkakroć ponawiającym się krwotokiem płuc, osłabiony na umyśle nadludzkiemi wysileniami do mety prawdy i piękna” (W. Korotyński), przez ostatnie dwa lata zmagał się z chorobą, którą określano jako obłąkanie. „Kreślił wówczas bez ustanku jakieś dziwaczne projekty treści przemysłowo-ekonomicznej” (P. Chmielowski). W rzeczywistości zachowanie Fisza mogło być wynikiem przeżytego udaru mózgu („Do choroby mózgu i płuc przyłączyły się rany wielkie na nogach. Przywieziono go do? Kijowa, dokąd uparcie jechać nie chciał, aż wmówiono weń, że jedzie do Warszawy. Lekarze kijowscy nic mu już poradzić nie mogli. Powrócił więc do domu, gdzie nieodstępnie aż do zgonu doglądał go Andrzej Podbereski, niegdyś sekretarz Michała Grabowskiego, uczony badacz Scytii, [Herodotowej?] i przyjaciel Zenona” (L. Sowiński). Zmarł w 1870 r. w Prusach, został pochowany na cmentarzu parafialnym w Śmile.

Publicystyka i krytyka. Pierwsze artykuły Fisz publikował w „Tygodniku Petersburskim”. Debiutem był Krótki rozbiór praw poezji gminnej w sztuce („Tygodnik Petersburski” 1839, nr 87), w którym określił swoje trwałe zainteresowanie folklorem i naturą. Dawał wyraz swojego sprzeciwu wobec Henryka Rzewuskiego, czyniąc aluzję do jego Mieszanin obyczajowych, stwierdzał jednoznacznie”: „literatura nasza nie jest jeszcze martwą cyfrą w rzędzie innych literatur” (Ogłoszenie, „Tygodnik Petersburski” 1845, nr 65). Jako redaktor Gwiazdy” pragnął zmienić sposób międzypokoleniowej i międzyklasowej wymiany myśli; pisał, że tworzy miejsce dyskusji „szlachetnej i mądrej”, mającej pobudzić „walkę, której środkiem byłoby ciągłe utrzymanie umysłowego ruchu, a celem – przejawienie prawdy” (Jeszcze słówko, „Gwiazda” 1846, nr 1). Mimo jawnie opozycyjnego charakteru „Gwiazdy” wobec „Tygodnika Petersburskiego” Fisz zachowywał dystans wobec bieżących sporów, zabrał jednak głos w sprawie zarzutów ks. Ignacego Hołowińskiego na temat rzekomej antyreligijności „Gwiazdy” (Jeszcze słówko o Żegocie Kostrowcu jako recenzencie „Gwiazdy”, „Gwiazda” 1847, nr 2). Tu publikował także własne utwory: kilka sonetów wzorowanych na cyklu krymskim Adama Mickiewicza, szkic prozą Profile (nr 1), szkic Kontrakty kijowskie r. 1849 (w zarysach à la kwacz), będący świadectwem dojrzewającego talentu pisarskiego oraz zdolności obserwacji życia społecznego (nr 4). Rezultatem podróży są liczne felietony, szkice, obrazki obyczajowe, artykuły, sprawozdania i recenzje, wysyłane do „Dziennika Warszawskiego”, „Biblioteki Warszawskiej” oraz „Gazety Warszawskiej”. W „Bibliotece Warszawskiej” opublikował w 1855 r. Pamiętniki legitymującego się szlachcica, inspiracją mógł być główny powód wyjazdu do Petersburga – pozyskanie potwierdzenia szlacheckiego pochodzenia. W „Dzienniku Warszawskim” (Henryka Rzewuskiego) miał stałą rubrykę Gawędy o tym i owym. Zwracał tam m.in. uwagę na konieczność uniezależnienia autorów od profilu czasopisma, w którym publikują: „U nas wielu myślą, iż pisarz, posyłający swe artykuły do tego lub owego pisma, tym uczestnictwem dał dowód poślubienia zasad redaktora, a że z tymi zasadami nie zgadzają się wielu, owóż stąd wniosek, iż zadał gwałt samemu sobie i stanął pod sztandarem, przeciw któremu walczył. Najlepszy na to sposób dla czytelnika — umieć odróżnić tytuł i podpis umieszczonego artykułu od tytułu i podpisu gazety czy pisma” (Gawędy o tym i owym, „Dziennik Warszawski” 1853, nr 335). Jak pisze Marek Kwapiszewski: „Jego recenzje, nie wybiegające poza »gazetową« konwencję pobieżnego streszczenia, wspartego luźnymi uwagami o »sytuacjach i charakterach«, nie pozwalają mówić o jakichś skrystalizowanych kryteriach analizy i wartościowania omawianych utworów, tym mniej – o zespole przekonań krytycznoliterackich Padalicy”. Fisz wziął udział w dyskusjach o powieści z l. 50, podkreślając rolę fikcji w powieści historycznej, a także potrzebę wprowadzenia do niej „żywiołu ludowego” (Gawędy o tym i owym. (Do Antoniego Nowosielskiego), „Dziennik Warszawski” 1854, nr 15–16). Wypowiadał się pozytywnie o powieści Kraszewskiego Dwa światy, za Fryderykiem Henrykiem Lewestamem widząc przyszłość powieści w „romansie filozoficznym” (Listy Tadeusza Padalicy, „Gazeta Warszawska” 1856, nr 39). Sformułował też zasady dobrego dziennikarstwa: „Korespondencja nie powinna być rozprawą, nie popisywać się erudycją, zrozumieć dobrze, czego się żąda od niej ze stron takich lub innych, o wszystkim mówić swobodnie i lekko, dotknąć wielu rzeczy, ale naszkicować je zupełnie w tym stopniu, jaki mają dla niej interes […]” (Listy Tadeusza Padalicy, „Gazeta Warszawska” 1855, nr 21).

W „Dzienniku Warszawskim” publikował Gawędy z wędrówek po Ukrainie. Cykl ten został przez niego wydany w 1856 r. jako Opowiadania i krajobrazy. W „Gazecie Warszawskiej” publikował Listy Tadeusza Padalicy oraz reporterskie Listy z podróży. W swojej publicystyce Ukrainę postrzegał już nie jako krainę baśniową, ale kraj zmieniający się pod wpływem cywilizacji Zachodu. W Listach z podróży, łączących cechy reportażu, eseju i szkicu fizjologicznego, nie podąża drogą atrakcyjnych i popularnych miejsc i nie relacjonuje kontaktu z zabytkami architektury, ale dystansuje się wobec Zachodu, przedstawiając wobec niego stosunek krytyczny. Waloryzowana pozytywnie jest tu wyłącznie kultura słowiańska, „dzika”, „moralna”, „żywiołowa”. Dawał upust swym pasjom szperacza zafrapowanego dziejami regionu, popularyzując w trybie felietonowo-gawędowym wiadomości zaczerpnięte z nowszych publikacji źródłowych lub opracowań historyków rosyjskich i ukraińskich” (M. Kwapiszewski). W l. 1860–1863 Fisz współpracuje z „Kurierem Wileńskim”, prezentując w publikowanych tam felietonach poglądy konserwatywne, „tradycjonalistyczno-szlacheckie”, broni w nich przedrozbiorowej, szlacheckiej wizji Rzeczypospolitej.

Ukraina jako temat literacki. Pierwszym literackim świadectwem fascynacji Fisza Ukrainą jest „wierszowana tragedia” Konaszewicz w Białogrodzie, napisana przez młodego pisarza, jak twierdził Sowiński, w wieku 16 lat. Widoczne są tu liczne inspiracje Żmiją Juliusza Słowackiego oraz Powieściami kozackimi Michała Czajkowskiego. Próbą usamodzielniania się i poszukiwania własnej perspektywy na sprawy polsko-ukraińskie jest wczesne opowiadanie Noc Tarasowa. Powieść z dziejów Ukrainy 1624 roku. Fabuła osnuta jest na kanwie fikcyjnego buntu kozackiego, a główne wydarzenia przedstawiają mechanizmy jątrzenia obu zwaśnionych stron. Postawa autora jest ambiwalentna: ukazuje męstwo i racje buntowników, ich przywiązanie do prawosławia i wolności, ale także racje szlacheckie nie mniej odważnych obrońców Rzeczypospolitej. W późniejszych utworach stosunek Fisza do polsko-ukraińskich relacji historycznych będzie bardziej umiarkowany. Obraz Ukrainy Fisz komponował z uwzględnieniem problematyki społecznej, przedstawiając relacje między szlachtą i chłopstwem jako patriarchalne. W Pokojówce (1845) pisarz usprawiedliwia winę głównego bohatera, uwodzącego wiejską dziewczynę, określając jego czyn jako błąd, którego panicz żałuje. W innych dziełach towarzyszyć mu będzie świadomość zmian społecznych, kulturowych, politycznych, które w podobny sposób wprowadzał do swoich utworów jako ważne wątki. Stale pogłębiał wiedzę na temat historii Ukrainy, wyraz tego dając w Opowiadaniach i krajobrazach. Połączył tam elementy reportażu krajoznawczego, relacji etnograficzno-obyczajowej, refleksji socjologicznej i ekonomicznej, dyskursu historycznego sensu stricto – z cechami romantycznej narracji podróżniczej. Krytykę zaniedbania historii ukraińskiej i rezygnacji z przywiązania do ziemi i kultury ludowej Fisz wprowadza jako temat do Zosi Żytkiewiczówny oraz Nestora Pisanki.

Zenon Fisz jest pisarzem, który nie doczekał się nawet hasła w Polskim słowniku biograficznym, przez wiele dziesięcioleci był autorem zapomnianym, jego proza nie była wznawiana. Ze względu na wielki talent autora, oryginalność przedstawiania problemów polsko-ukraińskich, a także przenikliwość obserwacji wydarzeń współczesnych i fascynację historią, trzeba lokować go między najważniejszych pisarzy polskiego romantyzmu. W pamięci współczesnych zapisał się jako człowiek towarzyski, gościnny, błyskotliwy erudyta.