Galle Henryk

Magdalena Krzyżanowska

Krytyk, historyk i teoretyk literatury, edytor, pedagog, dydaktyk, nauczyciel. Pseud. i krypt.: Celsus, Vester, H.G., HG, H.G-e, H, G, G-E.

Biografia. Urodził się 16 IV 1872 w Warszawie jako syn Franciszka, kupca, i Natalii z Cytwiców. Uczęszczał do II Gimnazjum w Warszawie, które ukończył w 1891 r. Tam kształcił się m.in. pod kierunkiem Adama A. Kryńskiego i Romana Plenkiewicza. W l. 1891–1896 studiował na wydziale historyczno-filologicznym Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie pobierał nauki od Adolfa Pawińskiego, Henryka Struvego i Teodora Wierzbowskiego. Stopień kandydata nauk historyczno-filologicznych uzyskał w 1896 r. na podstawie rozprawy Pamiętnik Zofii Wilhelminy księżnej Bayreuth jako źródło historyczne. W 1897 r. ożenił się z Natalią ze Śliwickich. Z tego związku urodziło się troje dzieci: Leon, Michalina i Elżbieta (dwoje z nich – syn i pierwsza z córek – zmarło w młodym wieku). Galle spędził życie w Warszawie i jej okolicach; trzykrotnie podróżował za granicę: w 1903 r. do Włoch, w 1905 r. do Szwajcarii i w 1929 r. do Włoch i Francji. W l. 1918–1920 służył jako ochotnik w Wojsku Polskim i walczył w wojnie polsko-bolszewickiej.

Działał aktywnie w licznych organizacjach zawodowych, pedagogicznych i naukowych. Był członkiem zarządu Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich oraz Warszawskiej Kasy Przezorności i Pomocy dla Literatów i Dziennikarzy, należał do Towarzystwa Artystycznego Warszawskiego. Intensywnie współpracował ze Stowarzyszeniem Nauczycielstwa Polskiego. Gdy przekształcono je w Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych, został członkiem zarządu Oddziału Warszawskiego (1921–1925), a od 1922 r. pełnił funkcję zastępcy przewodniczącego. Był jednym z organizatorów I Ogólnopolskiego Zjazdu Nauczycieli Polonistów, odbywającego się 24–26 IV 1924 w Warszawie. Współpracował z Komisją Historii Literatury Polskiej przy Polskiej Akademii Umiejętności, a także z Komisją do Badań nad Historią Literatury i Oświaty w Polsce w Towarzystwie Naukowym Warszawskim. Od 1938 r. był członkiem korespondencyjnym Towarzystwa (Wydziału I – Językoznawstwa i Historii Literatury). W 1935 r. został odznaczony „Srebrnym Wawrzynem Akademickim” Polskiej Akademii Literatury za szerzenie zamiłowania do literatury polskiej.

Całe życie pracował jako polonista i historyk. Początkowo nauczał w prywatnych żeńskich szkołach w Warszawie oraz udzielał się w ramach kółek samokształceniowych i tajnych kompletów tzw. latającego uniwersytetu. Następnie wykładał w utworzonym z niego Towarzystwie Kursów Naukowych (1905–1918), później – w powstałej w wyniku jego przekształcenia Wolnej Wszechnicy Polskiej, w Katedrze Historii Literatury Polskiej (1918–1939). Był też zatrudniony w gimnazjum założonym przez gen. Pawła Chrzanowskiego (po wojnie – im. Jana Zamoyskiego).

Jednocześnie współpracował z licznymi czasopismami i wydawnictwami. W l. 1898–1900 pełnił funkcję sekretarza redakcji „Ateneum”, gdzie zawarł szczególnie ważną dla niego znajomość z Ignacym Chrzanowskim. W l. 1905–1911 związał się zawodowo z „Tygodnikiem Ilustrowanym”, a od 1909 r. był sekretarzem jego redakcji. W 1906 r. został członkiem komitetu redakcyjnego serii „Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej. Życiorysy, streszczenia, wyjątki”. Pracował także przy serii „Biblioteka Dzieł Wyborowych” oraz w wydawnictwach Michała Arcta oraz Gebethnera i Wolffa. W l. 1906–1911 był współredaktorem „Przeglądu Bibliograficznego”, a od 1926 do 1934 r. zajmował stanowisko redaktora naczelnego „Przeglądu Pedagogicznego”. Zmarł 26 II 1948 w Olszance k. Skierniewic.

Kręgi działalności. Działalność Gallego w czasopismach nie ograniczała się do obowiązków redakcyjnych; był on również aktywny pisarsko. Jeszcze w czasach szkolnych opublikował artykuł Z dziedziny psychologii („Ateneum” 1890, t. 1, z. 2), w którym omawiał Szkice psychologiczne Jana Władysława Dawida. Także w późniejszych latach recenzował podręczniki oraz książki naukowe. Oceniał też prace innych krytyków i historyków literatury. Niekiedy recenzował także edycje dzieł literackich, np. w 1913 r. dla „Biblioteki Warszawskiej” – w Kronice literackiej – wydania pism Zygmunta Krasińskiego, Seweryna Goszczyńskiego, Cypriana K. Norwida, Elizy Orzeszkowej i Jana Kasprowicza.

Jego pierwsze artykuły miały charakter historycznoliteracki i dotyczyły epoki staropolskiej, nie stracił zainteresowania tym okresem również w późniejszych latach. Jednocześnie pisał artykuły zbliżone do portretów literackich (np. Włodzimierz Perzyński jako beletrysta, „Tygodnik Ilustrowany” 1908, nr 5; Drogi twórczości Elizy Orzeszkowej, „Biblioteka Warszawska” 1911, t. 2). Ponadto, tworzył zbiorcze przeglądy, w których omawiał i oceniał utwory literackie pod określonym kątem oraz podsumowywał dokonania autorów w wybranych kategoriach, np. Z najnowszych powieści (w 1901 r. dla „Ateneum”), Dusze kobiece (w 1909 r. dla „Kuriera Warszawskiego”) czy Kroniki literackie, dla „Biblioteki Warszawskiej” (1912–1914). W niektórych artykułach komentował z perspektywy historycznoliterackiej proces rozwoju literatury (np. Nowe drogi, nowe bogi, „Biblioteka Warszawska” 1903, t. 2). Niekiedy publikował artykuły zawierające rozważania teoretycznoliterackie (np. Satyra, pamflet, paszkwil. Z powodu „Zielonego Balonika”, „Tygodnik Ilustrowany” 1908, nr 9). Pisał liczne recenzje na temat bieżącej produkcji literackiej. Istotny element jego dorobku stanowią artykuły dotyczące edukacji, przeznaczone dla „Przeglądu Pedagogicznego”, z którym współpracował od 1898 r.

Galle prowadził intensywną działalność edytorską i wydawniczą. Był autorem przedmów do kilku tomów serii „Biblioteka Dzieł Wyborowych” (m.in. Cyganerii warszawskiej Walerii Marrené-Morzkowskiej). W wydawnictwie Arcta zainicjował serię „Biblioteczka Narodowa”, której kolejne tomy (blisko sto) edytował i redagował oraz opatrywał przedmowami i objaśnieniami (m.in. Wybór utworów lirycznych Wincentego Pola czy Karpackich górali Józefa Korzeniowskiego). W podobny sposób opracował część tomów serii „Książki dla wszystkich” (m.in. Myszeis Ignacego Krasickiego), „Książki dla wszystkich. Arcydzieła Poezji Polskiej” (m.in. Horsztyńskiego Juliusza Słowackiego) i „Arcydzieła Literatury Wszechświatowej” (przekłady Adama Mickiewicza). Obszernie omawiał również znaczące dzieła literackie w serii „Książki dla wszystkich. Arcydzieła Poezji Polskiej w rozbiorach, streszczeniach i wyjątkach” (m.in. Grażynę Adama Mickiewicza). W wydawnictwie Gebethnera i Wolffa Galle zainicjował serię „Biblioteczka Uniwersytetów Ludowych”, pracował przy serii „Biblioteczka Młodzieży Szkolnej” oraz wydał z przedmową Pisma Zygmunta Krasińskiego. Ponadto – redagował z Bronisławem Chlebowskim i Ignacym Chrzanowskim serię „Wybór pisarzów polskich dla domu i szkoły”, której kilka tomów poprzedził wstępem i przypisami.

Zajmował się także biografistyką i opracowywaniem bibliografii. Jako jeden z inicjatorów, redaktorów i autorów serii „Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej. Życiorysy, streszczenia, wyjątki” przygotował w formie artykułów sylwetki wielu wybitnych twórców przełomu XVIII i XIX w. Współtworzył też Album biograficzne zasłużonych Polek i Polaków XIX wieku. Napisał także kilka haseł do Encyklopedii wychowawczej i Wielkiej encyklopedii powszechnej ilustrowanej.

Poza pisanymi od czasu studiów rozprawami historycznymi Galle w kolejnych latach tworzył prace z pogranicza historii literatury i krytyki literackiej – o cechach monografii i portretu literackiego (niektóre z nich publikował wcześniej w skróconej wersji w czasopismach). Wielokrotnie wznawiano napisane przez niego teoretycznoliterackie i językoznawcze prace o charakterze podręcznikowym, oraz liczne wypisy, czytanki, słowniki i słowniczki szkolne.

Przekroje. Stałym elementem wywodów Gallego są podsumowania i ujęcia przekrojowe. Często traktuje on utwory omawianego autora całościowo i stara się zidentyfikować łączącą je myśl przewodnią: „Gdybyśmy chcieli zawrzeć w jednym wyrazie ideę podstawową twórczości Świętochowskiego, wyraz ten brzmiałby: człowieczeństwo” (Aleksander Świętochowski jako beletrysta, Warszawa 1902). Jednocześnie określa – głównie w studiach z pogranicza monografii i portretu literackiego – drogi rozwoju twórczości omawianych pisarzy. Jej kolejne etapy wyznacza za pomocą dat wydarzeń życiowych lub wydań znaczących dzieł. O postępującym talencie Marii Konopnickiej pisze: „Szybkimi krokami zbliżamy się ku szczytom. […] Ten przewrót nie dokonał się od jednego razu, lecz w ciągu trzechlecia, dzielącego ukazanie się drugiej serii Poezji (1883) od rzucenia na papier pierwszych […] pomysłów Imaginy” (Twórczość poetycka Marii Konopnickiej w ciągu dwudziestu pięciu lat, Warszawa 1902). Galle we wszystkich swoich opracowaniach szczególną wagę przywiązuje do biografii autora oraz okoliczności powstania utworu. Ponadto, zazwyczaj przybliża jego treść, podaje informacje o jej społeczno-historycznym kontekście, charakteryzuje postaci, omawia główne motywy, komentuje właściwości formy i określa gatunek dzieła. Niekiedy odnosi się także do opinii krytyków lub badaczy na jego temat, opisuje dzieje recepcji oraz załącza bibliografię przedmiotową.

Galle rozumie literaturę szeroko – jako piśmiennictwo – i przedstawia ją w ujęciu diachronicznym. Interesują go więc autorzy i dzieła każdego okresu historycznoliterackiego oraz wszystkie rodzaje i gatunki twórczości pisanej. W swoich pracach dąży do wyróżnienia kolejnych etapów jej rozwoju oraz zidentyfikowania roli, jaką odgrywają w nich poszczególni pisarze. Bliską mu czasowo literaturę pokolenia pozytywistów również traktuje z pespektywy historyka: podsumowuje, porządkuje i określa pozycję twórców. Docenia zwłaszcza Konopnicką i Świętochowskiego; zajmuje się też Adamem Asnykiem i Elizą Orzeszkową (rzadziej – Bolesławem Prusem i Henrykiem Sienkiewiczem). Dąży do ustalenia kanonu literatury polskiej.

Wartościowanie. Podejście krytyczne ujawnia się w każdym z rodzajów jego działalności – również naukowej i – wbrew założeniom – dydaktycznej. Podsumowania, porównania i kategoryzacje prowadzą do hierarchizowania twórców i dzieł, co wiąże się z ich wartościowaniem. Również w popularnonaukowych edycjach, mających zawierać wyłącznie podstawowe informacje o omawianych dziełach, wyraża swoje opinie („Mazepa” Juliusza Słowackiego, 1907). Podobnie ujęcia zwierają jego opracowania o charakterze naukowym. Metodę łączącą opis rozwoju twórczości pisarza z oceną jego poszczególnych utworów konsekwentnie stosuje on przede wszystkim w studiach z pogranicza monografii i portretu literackiego. Kwalifikuje utwory omawianego autora: od najlepszych po najgorsze. Swoje sądy uzasadnia zaś komentarzami oceniającymi ich kompozycję, kreację postaci, fabułę czy język. Wartościujące są również jego przedmowy do wydań poszczególnych dzieł. Dodatkowo, nadaje on tego typu wywodom funkcję perswazyjną – zachęca do lektury przez pokazywanie walorów dzieła.

Rozumienie krytyki. Galle definiuje krytykę jako „bezstronne wykazanie zalet i wad” (Stylistyka i teoria literatury. Wykład systematyczny oraz wypisy i ćwiczenia stylistyczne, 1906). Jej adresatem jest czytelnik dzieł literackich, któremu umożliwia ona ich lepsze zrozumienie, oraz – jeśli żyje – autor, zyskujący za jej sprawą cenne wskazówki. Według Gallego przedmiotem krytyki mogą być oprócz dzieł także osoby i rzeczy. Uznanie bezstronności krytyki jako jej cechy dystynktywnej wiąże się z zakwalifikowaniem pism krytycznych do prozy rozumowej będącej podstawą nauki i wiedzy. Współczesnych mu pisarzy ocenia z perspektywy ich szans na trwałe wejście do kanonu literatury polskiej oraz reprezentowanego przez nich światopoglądu, również w wypowiedziach krytycznych dąży do wskazania idei przewodniej dzieła. W tym kontekście ostro wypowiada się o Stanisławie Przybyszewskim: „Ci, co z mianem »młodej Polski« łączą [jego – M.K.] imię […], popełniają jeden z tych codziennych błędów, powstających z powtarzania bezmyślnego utartych frazesów. […] w całym Wyborze nie ma prawie śladu jego wpływu; jest on, co się zowie, mistrzem bez uczniów, dźwiękiem bez echa. Przyszedł i przejdzie, i cienia nie pozostawiwszy po sobie. Ci, co poszli i idą za nim, zbyt małe to duchy, aby mogły wejść do literatury; prawdziwie utalentowani własną sobie torują drogę. Więc gdzież te objawy zatrucia, orgie satanizmu?” ([rec.] W. Feldman, Wybór poezji Młodej Polski, „Gazeta Polska” 1903, nr 204). W procesie recenzowania utworów literackich Galle ustosunkowuje się zarówno do ich treści, jak i formy: „[Konopnicka – M.K] gardzi błyskotkami formy, w której treści brak. Ale całe bogactwo swoich środków artystycznych poświęca na ołtarzu dobra powszechnego” (Maria Konopnicka, „Kurier Codzienny” 1902, nr 289). Jako zaletę postrzega podjęcie w utworze problematyki społecznej oraz narodowej. O Ludziach bezdomnych pisze: „Utwór Żeromskiego ma […] szersze i głębsze znaczenie. Nie tylko Judym, nie tylko Joasia, nie tylko Korzecki należą do szeregu »bezdomnych« […] – to całe miliony nędzarzy oddanych na pastwę nędzy i rozpuście” ([rec.] S. Żeromski, Ludzie bezdomni, „Ateneum” 1900, t. 1, z. 3). Pozytywną ocenę analizowanych w zestawieniu powieści Dzieci Prusa i Wiry Sienkiewicza argumentuje natomiast tym, że są one „pięknym dowodem, tej wielkiej prawdy, że cała nasza literatura wyrosła z gorącej miłości ojczyzny” (Rewolucja w powieści, „Tygodnik Ilustrowany” 1910, nr 39).

O prozie polskiej przełomu XIX i XX stulecia. Ważnym kryterium oceny jest dla Gallego związek treści utworów z rzeczywistością: „Nie pamiętamy powieści, gdzieby życie chłopskie wystąpiło w obrazie tak pełnym, wszechstronnym […] – wszystko odbiło się tu, jak w zwierciadle. […] szereg scen o śmiałych konturach, jaskrawych a ruchliwych, żywych a barwnych, składa się na całość o wielkiej sile realizmu” (Prace i dnie ludu polskiego w „Chłopach” Reymonta, „Biblioteka Warszawska” 1904, t. 2). W ten sposób traktuje utwory, których cel identyfikuje z przedstawianiem realiów społeczno-obyczajowych. Jeśli jednak uzna, że dany utwór ma przede wszystkim oddawać życie wewnętrzne człowieka, czyli uczucia i stany psychiczne, skupia się na ocenie właściwości związanych z ekspresją: „W proteście więc wyraża się najlepiej owo uczucie, które stanowi najlepszą cząstkę twórczości młodego autora” ([rec.] G. Daniłowski, Nego, „Ateneum” 1899, t. 4, z. 3). Podczas recenzowania historycznych utworów literackich zwraca zaś uwagę na zgodność ze źródłami i wartość przekazywanej w nich wiedzy (Z najnowszych powieści, „Ateneum” 1901, t. 1, z. 2).

Spośród elementów świata przedstawionego Galle wyróżnia przede wszystkim bohaterów. Ocenia ich podobieństwo do żywych ludzi, wiarygodność motywacji, wielowymiarowość charakteru: „zauważyliśmy bezkrwistość figur […], postaci te nie uwypuklają się należycie. […] to modne garnitury kroju angielskiego nadziane na sztywne manekiny z papier mâché. […] wyjątek stanowi pod tym względem książę Samuel Wiśniowiecki […]. To jedyna żywa postać […], kreacja skończona i znakomita” ([rec.] K. Przerwa-Tetmajer, Zatracenie, „Książka” 1906, nr 2). Szczególne znaczenie ma dla niego również spójność i logika kompozycji. Z tego powodu opowiadanie Sprawiedliwie Władysława S. Reymonta stawia wyżej niż Ziemię obiecaną. Powieść krytykuje za manierę „chwytania i utrwalania wszystkich wrażeń, które podpadły pod zmysły, rozdrabniania się na szczegóły i szczególiki” ([rec.] W.S. Reymont, Przed świtem, Pewnego dnia, Sprawiedliwie, „Prawda” 1902, nr 14).

Galle wartościuje również warstwę językową utworów. Krytykuje błędy, a także „zawiłość stylu […], nadmiar erudycji” ([rec.] T. Miciński, Xsiądz Faust, „Książka” 1913, nr 11). Chwali za poetyckość środków wyrazu oraz różnicowanie języka wypowiedzi poszczególnych postaci: „Dla urozmaicenia swej mowy Żeromski używa słów niezwykłych, silnych i jędrnych, czerpiąc je z bogatej krynicy gwar. […] rzadko kto umie używać […] prowincjonalizmów tak umiejętnie” (Epoka napoleońska w „Popiołach” Stefana Żeromskiego. Szkic literacki, Warszawa 1904).

Kategorie opisu krytycznoliterackiego. Słownik pojęć używanych przez Gallego jest zdominowany przez trzy podstawowe kategorie. Pierwszą z nich – najliczniejszą – stanowią określenia odwołujące się do dziedzin sztuki innych niż literatura: malarstwa (m.in. „obraz”, „malować”, „kreślić”, „rysunek”, „plastyka”, „barwa”, „tło”, „krajobraz”, „figura”) i muzyki (m.in. „śpiew”, „pieśń”, „akord”, „ton”). Za pomocą metafor malarskich zazwyczaj opisuje lub wartościuje on elementy budowy i świata przedstawionego utworów. O Dwóch biegunach pisze: „Oprócz […] dwu, bynajmniej nie kartonowych, subtelnie nakreślonych postaci naczelnych, powieść obfituje w liczne figury epizodyczne […] i sceny żywe i plastyczne” (Drogi twórczości Elizy Orzeszkowej). Jako najszersze znaczeniowo traktuje określenie „obraz”, które w jego pismach może konotować m.in. scenę, epizod, wątek, tematykę utworu, a także odwzorowanie lub przedstawienie w nim danego zjawiska (np. „obraz przyrody”). Słów „malować”, „kreślić”, „rysować” używa synonimicznie do „kreować” i „konstruować”. Takie przymiotniki jak „plastyczny”, czy „barwny” służą mu zaś do pozytywnego wartościowania utworów. Metafory muzyczne łączy z formą i językiem utworu (najczęściej – poetyckiego), a także przekazem ideowym i emocjonalnym poszczególnych lub wszystkich dzieł danego twórcy, np. stwierdza, że w poemacie Pan Balcer w Brazylii tęsknota zostaje wyrażona jako: „Cała gama tonów!…” (Ideały etyczno-społeczne w twórczości Marii Konopnickiej, „Sfinks” 1910, nr 6), a „dwa ukochania: narodu i ludu, zjednoczone w jeden wspólny, a potężny akord, przenikają z końca do końca całą twórczość autorki Imaginy” (tamże).

W drugiej grupie znajdują się powiązane z konwencją realizmu pojęcia określające stosunek między elementami świata przedstawionego utworu a światem rzeczywistym. Przede wszystkim są to: „prawdopodobieństwo życiowe”, „prawda życiowa”, „obserwacja”, „typ” i „typowość” (a także – „realizm” i „realistyczny”). Galle argumentuje np., że Żeromski nie ma „talentu kreślenia typowych postaci, rzucających się w oczy plastycznością i życiem, ale [nie brakuje mu – M.K.] talentu malowania stanów psychologicznych oraz scen z życia powszedniego z […] nieubłaganą dokładnością, z […] przeraźliwą prawdą życiową” ([rec.] S. Żeromski, Utwory powieściowe, „Ateneum” 1898, t. 4, z. 1). Uznaje też, że cokolwiek „z dzisiejszego punktu widzenia moglibyśmy zarzucić Nie-Boskiej komedii, przyznać należy jej […] autorowi niezwykłą bystrość w postrzeganiu życia społecznego” (Przedmowa, w: Z. Krasiński, Pisma, 1907). Dzięki pojęciom z tej kategorii określa on więc pożądane cechy utworu. W opozycji do nich sytuuje zaś sztuczność i nienaturalność, wynikające często jego zdaniem z ujęcia tendencyjnego.

Do trzeciej grupy należą określenia odnoszące się do życia wewnętrznego człowieka i ludzkiej ekspresji, m.in.: „psychika” i „psychologiczny”, „dusza”, „uczucie”, „współczucie”, „szczerość”. Również konotują one pozytywne właściwości. Galle opisuje i wartościuje za ich pomocą elementy świata przedstawionego (głównie postaci), treść i formę utworów, a także osobę twórcy. Zauważa na przykład, że w początkowych fazach twórczości Konopnickiej jest: „szczerość uczucia i szczerość przekonania, ale brak szczerości formy” (Twórczość poetycka Marii Konopnickiej…). Podkreśla też wyjątkowość Popiołów: „Nowoczesność […] powieści Żeromskiego polega na tym […], że przy bezdennej głębi psychologicznej autor nic, ale to najzupełniej nic nie mówi od siebie; nie ma w Popiołach ani jednego obrazu […], który by nie przeszedł przez alembik duszy [bohaterów – M.K].” (Epoka napoleońska…). W swoim dyskursie krytycznym Galle łączy określenia ze wszystkich trzech kategorii i stosuje konsekwentnie – niezależnie od tego, kiedy powstało oceniane przez niego dzieło literackie.