Gasztowtt Wacław

Dobrosława Świerczyńska, współpraca: Grażyna Borkowska

Pedagog, publicysta, edytor, tłumacz. Pseud. i krypt.: Syn Emigranta; S.E.; V.G.

Biografia. Urodzony 20 X 1844 w La Guerche sur l’Aubois w centralnej Francji, był najstarszym synem Maurycego Gasztowtta (1809–1878), uczestnika powstania listopadowego, który po jego klęsce wyemigrował do Francji, w Montpellier ukończył zaczęte w Wilnie studia medyczne i rozpoczął praktykę lekarską, ożenił się z Francuzką z ziemiańskiej, arystokratycznej rodziny pochodzącej od Burbonów, Nanine Boyer (1822–1888), miał z nią jedenaścioro dzieci. Ojciec zapisał Wacława do słynnej z wysokiego poziomu i patriotycznego programu polskiej szkoły z internatem w Batignolles, gdzie chłopiec rozpoczął od podstaw naukę języka polskiego, a ważnym ćwiczeniem było codzienne pisanie po polsku listów do ojca. Prawie równolegle Wacław rozpoczął naukę w renomowanym gimnazjum paryskim, które ukończył z nagrodą, i rozpoczął studia przyrodnicze. Jednak wpływ znakomitości polskich związanych ze szkołą w Batignolles (w radzie szkolnej byli A. Mickiewicz i J.B. Zaleski, wśród nauczycieli – S. Goszczyński, J. Klaczko, R. Piotrowski, E. Rykaczewski) oraz zdolności literackie młodego człowieka zwyciężyły: Wacław Gasztowtt podjął studia humanistyczne na Sorbonie – z kilkumiesięczną przerwą na udział w wyprawie morskiej gen. Teofila Łapińskiego, której celem było dostarczenie broni powstańcom 1863 r., walczącym na Litwie pod dowództwem Zygmunta Sierakowskiego. Plan desantu w okolicach Połągi nie powiódł się, Gasztowtt wrócił przez Szwecję i Danię do Paryża i na uczelnię, w 1866 r. uzyskał stopień licencjata. Jeśli nie liczyć drobnych utworów literackich, jego życie wypełnione było odtąd pracą pedagogiczną: w Szkole Polskiej Batignolles, w Polskiej Wyższej Szkole – tzw. montparnaskiej, w instytucie dla panien w Hotelu Lambert, w paryskich gimnazjach, gdzie wykładał literaturę powszechną, łacinę i grekę. Gasztowtt współpracował z polskimi pismami i wydawnictwami w Paryżu i Genewie, także z periodykami na ziemiach polskich oraz kilkoma dziennikami francuskimi, m.in. z „Le Figaro”. Brał też udział, zwykle jako autor Mów i Toastów we wszystkich rocznicowych „obchodach polskich”: 200-lecia odsieczy Wiednia, Konstytucji 3 Maja, powstania kościuszkowskiego, rocznic Mickiewiczowskich, rocznic powstania 1863 roku; w Mowie na obchodzie piętnastej rocznicy powstania narodowego z r. 1863, mianej w czytelni polskiej w Paryżu Gasztowtt zaznaczył, że „nazwisko Polski stało się jakoby zgryzotą sumienia dla Europy” (Paryż 1878), a w Mowie na obchodzie dwudziestej trzeciej rocznicy powstania narodowego 1863 r. (Paryż 1886), gdy dochodziły z kraju hasła pozytywistyczne, podkreślał, że obok pracy organicznej potrzebna jest w kraju praca organizacyjna, i przytaczał za Adamem Mickiewicza słowa Byronowskiego Giaura: „Walka o wolność, gdy się raz zaczyna, / Z ojca krwią spada dziedzictwem na syna…” (tamże). Na emigracji był współtwórcą, redaktorem, nakładcą i stałym współpracownikiem francuskojęzycznej gazety „Bulletin Polonais Littéraire, Scientifique et Artistique”, a także członkiem Rady Muzeum w Rapperswilu i wielu komitetów powoływanych przez grona emigracyjne (1898 – prezes Związku Wychodźstwa Polskiego w Paryżu). Był członkiem Ligi Polskiej i Ligi Narodowej. Wacław Gasztowtt doczekał wolnej Polski, ale chyba jej nie odwiedził. Zmarł nagle 18 III 1920 w Paryżu.  Został pochowany na cmentarzu Montmorency.

„Biuletyn Polski”. Pismo „Bulletin Polonais…” stanowiło organ założonego przez Gasztowtta Association des anciens élѐves de l’école polonaise (1865). Publicysta myślał o stowarzyszeniu na większą skalę, Nawiązując do zrelacjonowanego przezeń wykładu Cypriana Norwida o apatii, schopenhauerowskiej i polskiej, emigracyjnej, wygłoszonego w Paryżu w 1875 r. („Dziennik Poznański” 1875, nr 278), można zaryzykować twierdzenie, iż wykład ten korespondował z inną sekwencja zdarzeń. W tym momencie działaczom na wychodztwie wydawało się, że idea powołania w stolicy Francji mocnej reprezentacji Polski emigracyjnej i założenia dziennika rychło się ziści. Gasztowtt już kilka lat wcześniej opracował dziewięciopunktowy projekt powołania stowarzyszenia mającego dbać o szeroko pojęte interesy Polski w zachodniej Europie: od rozwoju literatury i sztuki, poprzez historię, naukę, ekonomię polityczną, szkolnictwo, prasę, przemysł – Projet de revue littéraire et scientifique, dirigée par de fils d’émigrés polonais (projekt ów, dedykowany „Rodakom znad Wisły, Niemna i Dniepru poświęca Polak na wygnaniu zrodzony”). Przedsięwzięcie nie doszło do skutku. Powstało skromne stowarzyszenie absolwentów, które wydawało od r. 1875 dwu-, trzystronicowy komunikat. W 1888 r. zmienił się on w trzydziestoparustronicowy biuletyn (na krótko w takiej objętości), który miał ukazywać się regularnie cztery razy w miesiącu (de facto był miesięcznikiem lub, co najwyżej, dwutygodnikiem). Stąd można napotkać podwójną datację dotyczącą początków pisma: 1875 lub 1888; Gasztowtt podkreślał datę wcześniejszą i tak w letnim numerze z 1915 r., mimo wojny, świętowano 50. rocznicę Stowarzyszenia i 40. – pisma („Bulletin Polonais”, 1915, nr 318). W piśmie, które graficznie nie prezentowało wysokiego poziomu, a merytorycznie starało się rzetelnie spełniać przynajmniej rolę informacyjną, publikowano fragmenty literackie, wiersze, dokumenty, eseje literackie, historyczne, społeczne i polityczne, sylwetki pisarzy, korespondencje. Współpracownicy napływali przede wszystkim spośród emigrantów, ale również z kraju, głównie z Galicji. Nie było ich zbyt wielu, dlatego łamy zapełniał często sam Gasztowtt; publikował tu anonimowo lub podpisane imieniem i nazwiskiem, czasem inicjałami V.G. (Venceslas Gasztowtt) artykuły i przekłady z literatury polskiej, eseje na temat literatury francuskiej: Victor Hugo et la Pologne („Bulletin Polonais” 1885, nr 26), Bohdan Zaleski („Bulletin Polonais” 1886, nr 29). Nakładem tego miesięcznika ukazał się w 1899 r. przekład fragmentów Pana Tadeusza – Thadée Soplitza ou la Lithuanie en 1812, quelques pages, pięknie dedykowany ojcu: À la mémoire de mon pѐre, le Dr Maurice Gasztowtt, qui m’apprit à servire la Pologne et à aimer la Lithuanie. W „Biuletynie” redaktor oddawał głos twórcom starszej generacji – Wincenty Pol, Władysław Syrokomla, Kornel Ujejski, Józef Ignacy Kraszewski – i poświęcał im rozprawy, a także młodszym – Adamowi Asnykowi, Henrykowi Sienkiewiczowi, Elizie Orzeszkowej, Stefanowi Żeromskiemu, Lucjanowi Rydlowi, Wacławowi Sieroszewskiemu, Stanisławowi Przybyszewskiemu i innym.

Syn Emigranta. Pseudonimem literowym S.E., określającym autora jako S[yna] E[migranta], posługiwał się Gasztowtt nie tylko w „Biuletynie”, ale też pisząc w latach 1872–1876 korespondencje z Paryża głównie do prasy wielkopolskiej („Dziennik Poznański”, 1871–1876) i galicyjskiej (Przegląd Polski” 1881–1882, „Świt” 1871–1872, „Ruch Literacki” 1875), do „Tygodnika Ilustrowanego”, i np. sygnując artykuł Kościuszko w paryskim „La Voix Polonaise” (1917, nr 3). Były to głównie korespondencje patriotyczno-polityczne, z licznymi aluzjami do polityki środowisk rządzących w zachodniej Europie, „płynącej na jachcie moskiewskim” i opanowanej przez towarzystwa moskiewsko-hiszpańsko-francuskie, oraz uwagami na temat ich stosunku do Polski, a także na temat Ottona von Bismarcka, skłonnego rozszerzyć granice cesarstwa niemieckiego „aż po lewy brzeg Wisły” („Dziennik Poznański” 1872, nr 189).

Ponadto Syn Emigranta wziął udział w dyskusji dotyczącej sprowadzenia zwłok Słowackiego do kraju; był zdania, że ten powrót powinien nastąpić dopiero w wolnej Polsce. Prowadził też prace nad francuskojęzyczną – złożoną z przekładów prozą – antologią poezji polskiej od Jana Kochanowskiego do Marii Konopnickiej. Sumaryczną, pobieżną, ocenę tej poezji oraz jej porównanie z poezją francuską zawarł w artykule O poezji XIX wieku w Polsce i we Francji („Świt” 1872, nr 12–21). Twierdził, że poezja polska jest narodowa, jest córą wyobraźni, uczucia, mistycyzmu i ciągle się rozwija, zaś poezja francuska po roku 1830 r. stawała się coraz bardziej republikańska, postępowa, kosmopolityczna, aż znikła w prozie.

W swojej pierwszej większej pracy Pogląd filozofów francuskich XVIII wieku na sprawę polską. Rzecz wygłoszona 18 grudnia 1869 r. (Paris 1870) Gasztowtt przedstawił swój stosunek do wypowiedzi Jeana Jacques’a Rousseau (Uwagi nad rządem Polski), Monteskiusza i Voltaire’a, tyczące spraw polskich, szczególnie faktu rozbioru kraju. Gasztowtt bardzo ostro oceniał rolę Voltaire’a w kształtowaniu poglądów rządów moskiewskich i berlińskich, bo filozof francuski jako kosmopolita nie pojmował idei narodowości, „której Polska jest najwybitniejszym na całym świecie reprezentantem” (tamże). Opinie Rousseau i Monteskiusza zostały potraktowane znacznie łagodniej.

Tłumacz i edytor Słowackiego. Juliusz Słowacki był wielką miłością Gasztowtta; wspominał, że o Mickiewiczu, Zaleskim, Goszczyńskim, Krasińskim mówiono w szkole batignolskiej, o Słowackim zaś „nikt nam nigdy nie wspomniał: lekceważyli go lub nie znali wcale. Dlatego mówię, że odkryłem jego dzieła i wtenczas już zacząłem tłumaczyć prozą Ojca zadżumionych, W Szwajcarii, Anhellego” (cyt. za: P. Chmielowski, 1900). W dniu 3-majowego święta w 1879 r. Gasztowtt wygłosił prelekcję O nowo znalezionym pamiętniku Juliusza Słowackiego. Rzecz wygłoszona na posiedzeniu publicznym Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu dnia 3 maja 1879 r. Zarówno odczyt Gasztowtta, jak i przekazane mu przez Hieronima Żychonia fragmenty pamiętnika Słowackiego (od lipca 1831 r), zostały opublikowane („Przegląd Polski” 1879, z. 157). Ok. 1882 r. Gasztowtt napisał utwór Anhestios. „Anhellego” ciąg dalszy. Czterostronicowy rękopis, przechowywany wśród archiwaliów Kazimierza Woźnickiego w Bibliotece Polskiej w Paryżu, to opowieść o pacholęciu, które zostawił Anhelli i którym zaopiekowała się Eloe. Pacholę nie zna swego imienia, wie tylko, że jest Polakiem i że należy do ojczyzny, która cierpi i płacze („Blok-Notes Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza. Warszawa 2008). Gasztowtt przygotował do druku i opatrzył wstępem oraz komentarzami dwa pierwsze tomy Œuvres complѐtes Słowackiego, które wydał w 1879 r. dzięki pomocy finansowej Jana Działyńskiego i Władysława Mickiewicza. Dwa kolejne tomy pozostały w rękopisie, dopiero w 1911 r. wydano tom trzeci dzieł wszystkich. Zbrakło pieniędzy i zainteresowania. Publicysta przetłumaczył wiele wierszy swego idola, Balladynę (1883), Lillę Wenedę (1886), Mazep(p)ę (1900), Sen srebrny Salomei (1900) i Beniowskiego (1905). Jak komentował Jan Lorentowicz: „Wszystkie te przekłady dokonane są prozą dość bezbarwną” (J. Lorentowicz, Literatura polska we Francji od początku do końca romantyzmu, „Przegląd Bibliograficzny 1924, nr 4).

Komparatystyka Gasztowtta i inne aktywności. Pisząc o literaturze polskiej, Gasztowtt zestawiał ją przede wszystkim z literaturą francuską. Mimo iż nie miał wykształcenia filologicznego i czasu na pogłębione badania, uprawiał studia porównawcze, szukając drogi do umysłów i serc francuskich. Była to komparatystyka na poziomie bardzo podstawowym, ograniczała się najczęściej do wskazania najoczywistszych lub przypadkowych podobieństwa, ale nawet w takim wydaniu podnosiła rangę polskiej literatury w oczach cudzoziemców. Utrzymywał Gasztowtt świetne relacje z czeskimi pisarzami Jaroslavem Vrchlickim (właśc. Emilem Fride), Františkiem Kvapilem, Edwardem Jelinkiem, włoskimi – Attilio Begeyem, Arrigo Boïto, Ferdinandem Orestem Tencajolim, fińskim poetą Johanem Ludvigiem Runebergiem i wieloma innymi znakomitościami. Upamiętniał odchodzących współpracowników i kolegów: Józefa Gałęzowskiego, Józefa Bohdana Zaleskiego, Seweryna Gałęzowskiego, Jana Rustejkę. Brał udział w wieczorach połączonych z prelekcją, muzyką fortepianową i śpiewem (relacjonował te wydarzenia Stanisław Piliński w mini-publikacjach wydawanych w Paryżu, które pokazują rolę Gasztowtta w życiu kulturalnym polskich emigrantów).

Biografia Wacława Gasztowtta ukazuje jego niekwestionowane zasługi dla kultury polskiej. Najbardziej jednak poruszający jawi się jego pseudonim – Syn Emigranta. Jako wykształcony człowiek z dobrej francusko-polskiej rodziny mógł zapewnić sobie wygodne życie. Został tym, kim musiał zostać. Ogniwem w łańcuchu wygnańczego losu.