Genewa

Marek Bieńczyk, IBL PAN

W korespondencji romantyków i w spisanych dziejach miasta powtarzają się te same nazwiska uniwersyteckich wykładowców i postaci publicznych. Głośne raczej na miarę lokalną; chwali się historyka Pellegrina Rossiego, kilku uczonych z rodu Pictetów (do prowadzonego przez Adolphe’a Picteta periodyku „Biblitothèque Universelle” Malczewski prześle list o zdobywaniu Mont Blanc, a Krasiński artykuł o stanie polskiej literatury), naturalistę Augustine’a de Candolle’a, historyka Jean-Charlesa Leonarda Sismondiego (szerzej uznaną sławę), humanistę Charles’a Victora de Bonstettena, do którego listy polecające przywiózł Krasiński. Przyjezdni korzystają z jedynej dostępej, płatnej bliblioteki Towarzystwa Literackiego. Światek jest mały, a poziom sztuk niski. Teatr, obcy tradycji roussowskiej i protestanckiej, jest dotknięty „zarazą metodyczną” i „szkaradny” (Słowacki oczywiście), a „publiczność w nim niesforna”; wspomniany Cherbuliez notował krytycznie: „aż do dzisiaj Genewa miała bardzo niewielu poetów, niemal żadnego powieściopisarza i ani jednego autora dramatycznego. To jej słaba strona”.

Zdarza się dostrzec także osoby prawdziwie znane. Krasiński widział „kilku znakomitych ludzi przejeżdżających różnymi czasami”. W salonie Sismondiego ujrzał samego Chateaubrianda, „który przypiąwszy różę białą do czarnego fraka w oną różę wlepiając oczy przechadzał się dość smutny; pono wspominał sobie Męczenników swoich”. Słowacki miał z kolei dojrzeć na statku, którym wypłynął z Genewy, panią Georges Sand, ale był zbyt „zajęty własnymi myślami”, by do niej podejść. Mickiewicz, doceniony przez miejscowy salon, czuje się w Genewie dobrze, jest tu wszak na krótko. Wyznawał w jednym z listów: „A zresztą tak mi dobrze w Genewie! Niebo i panna Anastazja [Chlustin], i p. Bonstetten, i gazety, i p. Sismondi, nie wiem po prostu, jak potrafię się oderwać od tego wszystkiego”.

W latach dwudziestych i trzydziestych miasto cementuje swoją tradycję; uroczyście obchodzi się trzechsetletnią rocznicę powstania Republiki Genewskiej (1536), rok wcześniej, w 1835, staje pomnik urodzonego tu Jana Jakuba Rousseau, uroczystość odsłonięcia dokładnie opisuje Słowacki; kilkanaście lat wcześniej niewielkiej wysepce na wypływającym z jeziora Rodanie nadano nazwę Île Rousseau. Krasiński i Słowacki są też obserwatorami lokalnych świąt, zwłaszcza święta łukowego celebrującego szwajcarską zbrojną specjalność: strzelanie z łuku i kuszy. Życiu świątecznemu i codziennemu miasta nie poświęcają jednak wiele uwagi; opisów jest niedużo, obserwacje nieliczne. Bardziej interesuje obu życie salonowe, na którego temat mają zdanie na ogół niepochlebne; o obyczajach nie wspominają dużo, Słowackiego (podobnie jak Andryana) dziwi na przykład wolność kobiet, którym w Genewie wypada przechadzać się po mieście samotnie i wiązać się uczuciowo dziesięć lat przed ślubem.

Dziewiętnastowieczną listę polskiej obecności w Genewie otwiera nazwisko Tadeusza Kościuszki, który miał tu zajechać na krótko przed śmiercią w Soleure w roku 1817. Miał też otrzymać „la bourgeoisie d’honneur de la ville de Geneve”, lecz nie jest to pewne. Rok później przez kilka miesięcy przebywała w Genewie księżna Maria Czartoryska-Wirtemberska, siostra księcia Adama Czartoryskiego, autorka Malwiny, czyli domyślności serca. W tym czasie już tu studiowali spokrewnieni z nią młodzi Zamoyscy – Konstanty, Andrzej, Jan i Władysław; najmłodszy z nich, August, przybędzie w roku 1829, by jako wolny słuchacz studiować filozofię; zaprzyjaźni się z Krasińskim.

Antoni Malczewski przybył nad Jezioro Genewskie w towarzystwie Franciszki Lubomirskiej prawdopodobnie w czerwcu 1817. Po domniemanym wypadzie do Włoch, Marsylii i Paryża, powrócił tu, do samej Genewy, w lipcu 1818, skąd udał się do Chamonix, by spróbować wejścia na Mont-Blanc. Jesień spędził ponownie w Genewie, w liście Władysława Zamoyskiego istnieje wzmianka o jego kontaktach z przebywającymi tu rodakami („zjechało się też dużo Polaków do Genewy, przeszło dwudziestu”); w listopadzie Malczewski opuścił miasto.

Wśród studentów genewskich szkół wyższych w latach dwudziestych byli między innymi Seweryn Mielżyński z zasłużonego rodu wielkopolskiego, Hipolit Błonicki – guwerner młodego Słowackiego, a później prywatny sekretarz Adama Jerzego Czartoryskiego; sam książę przebywał w Genewie wraz z żoną w roku 1825, tu urodził się jego drugi syn, Leon. W tymże roku do Genewy trafił Piotr Michałowski; teczka z jego alpejskimi pejzażami niestety zaginęła. Jesienią koncertowała w drodze z Paryża do Mediolanu Maria Szymanowska; wiadomo, że zwiedzała wyspę Rousseau.

Zygmunt Krasiński przyjeżdża do Genewy wraz ze swym guwernerem Jakubowskim jesienią roku 1829. Pobiera prywatne lekcje, uczęszcza m.in. na wykłady historii rzymskiej do profesora Rossiego. W Genewie poznaje Henryka Reeve’a; stanie się on adresatem najważniejszych listów Krasińskiego, w których ukształtuje się historiozofia i poglądy estetyczne poety, także obraz miłości romantycznej, którego natchnieniem będzie znajomość z poznaną w tym samym czasie Angielką, Henriettą Willman (wedle Odyńca mieszkała ona w miejscu niezwyczajnym, bo w dawnym domu Rousseau). W trakcie genewskiego pobytu Krasiński pisuje krótkie utwory prozatorskie po francusku, wiele z nich poświęconych jest okolicom podmiejskim; po roku wyjeżdża na kilka miesięcy do Włoch, po czym wraca do Genewy, którą opuści ostatecznie w maju 1832 roku (przejedzie jeszcze raz przez miasto wiele lat później); w tym czasie, na przełomie roku 1831 i 1832, pisze Agaj-Hana. Podczas pobytu odbywa kilka większych wycieczek alpejskich, jedną z nich z Mickiewiczem i Odyńcem, często wybiera się też na przejażdżki po jeziorze (także z Mickiewiczem); ma tu własną łódź.

Mickiewicz wraz z Odyńcem zawitali do Genewy 31 lipca 1830 roku; Mickiewicz odwiedzał Siemiona, Anastazję i Wierę Chlustinów, poznanych wcześniej we Włoszech, później często przebywał w towarzystwie Zofii, Henrietty Ewy i Stanisława Ankwiczów, którzy przyjechali tu z Paryża ogarniętego rewolucją lipcową. Genewę opuścił 15 października, udając się do Włoch, i wrócił tu na krótko w maju roku 1831. Kolejna wizyta w Genewie, wraz z chorym Stefanem Garczyńskim, którego wcześniej odwiedził w nieodległym Bex, przypadła na lipiec 1833 i trwała niecałe dwa miesiące; opiekę nad Garczyńskim sprawowała wówczas Klaudyna Potocka, ostoja polskiej emigracji genewskiej („ta kobieta godzi z rodzajem ludzkim”, pisał Mickiewicz). Po raz kolejny pojawił się w Genewie w roku 1838, gdy bezskutecznie starał się o katedrę literatury porównawczej na tutejszym uniwersytecie; zetknął się wówczas z Mikołajem Gogolem.

Juliusz Słowacki spędzi w Genewie ponad trzy lata, od grudnia 1832 do lutego 1836 roku, niemal cały pobyt mieszka w pensjonacie pani Pattey. W tym czasie odbędzie dwie większe wyprawy alpejskie; w jednej z nich wzięła udział Maria Wodzińska, pierwowzór bohaterki poematu W Szwajcarii. Wedle niektórych źródeł Słowacki uczestniczył we wstępnych fazach „wyprawy sabaudzkiej” (1834) – zupełnie nieudanej polityczno-zbrojnej akcji odziału polskich emigrantów pod dowództwem włoskiego generała Girolama Ramoriny, mającej na celu „oswobodzenie Sabaudii”; część uczestników została zmuszona do opuszczenia Szwajcarii. W Genewie Słowacki pisze Lambro i Godzinę myśli, Kordiana, pierwszą, następnie zniszczoną wersję Mazepy, pracuje nad Balladyną.

W grudniu 1833 roku w Genewie Ewelina Hańska spotkała się z poznanym rok wcześniej w Neuchâtel Honoriuszem Balzakiem. Listę polskich emigrantów, którzy odwiedzają Genewę, można jeszcze długo ciągnąć. Karol Edward Wodziński pisał w roku 1833: „szlachta emigranci ciągle się przewlekają i obejrzawszy brzegi Lemanu, ruszają w świat dalej”.