Golański Filip Neriusz (Nereusz)

Teresa Kostkiewiczowa

Informacje biograficzne. Urodził się 30 VIII 1753 w Krakowie w rodzinie drobnoszlacheckiej. Swoją drogę życiową i twórczą związał z zakonem Pijarów, do którego wstąpił w 1769 r. Kształcił się w kolegiach zakonnych w Podolińcu, Rzeszowie i Krakowie. Od 1775 r. rozpoczął nauczanie w szkołach zakonnych (m.in. w Złoczowie, Chełmnie, Piotrkowie, Radziejowie). W l. 1783–1787 przebywał w Warszawie jako wykładowca wymowy w pijarskim Collegium Regium. Uczestniczył w życiu literackim stolicy, zaangażowany w dyskusję nad Podolanką w stanie natury wychowaną (1784) Michała Dymitra Krajewskiego, przypisuje się mu autorstwo broszury List Sandomierzanki do Podolanki (1784). W tym czasie powstało jego główne dzieło O wymowie i poezji (wyd. 1786, wyd. 2 rozszerz. 1788, wyd. 3 zm. 1808), za które otrzymał królewski medal Merentibus. Aspirował do stanowiska profesora wymowy w krakowskiej Szkole Głównej Koronnej, którego nie otrzymał. W 1787 r. został mianowany wiceprofesorem wymowy i poezji w Szkole Głównej W. Ks. Litewskiego (od 1793 r. profesor). W czasie powstania kościuszkowskiego od 4 V do 6 VIII 1794 redagował „Gazetę Narodową Wileńską”. W l. 1803–1812 wykładał Pismo Święte na Uniwersytecie Wileńskim. Po przejściu na emeryturę w 1812 r. nadal uczestniczył w życiu uniwersyteckim, był aktywnym kaznodzieją, wizytatorem szkół gub. grodzieńskiej i białostockiej, w l. 1817–1819 dziekanem Wydziału Literatury i Nauk Wyzwolonych, wykładał też wymowę kościelną w Głównym Seminarium Duchownym. W l. 1817–1818 był członkiem Komitetu Cenzury. Współpracował z wileńskimi czasopismami: „Dziennikiem Wileńskim”, „Tygodnikiem Wileńskim”, a także z „Pamiętnikiem Warszawskim”. Był członkiem warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Zmarł 26 (24?) I 1824 w Wilnie.

Kaznodziejstwo: teoria i praktyka. Pierwsze publikacje Golańskiego związane są z działalnością pedagogiczną: jako wykładowca Collegium Regium wygłaszał, a potem publikował okolicznościowe mowy, najważniejsze to: Mowa przy obchodzie setnej rocznicy zwycięstwa pod Wiedniem (1783), Oratio pro instauratione studiorum in Collegio Regio Varsaviensi Scholarum Piarum (1783), Mowa przy dorocznym zaczęciu szkół warszawskich (1784), Mowa przy dorocznym zaczęciu szkół (1786). Odznaczały się one walorami literackimi, autor posługiwał się stylem zróżnicowanym, wykorzystywał elementy wzniosłego wizjonerstwa i obrazowości. Obok treści związanych z społeczną pedagogiką pijarską Golański podejmował w nich ogólne problemy społeczno-kulturowe. Akcentował wielką rolę humaniorów dla kształtowania charakterów i umysłów młodzieży oraz znaczenie wiedzy w życiu społecznym, krytykował uleganie obcym modom. W nawiązaniu do prac lingwistycznych Onufrego Kopczyńskiego dowodził niezbędności poznawania języka ojczystego i jego wielkiej roli w życiu społecznym, choć widział też potrzebę nauczania łaciny. Uznając dziedzictwo antyczne za fundament kultury, pisał: „Nie będę sądził, ile wiek ośmnasty złotego wieku nauk rzymskich dochodzi, jednak mi się zdaje, że go podobno jeszcze nie przeszedł” (Mowa przy dorocznym zaczęciu …, 1784, s.    ).  Podobne myśli znajdują się również w włączającym się w dyskusję wokół Podolanki  … Liście Sandomierzanki do Podolanki (1784), ale poza informacją w papierach Franciszka Ksawerego Dmochowskiego nie ma dowodów  pozwalających przyznać Golańskiemu autorstwo tego pisma. Natomiast w 1788 roku opublikował Listy, memoriały i supliki, które zawierały wzorce pisania w różnych sytuacjach i sprawach, a także zarysowaną teorię listu, zasadzająca się na wymogu prostoty i naturalności oraz na zachowaniu indywidualnych cech wymowy nadawcy. Zawarte w publikacji obejmowały listy wybitnych epistolografów od antyku do Woltera, Rousseau, Jacques’a Delille’a, a także Stanisława Konarskiego, Tomasza Kajetana Węgierskiego. W okresie wileńskim Golański również uprawiał kaznodziejstwo o tematyce głównie religijnej i okolicznościowej, sporadycznie – pisał również okolicznościowe wiersze,  a w „Tygodniku Wileńskim” opublikował opowiadanie Moc wymowy serca (1804, nr 8).

Poglądy teoretycznoliterackie. Dzieło O wymowie i poezji (I wyd. Warszawa 1786) było pierwszą u nas  publikacją, zawierającą całościowy wykład poglądów na istotę twórczości słownej, jej źródła, cele i kształt stylistyczny. Wersja pierwszej edycji została następnie poddana poprawkom i dopełnieniom i pełniejszy kształt traktat otrzymał w drugim wydaniu (II wyd. Wilno 1788), ono też stanowi podstawę prezentacji poglądów autora. Golański wychodzi od retorycznej koncepcji jej podziału na wymowę i poezję, w części poświęconej wymowie odwołuje się do klasycznych teorii Cycerona i Kwintyliana, respektuje tradycyjne rozróżnienie trzech typów wymowy (pochwalna, doradcza, sądowa, kanoniczną koncepcję kompozycji mowy, wyróżnia trzy rodzaje stylu oraz podnosi rolę figur retorycznych jako środków wymowy. Zarazem nawiązuje do nowych koncepcji twórczości słownej w pismach Jean-Baptiste’a Du Bosa, Josepha Addisona, Charles’a Batteux, Jean’a Françoisa Marmontela, po części Diderota i d’Alemberta (poznawanych głównie za pośrednictwem ich haseł w Encyklopedii Diderota), a także podejmuje idee zawarte w Franciszka Karpińskiego O wymowie w prozie albo wierszu (1780) i Józefa Szymanowskiego Liście o guście czyli smaku (1779). Przejawia się to w położeniu silnego nacisku na rolę emocji zarówno jak źródła wymowy, jak i środka jej oddziaływania na odbiorcę: „Ani można bliższego źrzódła wymowy dostrzec nad wewnętrzne ludzkie czucie” (O wymowie i poezji, 1788). […] „Jakie jest czucie człowieka, jakie wewnętrzne zdania i wyobrażenia, okazuje wymowa: bo ją całą można by do tego zebrać, że czucie i wyobrażenia tłumaczy, a tłumaczy tym lepiej, im mocniejsze będzie czucie, które mówiącego ożywia […]”. „[…] najlepsza wymowa uczucia, wymowa serca, to jest czułych ludzi wymowa” (tamże). Wprowadza też nowe na gruncie wymowy kategorie gustu i delikatności jako niezbędne atrybuty twórcy, ale także krytyka oceniającego dzieło. Również w rozumieniu stylu wyraźne jest oddziaływanie współczesnej myśli lingwistycznej, co znajduje wyraz w akcentowaniu roli „ja” mówiącego i jego indywidualnych dyspozycji (jak m.in. w pismach Buffona): „Styl jest jakby zwierciadłem, w którym charakter autora widzieć można; a tak styl wszelki przymiot mówcy lub pisarza rozum i jego dowcip oznacza” (tamże). Świadectwem nawiązywania do aktualnych teorii myśli filozoficzno-lingwistycznych (Condillac) jest pogląd na rozwój języka (od mowy figuratywnej do dyskursu pojęciowego), a w konsekwencji – uznanie wartości nie tylko klasycznej wymowy greckiej i rzymskiej, ale również wymowy prymitywnych „dawniejszych narodów” oraz Pisma Świętego, a także – środków ukształtowanych w mowie potocznej („pospolitej”), obrazowej i posługującej się przenośnią – Golański wprowadził to słowo jako rodzimy odpowiednik metafory do terminologii teoretycznoliterackiej.

Rewizjonistyczne podejście Golańskiego do klasycznych koncepcji twórczości widoczne jest też w rozważaniach o poezji. Z jednej strony formułuje on wymóg jej moralistycznego oddziaływania oraz respektowania tradycyjnych reguł, z drugiej zaś – cytując artykuł Joachima Chreptowicza z Zbioru potrzebniejszych wiadomości Ignacego Krasickiego – uznaje twórczość poetycką za dziedzinę wyrażania uczuć: poeta „duchem jej natchniony, mocą jej zachwycony śpiewa przed ludem to, co czuje, nie żeby pociągnął lud do swego przeświadczenia (to jest dzieło mówcy), ale dla tego, żeby dał poznać wszystkim stan serca swojego” (tamże). Podstawowe pojęcia, służące do opisu fenomenu poezji to: z jednej strony – naśladowanie natury, fikcja poetycka zachowująca zasadę prawdopodobieństwa, z drugiej zaś – imaginacja, która „wszelką swoję przyjemność winna jest tej wolności, którą ma, że sobie z natury rzeczy może wszystko podług upodobania wybierać” (tamże), wyraźne są tu odwołania do eseju Addisona O rozkoszach wyobraźni) oraz nowość, wzniosłość (nazywana wspaniałością) i „styl poetyczny”, który „taki jest, że choćby się cała harmonia wiersza pomieszała, wydaje się w nim taki duch, takie są wyrażenia, jakich w niewiązanej mowie używać się nie zwykło” (tamże). Golański respektuje tradycyjny podział na gatunki literackie, ale w ich opisie – szczególnie w obszarze „poezji dramatycznej” – dopuszcza innowacje, np. prozę w komedii i tragedii, w tej ostatniej – bohaterów niskiego stanu, których losy mogą wywołać tkliwe uczucia, a także akceptuje pomyślne rozwiązanie akcji tragicznej. Jest też otwarty na nowe, niekanoniczne formy literackie, do swej systematyki genologicznej wprowadza operę, romans-powieść, a także utwory nierespektujące reguł żadnego gatunku: „co do innych rodzajów poezji nie należy, to ogólnie wierszem zowiemy” (tamże). W traktacie Golańskiego współistnieją tradycyjne, ukształtowane na gruncie teorii klasycystycznej poglądy na piśmiennictwo z nowymi, nienormatywnymi ideami, zmieniającymi sposób rozumienia twórczości słownej i samego języka.

Rozwój poglądów Golańskiego (edycja z 1808 r.). Z biegiem lat, nowych lektur i doświadczeń dydaktycznych Golański precyzował swoje poglądy teoretycznoliterackie, a podsumowaniem tego procesu była trzecia edycja traktatu O wymowie i poezji, 1808. Poszerzeniu i rozwinięciu uległy właściwie wszystkie rozdziały traktatu. Poświęcono więcej miejsca Pismu Świętemu (Starego i Nowego Testamentu) traktowanemu jako przykład wzniosłej wymowy nierespektującej reguł klasycznej retoryki. Mniej kategorycznie potraktowano też rozdzielność trzech rodzajów wymowy (O poezji i wymowie, 1808). Wzmocniona została również rola czucia w tworzeniu i odbiorze wymowy: „Wlewając zaś w drugich czucia nasze, wyrównywującymi tymże czuciom wyrazami, dzielimy z nimi żal, politowanie, gniew i radość” (tamże). W podrozdziale Wzruszenie umysłów podniesiono kwestię współczucia dla innego człowieka: „Nasza imainacja bardziej nas w nieszczęśliwego, niż w szczęśliwego położeniu umieszcza” (tamże) oraz roli odczuć w kształtowaniu stylu wypowiedzi: „[…] czucie żywe ma żywszy swój język, a podług okoliczności odmienny” (tamże). Rozbudowany został i wzbogacony o przykłady pochodzące z najnowszej twórczości rozdział o guście, w którym znalazło się twierdzenie o odmienności gustu u różnych narodów oraz uwaga o roli krytyki w kształtowaniu gustu (tamże, s. 108), przedstawiona została również historia jego przemian od antyku do współczesności (również polskiej), będąca zarazem zarysem historii sztuki (tamże). Dalej przywołano nowe gatunki literackie egzemplifikujące współczesny gust i potrzeby czytelnicze, jak romanse (zalecające się tym, że są „ciekawe” i „zabawne”, tamże), a także „opisy podróży krajowidzów” (tamże) oraz na wymogi pisarstwa historycznego (tamże). Zasygnalizowano rolę przekładów w wyrabianiu gustu oraz potrzebę „rozbiorów”, czyli umiejętność analizy wypowiedzi i wskazania jej wad i zalet. Zwracając większą uwagę na związek wymowy z innymi naukami, autor zamieścił obszerny wywód o współczesnych poglądach na język w początku XIX wieku (tamże), a w rozdziale o wyborze słów przedstawił analizę właściwości polszczyzny w zakresie semantycznej łączliwości słów („stosunki w słowach”, tamże). Bardzo wzbogacony został rozdział O stylu, nawiązujący do poglądów Konarskiego, ale autor zwrócił również uwagę na komunikacyjny wymiar odmian stylu: „Nie dosyć jeszcze mówcy stosować styl do rzeczy, do czasu, miejsca, wieku i stanu swego, istotne też jest, ażeby swoję mowę do słuchających stosował” (tamże), a także na „działanie mówcze zwane akcją”, a więc na to, co dziś nazwalibyśmy illokucyjną i perlokucyjną funkcją języka: (różne sposoby wyrażania „żalu, przestrachu, rady, przestrogi, upomnienia […]”, tamże). Rozbudowane zostały wszystkie podrozdziały poświęcone poszczególnym gatunkom wymowy, wzbogacone o nowsze przykłady i historyczny zarys dziejów w różnych krajach.

Znacznemu poszerzeniu uległa też część poświęcona poezji. Więcej miejsca poświęcono wyobraźni i jej roli we wzbudzaniu przeżyć estetycznych („[…] niewinna rozkosz z imaginacji zdaje się być nieprzebraną”, tamże). Położony został nacisk na  „rozmaitość przedmiotów” (tamże) w dziele poetyckim, które winno przedstawiać wielość i zróżnicowanie dzieł natury. Dostrzeżono zróżnicowanie wartości estetycznych poezji, stawiając wzniosłość nad klasyczne piękno: poezja „Już nie szuka piękności, ale rada się dziwić samejże ogromności dzieł natury (tamże). Rozdziały poświęcone gatunkom poezji wzbogacone zostały o szkice dziejów danego gatunku w tradycji europejskiej oraz o przykłady z poezji najnowszej. Rozdział o bajkach i przypowieściach poświęcony został przede wszystkim zbiorowi Krasickiego i przybrał postać jego wszechstronnej recenzji, w której poddano analizie zabieg alegorii, wysoko oceniono sposoby realizacji gatunku nazwanego miniaturową epopeją (tamże) oraz podniesiono jego aspekt filozoficzny, nazywając autora „filozofem” (tamże). W rozdziale o elegii przytoczony został i skomentowany przykład Younga (tamże), zaś w tragedii dopuszczono bohaterów będących „pospolitymi ludźmi” (tamże), a także prozę. Dowartościowane zostały gatunki nieregularne, a także zasadzające się nie na naśladowaniu natury, ale na „słodkim omamieniu”, jak opera i balet (tamże), albo też na „sprawianiu podziwienia” (tamże), jak w odmiennie niż wcześniej widzianej epopei. Golański rozpoczął kształtowanie swoich poglądów na literaturę przy użyciu tradycyjnej terminologii mimesis, fikcja, pożytek i przyjemność, gust i imaginacja, jednak stopniowo poszerzał swój język teoretyczny, wprowadzając pojęcia nieretorycznie rozumianej wzniosłości, podziwienia i omamienia. Wszystko to wskazuje, że żyjący w prowincjonalnym wówczas Wilnie Golański trwale pozostawał w kontakcie z europejskim ruchem umysłowym i literaturą początku XIX wieku, obserwował przemiany myśli estetycznej i modyfikował swoje w tej dziedzinie poglądy, coraz dalej wychodząc poza rygory i wymogi doktryny klasycystycznej.

Problem mitologii i zróżnicowania kultur. Przejawem szerokich zainteresowań Golańskiego m.in. był przekład Żywotów Plutarcha pt. Sławni ludzie i onych porównania (1801-1805) oraz publikacje Allegorie starożytne w stosunku do I wieku sławnych ludzi Plutarcha i czasów bohatyrsko-mitologicznych (1801), a także Literatka chińska dla literatek i literatów w Europie. Wedle dokładniejszych pamiętników o Chinach (1810). Allegorie starożytne zawierają nowatorską na gruncie polskim (analogiczną do poglądów Giambattisty Vico, którego Nauka nowa nie była jednak w Polsce ówcześnie znana) koncepcję historycznego rozwoju społeczeństw, ich języków i ludzkiego poznawania świata od „wieku bohatyrskiego” (czyli mitologicznego) do epok tworzących język pojęciowy. Język mitów traktuje Golański jako „mowę przenośną” (występującą w każdym czasie, szczególnie w mowie pospólstwa), która w obrazowych opowieściach wyraża ludzkie doświadczenie: „Rzecz prawie wszystkich bajek poetyckich, wszystkich alegorii starożytnych stosuje się zawsze do pierwiastkowych prac i postrzeżeń ludzkich na ziemi, powietrzu i niebie” […] „Szukam w ich bajce podobieństwa i domysłu prawdy” (Allegorie starożytne).  Golański jest zafascynowany tajemniczą treścią mitów, które zawierają ukrytą w opowieści, intuicyjnie uchwyconą prawdę o świecie: „Czyliż oni swoją alegoria nakryci nie nauczyli jednak ludzi wszelkiego celu nauki, poznawać układ świata? i tę niezmierną przestrzeni niebios rozległość, która jak żywy obraz niepojętej wieczności porywa z sobą myśl ludzką, unosi i gubi?” (tamże). Podobnie w Literatce chińskiej (będącej przeróbką publikowanych od 1776 roku wspomnień francuskiego misjonarza Jacques’a Amyota) znajduje wyraz zainteresowanie dla inności kulturowej i jej dziejów bogatszych i wykraczających poza czasowy horyzont europejski. Golański zwraca uwagę na  uniwersalny charakter i trwałość chińskich norm i obyczajów, opartych na indywidualnej wrażliwości jednostki i poczuciu nadrzędności interesu zbiorowego. Z uznaniem mówi o zawartej w nich idei równości, szacunku dla narodowych zwyczajów i  „ludzkości”, przejawiającej się w „miłości ojczyzny, przyjaźni i litości dla nieszczęśliwych” (Literatka  chińska).

Refleksję nad przemianami kulturowymi, a przede wszystkim nad charakterem i stanem kultury osiemnastowiecznej zawiera także dialog (nawiązujący do wzorca platońskiego) Filozof i antyfilozof. Rozmowy w zarzutach i odpowiedziach dla dochodzenia i uznania prawdy (1811). Wyraża się w nim dystans wobec dominujących kierunków myśli XVIII-wiecznej, wobec „anty-filozofów” (jak nazywa Woltera czy Rousseau), którzy nie znając podstaw religii, występują przeciw niej, posługując się śmiechem i ironią, a nie argumentem. Zgodnie z ideami epoki Golański ceni rozum jako narzędzie poznania, ale widzi też jego ograniczenia w kwestiach „nadnaturalnych tajemnic”.

Zainteresowania lingwistyczne. Ujawniające się już we wczesnych mowach szkolnych i w  traktacie O wymowie i poezji zainteresowanie językiem oraz mową rozumianą jako obraz myśli trwa przez cały czas aktywności intelektualnej jej autora. Uczestniczył on w dyskusjach nad edycją pośmiertną Gramatyki języka polskiego Onufrego Kopczyńskiego (Kopia autentyczna pewnej konferencji pomiędzy dwoma pierwszymi z porządku w rzeczypospolitej literackiej kolegami, 1809), zajmując się kwestią (akceptowanych) innowacji ortograficznych podejmował fundamentalne problemy ciągłości i zmiany w języku, normy językowej i zakresu respektowania zwyczajów środowiskowych, opowiadał się za wprowadzaniem nowych elementów tylko „z istotnej potrzeby”. Zabrał głos również na temat Słownika języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego w publikowanej w „Dzienniku Wileńskim” (1815) obszernej recenzji, wydanej później oddzielnie pt. Rys polskiego Słownika jp. Linde po  wyjściu całego dzieła …(1822). Niezależnie od uwag krytycznych, podejmował problemy metodologiczno-lingwistyczne, wysoko oceniał sposoby eksplikacji semantycznej leksemów z odwoływaniem się również do języka potocznego, a także wprowadzenie kontekstu porównawczego innych języków. Nade wszystko interesowała go kwestia etymologii, świadczącej – według niego – nie tylko o przemianach samego języka, ale też o historii i widzeniu świata przez jego użytkowników. Z poglądami Golańskiego zawartymi w Kopii autentycznej i w Rysie polskiego Słownika gwałtownie polemizował Adam Kazimierz Czartoryski na łamach „Pamiętnika Warszawskiego” (1816, t. 6). W refleksji Golańskiego o języku wyraźnie przejawiają się efekty jego znajomości XVIII-wiecznej refleksji lingwistycznej.

W poglądach teoretycznoliterackich i lingwistycznych Golańskiego, a także w pojmowaniu przezeń kultury i jej przemian spotykają się – z jednej strony – tradycyjne ujęcia zakorzenione w retoryce i poetyce klasycystycznej, z drugiej zaś – nowe sposoby myślenia o przemianach języka, o piśmiennictwie jako wyrazie indywidualnego sposobu mówienia i odczuwania, o widzeniu kultury i jej wytworów jako podlegającego zmianom zjawiska historycznego.