Grabiński Stefan

Paweł Wojciechowski

Pisarz, nauczyciel. Pseud.: Stefan Żalny.

Biogram. Urodził się 26 II 1887 w Kamionce Strumiłowej nad Bugiem, w galicyjskiej inteligenckiej rodzinie (matka – Eugenia z Czubków, ojciec – Dionizy Grabiński był naczelnikiem sądu). Lata dzieciństwa i młodości pisarza to okres trudny, przepełniony pesymizmem w związku z zagrożeniem gruźlicą (zmarł na nią ojciec pisarza, chorowali pozostali członkowie rodziny). W związku z chorobą chłopiec był wątły, słabego zdrowia, dodatkowo skrajnie nieśmiały, introwertyczny, nadwrażliwy i samotny. Głęboka religijność matki zaszczepiła w nim pobożność nachyloną mistycznie. Skłonność ta złagodniała w wieku dojrzałym, pisarz odszedł od ortodoksji wyznaniowej, jednak silne doświadczenia dzieciństwa i młodości utrwaliły się na stałe w jego osobowości. Pierwsze nauki pobierał w gimnazjum w Łące pod Samborem. Po śmierci ojca cała rodzina przeniosła się na stałe do Lwowa. Grabiński kontynuował naukę w V Gimnazjum, świadectwo dojrzałości uzyskał w 1905 r. w liceum bernardynów. W tym samym roku rozpoczął studia z zakresu filologii polskiej i klasycznej na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego. Wtedy też dała o sobie znać choroba, rozpoczął się okres licznych hospitalizacji. Po ukończeniu studiów, od 1911 r. Grabiński pracował jako polonista w lwowskich gimnazjach, w l. 1917–1927 w Przemyślu. Wykonywał ten zawód bez przekonania i powołania (odstręczała go zwłaszcza bezsensowna biurokracja zawodowa). Czuł się przede wszystkim literatem. W l. 1914–1915 przebywał w Austrii. W 1921 r. rozstał się z żoną. Latem 1927 r. wyjechał do Włoch, realizując od lat planowaną wyprawę. Z inspiracji włoskich, a dokładniej z zauroczenia Wenecją, powstał szkic powieściowy Namiętność (1930). W 1927 r. odwiedził też Rumunię. Latem 1929 r. stan zdrowia Grabińskiego bardzo się pogorszył. Przestał pisać, zmagał się z trudnościami materialnymi. W 1931 r. przeszedł na emeryturę i zamieszkał w kuracyjnych Brzuchowicach k. Lwowa. W kwietniu 1931 r. otrzymał nagrodę literacką m. Lwowa dzięki rekomendacji Karola Irzykowskiego i Jerzego Eugeniusza Płomieńskiego (zob. korespondencja z Józefem Jedliczem, Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie). Jury wzięło pod rozwagę zły stan zdrowia pisarza oraz bezsprzeczną oryginalność jego twórczości. Nagroda okazała się ważnym wydarzeniem w życiu pisarza, pozwoliła mu nieco stanąć na nogi, spłacić długi, kontynuować leczenie, pokrzepiła go duchowo i moralnie. Jednak szybko wróciły dawne problemy, przede wszystkim z postępującą, wyniszczającą chorobą. Stefan Grabiński zmarł 12 XI 1936 w ubóstwie i zapomnieniu. Pochowany został we Lwowie na cmentarzu Janowskim.

Twórczość oryginalna. Grabiński był innowatorem w dziedzinie fantastyki na polskim gruncie, autorem nowel, powieści, dramatów, rozpraw teoretycznych. Nie należał do pisarzy popularnych w swoich czasach, co łączy się z jego samotnictwem artystycznym, przejawiającym się w głęboko indywidualnych wyborach artystycznych i koncepcjach estetycznych (z naczelnym: ideałem oryginalności w fantastyce). W swoich pismach rozważał zagadnienia twórczości, oryginalności, fantastyki literackiej (psychologicznej i filozofującej), powinności warsztatu artystycznego pisarza. Darzył ogromnym uznaniem amerykańskiego pisarza Edgara Allana Poe, w którym widział ideał twórczości (Książę fantastów (E.A. Poe). Studium literackie, „Lwowskie Wiadomości Muzyczne i Literackie” 1931, nr 3–5).

Działalność krytycznoliteracka. Dorobek krytycznoliteracki Stefana Grabińskiego nie jest obszerny i należy przede wszystkim do okresu dwudziestolecia międzywojennego. Cechą charakterystyczną jego wypowiedzi krytycznoliterackich jest prezentowanie i interpretowanie własnych konceptów oraz dostrzeganie ich u innych autorów, prezentacja niuansów warsztatu literackiego czy też inspiracji literackich spójnych z własnym światopoglądem. Warto zwrócić uwagę na nawiązujące do okresu twórczości własnej z końca I wojny światowej rozważania o genezie literatury, w których pisarz dostrzega relacje między procesem twórczym a snem, wyobraźnią artysty a fantazją dziecka: „Embriologia pomysłu, jego początkowe stadia zdradzają często śmieszny, dziecięco-naiwny charakter marzeń sennych. Niejedna koncepcja, podziwiana po przejściu przez alembik pracy artystycznej, przez surową kontrolę mózgu, obrobiona wprawną ręką szlifierza, przedstawia się w stanie zaczątkowym w sposób nikły, błahy, niegodny twórczych trudów; jakiś szczególik, jakaś drobnostka, jakiś irracjonalny splot zdarzeń, niepozornych obrazów – pstrokata, bezmyślna jak kaprys, śmieszna do rozpuku mozaika snu” (Z mojej pracowni. Opowieść o „Maszyniście Grocie”. Dzieje noweli – Przyczynek do psychologii tworzenia, „Skamander” 1920, z. 2). W rozprawie Zagadnienia oryginalności w twórczości literackiej („Pamiętnik Literacki” 1925/1926) Grabiński, odwołując się do literatury przede wszystkim dziewiętnastowiecznej, wyróżnia trzy odmiany oryginalności; do oryginalności „absolutnej” włącza utwory E.A. Poego, E.T.A. Hoffmanna, niektóre nowele Cypriana Norwida, Herbert George Wellsa, Gustava Meyrinka i in. W odmianie drugiej, polegającej na „swoistym i odrębnym ujmowaniu zjawisk życiowych” (G. Byron, H. Balzac, F. Dostojewski, J. Słowacki, A. Mickiewicz, Z. Krasiński, H. Ibsen, A. Strindberg, J. Conrad), dostrzega zjawisko związane z „przekształceniem tzw. rzeczywistości eksperymentalnej życia współczesnego, pewnym specjalnym jej naświetleniem i ujęciem” (tamże). Odmiana trzecia, czerpiąca z przeszłości (np. P. Corneille. W. Shakespeare, Ch. M. R. Leconte de Lisle, H. von Hofmannsthal, S. Wyspiański), też ma charakter twórczy: „Pisarze tej kategorii tworzą w materiale poniekąd już skrzepłym, w który wlewają na nowo własną krew serdeczną, wskrzeszając postacie historyczne o mniej lub więcej ustalonej strukturze psychicznej lub też powołując do powtórnego życia twory fantazji swych poprzedników” (tamże). Podsumowując doświadczenia literatury polskiej XIX wieku i przełomu stuleci pisarz konstatuje niedobór pierwiastka fantastycznego w literaturze polskiej: „Wina w tym po części samego społeczeństwa naszego, które stroni od fantazji, zwłaszcza pogłębionej filozoficznie – jak diabeł od święconej wody, zapoznając tę wielką prawdę, że fantazja jest też rzeczywistością — tylko wyższego rzędu. Lubimy natomiast czytać rzeczy pogodne i »rzeczy wesołe«, bo »śmiech jest zdrowy«, jak utrzymuje jeden z naszych najserdeczniejszych arcywesołków i »pomaga do trawienia« — dodam ja. Dewiza nie wybredna a stosowana w praktyce à la longue – ogłupiająca” (tamże). Koncepcje Grabińskiego współbrzmiały z językiem, którym się posługiwał: rozpoznawalnym, wyrazistym, z wyczuwalną skłonnością do archaizacji.