Grabowski Edward

Grażyna Borkowska

Historyk literatury, nauczyciel, krytyk literacki.

Biografia. Edward Zdzisław Stefan Grabowski urodził się 18 III 1849 w Buniszkach k. Suwałk, w rodzinie o szlacheckich korzeniach; był synem Wincentego, rządcy dóbr Jurgielewszczyzna, i Karoliny z Narbut(t)ów. Ukończył gimnazjum w Kownie, w l. 1867–1871 studiował w Szkole Głównej, przekształconej w Cesarski Uniwersytet Warszawski, na wydziale filologiczno-historycznym. Po zakończeniu edukacji pracował na pensjach żeńskich w Warszawie jako nauczyciel literatury, a od 1876 r. jako inspektor w Szkole Technicznej przy Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Brał udział w tajnym nauczaniu jako wykładowca literatury powszechnej na Uniwersytecie Latającym, a także w Towarzystwie Kursów Naukowych (1909–1911), instytucji działającej od 1905 r. legalnie, przekształconej w 1918 r. w Wolną Wszechnicę. Być może przyciągnęły go do tej pracy związki z Koleją Warszawsko-Wiedeńską: pracujący tam inżynier Kazimierz Śniegocki ułatwiał prowadzenie tajnego nauczania, a szczególnie jego żona, Cecylia, znana carskiej ochranie opozycjonistka, która była też założycielką Towarzystwa Tajnego Nauczania (J. Miąso, Tajne nauczanie w Królestwie Polskim, 1990). Grabowski został członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Ożenił się z Marią z Urbanowiczów; mieli córkę Helenę i syna. Zmarł w Warszawie 2 III 1912 po „długiej i ciężkiej chorobie” („Kurier Warszawski” 1912, nr 64).

Historyk literatury powszechnej. Był znawcą i badaczem literatury powszechnej: francuskiej, włoskiej i niemieckiej. Razem z Piotrem Chmielowskim wydał cenną antologię Obraz literatury powszechnej w streszczeniach i przykładach (t. 1–2, 1895–1896), wspólnie z nim ogłosił też z przekłady dzieł Historia literatury angielskiej wieku XVIII Hermanna Juliusa Theodora Hettnera (1879) i Francja przed rewolucją Hippolyte’a Taine’a (1881). Był – obok Ignacego Radlińskiego, Juliana A. Święcickiego, Izraela Leona Grosglika, Bronisława Grabowskiego – jednym ze współautorów Dziejów literatury powszechnej z ilustracjami (t. 2: Dzieje literatury średniowiecznej), w cz. 1 tego tomu (1883) opracował rozdziały Literatura chrześcijańsko-kościelna na gruncie barbarzyńskim i germańsko-pogańska do wojen krzyżowych, w cz. 2 (1887): Literatura świata rycerskiego, Czasy przewagi mieszczańskiej.

W stronę krytyki literackiej. Wymienione publikacje Grabowskiego skłaniają do opinii, że jego wiedza i sposób pisania realizują akademicki wzór uprawiania historii literatury oznaczający: depersonalizację wykładu, powagę wywodu i uzależnienie go od posiadanych źródeł. W drobniejszych objętościowo artykułach, zachowując wszelkie cechy odpowiedzialnego badacza, autor objawia jeszcze inne zdolności: umiejętność nawiązania kontaktu z czytelnikiem, skrócenie dystansu między twórcą oddalonego w czasie dzieła a jego dziewiętnastowiecznym odbiorcą. Kapitalnym przykładem tej umiejętności jest artykuł Ludwik Kamoens (Luis de Camões) jako śpiewak Luzjady („Ateneum” 1880, t. 4). Nie rezygnując z niczego, co stanowiłoby podstawową wiedzę o poecie, poemacie, historii Portugalii, autor przebija ścianę między szesnastowiecznym utworem portugalskiego klasyka a polską publicznością literacką XIX w. Przedstawia utwór jako nowożytną epopeję, w której los bohatera splata się z losami świata i zbiorowości, a także z biografią samego poety. Camões szukał szczęścia w domu i na polu walki, w wyprawach i w powrocie do stolicy upadającego imperium. Mimo talentu i szlachetności, a może właśnie z tych powodów – był odrzucany, wyśmiewany, osamotniony. Nazywany Homerem nowożytności, nie doczekał się akceptacji i uznania na miarę greckiego piewcy, w eseju Grabowskiego przypomina raczej poetę nowoczesnego, bez miejsca na ziemi, płacącego za wolność skrajną nędzą. Autor rozprawy nie waha się nazwać poematów epickich (Wacława Potockiego, Ignacego Krasickiego) „nudnymi”, nie waha się powiedzieć – wykazując różnicę między klasyczną epiką a poematem Camõesa – że „prawdziwy epik musi być trochę gadułą” (Camões jest zwięzły, a jednocześnie odwołuje się do aparatu mitologicznego, co Grabowski przyjmuje jako ruch zastosowany „najniepotrzebniej i najniewłaściwiej”, tamże). Polemiczne uwagi, zrozumienie dla wyborów egzystencjalnych poety nadają esejowi wymiar aktualizujący, współczesny.

Artykuł przeglądowy Z literatury współczesnej we Włoszech („Ateneum” 1880, t. 2, z. 4), obejmujący – wbrew tytułowi – epoki od oświecenia po Risorgimento (Vittorio Alfieri, Giuseppe Parini, Giacomo Leopardi, Giuseppe Giusti, Alessandro Manzoni, Giacomo Zanella, Giosuѐ Carducci) nie jest nużący. Grabowski nadaje wypowiedzi pewną dynamikę, uzupełnianą uwagami warsztatowymi (kłopoty w poszukiwaniu nowości literackich przy braku bibliografii bieżącej literatury włoskiej). Inną próbkę strategii pisarskich Grabowskiego przedstawia artykuł Moliѐre w świetle najnowszej krytyki („Ateneum” 1882, t. 3, z. 8). Autor korzysta z najnowszych (1881) monografii poświęconych francuskiemu dramaturgowi: Ferdinanda Lotheissena i Richarda Mahrenholtza (obie z 1881 r.). Pierwsza uświadamia wpływ informacji biograficznych, nie zawsze rzetelnych, na ocenę sztuk Moliѐre’a, druga umniejsza jego rolę, wykazując zapożyczenia, by nie powiedzieć – plagiaty, jakie według Mahrenholtza popełniał. Nie lekceważąc obu prac, Grabowski zachowuje dystans wobec skrajności ujęć; pisze lekko, przekonująco, jak prawdziwy sztukmistrz, skłaniając się ku rozwiązaniom pośrednim, umotywowanym historycznie i opartym na szerokiej literaturze przedmiotu. Z taktem poddaje krytycznej ocenie przekłady poetyckie Felicjana Faleńskiego [z dwu jego prac z 1878 i 1881 r – to niejasne]. Druga książka poświęcona jest przekładom sonetów Francesco Petrarki. Grabowski uważa, że język tłumacza gubi słodycz i subtelność oryginału, ale też wskazuje na trudności, przed jakimi musiał on stawać (rubryka: „Rozbiory, sprawozdania i wrażenia literackie”, „Ateneum” 1881, t. 2, z. 5).

Edward Grabowski to erudyta i poliglota, sumienny historyk literatury powszechnej, subtelny tłumacz i krytyk literacki z krwi i kości, który zainteresowania nie tylko literaturą, ale i osobowością artystów oraz warunkami ich życia, przenosi w stosownych proporcjach do artykułów.