Grabowski Michał
Krytyk literacki, prozaik, publicysta. Pseudonimy i kryptonimy: Edward Tarsza; Gr…ski; M. G.; M. Gr.; M. Gr…ski; Sylenty Kubasiński
Informacje biograficzne. Urodził się 25 IX 1804 w Zołotijewie na Wołyniu w zamożnej rodzinie szlacheckiej jako syn majora wojsk rosyjskich Antoniego Grabowskiego i Teresy z Dworzańskich. Dzieciństwo spędził w rodowym majątku Aleksandrówka (pow. czehryński, gub. kijowska). W 1815 r. został oddany do szkoły jezuickiej w Romanowie. W l. 1818–1819 uczył się u bazylianów w Humaniu, gdzie zaprzyjaźnił się z Sewerynem Goszczyńskim i Józefem Bohdanem Zaleskim, z którymi utworzył grupę poetycką Za-Go-Gra. Następnie naukę kontynuował w elitarnym francuskim Liceum im. Richelieu w Odessie. W 1820 r. przeprowadził się do Warszawy. Na Uniwersytecie Warszawskim uczęszczał na wykłady prawa oraz kurs literatury prowadzony przez Kazimierza Brodzińskiego. Od 1822 r. pracował w Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Włączył się w nurt ówczesnego życia literackiego, odnowił znajomość z Zaleskim i Goszczyńskim, poznał Maurycego Mochnackiego, Joachima Lelewela i innych zwolenników romantyzmu. Z tego okresu pochodzą jego pierwsze próby literackie i wystąpienia krytyczne. W 1825 r. na prośbę matki powrócił do Ukrainy, by przejąć rodzinny majątek, wciąż jednak utrzymywał kontakt z warszawskimi przyjaciółmi, szczególnie z Goszczyńskim – sfinansował wydanie jego Zamku kaniowskiego, a także wspólną podróż do Wiednia. W lipcu 1830 r. przebywał w Warszawie, gdzie wystąpił z inicjatywą założenia pisma literackiego „Tygodnik Literatury i Krytyki”, które chciał wzorować na „Revue de Paris”. Gęstniejąca atmosfera politycznych debat oraz niechętny stosunek do działalności spiskowej, w którą włączyli się młodzi romantycy, stały się powodem wyjazdu Grabowskiego ze stolicy we wrześniu 1830 r. Wychowany w środowisku lojalnym wobec „rządu egzystującego”, był konsekwentnym przeciwnikiem działalności spiskowej i projektów insurekcyjnych. Nie wziął udziału w powstaniu listopadowym, po klęsce na kilka lat wycofał się z życia publicznego – założył rodzinę z Pauliną Rościszewską h. Junosza i wiódł ziemiański żywot. Od połowy lat 30. zatrudnienia gospodarskie łączył z aktywnością pisarza, krytyka literatury i komentatora współczesnych zjawisk literackich. Nawiązał współpracę z „Tygodnikiem Petersburskim”, a następnie z „Rusałką”, „Athenaeum”, „Rubonem”, „Rocznikiem Literackim”, „Pielgrzymem”, „Piśmiennictwem Krajowym”, „Orędownikiem Naukowym”, „Powszechnym Pamiętnikiem Nauk i Umiejętności” i „Rozmaitościami”. Lata 1837–1842 stanowią czas największej aktywności pisarskiej Grabowskiego: opublikował zbiory krytyczne wydawane pod wspólnym tytułem Literatura i krytyka (t. 1–2, Wilno 1837–1838; t. 1–2, Wilno 1840; Warszawa 1849), opowiadanie Koliszczyzna i stepy (Wilno 1838) i powieść Stanica hulajpolska (Wilno 1840–1841). Utrzymywał rozległe stosunki z pisarzami i twórcami kultury, co wykorzystał przygotowując tom Korespondencja literacka (t. 1–2, Wilno 1842–1843).
Zaufanie opinii publicznej tracił stopniowo. Najpierw, gdy związał się z tzw. koterią petersburską (zwaną też pentarchią), czyli nieformalną grupą pisarzy skupionych wokół „Tygodnika Petersburskiego” za sprawą Henryka Rzewuskiego. Gdy Rzewuski opublikował kontrowersyjne Mieszaniny obyczajowe, w których głosił śmierć narodu polskiego, Grabowski czuł się zobligowany, by wziąć go w obronę („Tygodnik Petersburski” 1841, nr 93–94, 1842, nr 3–4, 1842, nr 12–13), czym naraził się oburzonym czytelnikom. Autorytet krytyka ostatecznie zniszczyło upublicznienie jego listu do hr. Juliusza Strutyńskiego, adiutanta kijowskiego generał-gubernatora Dimitrija G. Bibikowa, z prośbę o protekcję w sprawie założenia pisma „Słowianin”. Projekt periodyku został opatrzony przez krytyka deklaracją lojalności wobec Rosji jako gwaranta przyszłości narodu polskiego. W 1843 r. list wyciekł z kancelarii, początkowo krążył w odpisach, by ukazać się drukiem na łamach emigracyjnego „Demokraty Polskiego” (1844, t. 6). Dochodziły jeszcze pomówieniaa pentarchów o przyczynienie się do upadku kijowskiej „Gwiazdy” (F. Bielak), wszystko to ostatecznie spowodowało załamanie się kariery Grabowskiego. Pisarz porzucił na pewien czas działalność krytyczną i zajął się publikacją źródeł historycznych (Źródła do dziejów polskich, Wilno 1843–1844) oraz organizacją akcji zbierania pamiętników szlacheckich (Pamiętniki domowe, 1845).
Poczynione w tym czasie niefortunne inwestycje, budowa cukrowni czy próby wydobywania torfu nie tylko nie przyniosły Grabowskiemu spodziewanych dochodów, ale znacząco nadszarpnęły jego majątek, co prawdopodobnie zmusiło go do wznowienia aktywności krytycznej. W 1849 r. opublikował kolejny tom z cyklu Literatura i krytyka i wznowił kontakty z prasą, min. z założonym przez Rzewuskiego „Dziennikiem Warszawskim”, z „Nowościami Lwowskimi” i „Gazetą Warszawską”. Coraz mocniej związany z kijowskim środowiskiem intelektualnym, zyskał w owym czasie renomę poważanego znawcy ukraińskiej historii i tradycji regionalnych. Swym zainteresowaniom dał wyraz w rozprawie Ukraina dawna i teraźniejsza (Kijów 1850). Najpoważniejszym przedsięwzięciem tego okresu był Pamiętnik o literaturze polskiej między 1830 a 1848 („Dziennik Warszawski 1851, nr 53–102), planowany jako prezentacja współczesnego piśmiennictwa polskiego w kraju i na emigracji. Grabowskiemu udało się opublikować jedynie część pracy, jej zakończenie pt. Wypadki galicyjskie, dotyczące głownie stosunków społecznych, pozostało na lata w rękopisie (wyd. 2009).
W 1861 r. przeprowadził się do Kijowa, gdzie prowadził salon goszczący Polaków, Rosjan i Ukraińców. Publikował na łamach kijowskiego „Telegrafu” i moskiewskiego pisma słowianofilów „Dień” dopominając się o prawa Polaków na ziemiach litewsko-ruskich, popularyzował też literaturę polską: w 1858 r. na łamach „Russkoj Biesiedy” opublikował po rosyjsku monograficzny artykuł poświęcony twórczości Rzewuskiego, zabiegał o tłumaczenia literatury polskiej na języki słowiańskie. Jako jeden z nielicznych pośród zamieszkujących tamte tereny Polaków popierał prawo Ukraińców do manifestowania swej tożsamości narodowej. Angażując się w prace na rzecz polskiego ziemiaństwa, brał udział w próbach powołania Towarzystwa Rolniczego, uczestniczył w obradach komisji organizującej Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, współpracował z Komisją Włościańską, podjął także próbę reorganizacji Komisji Archeologicznej Kijowskiej. Wyrazem zmiany stosunku opinii publicznej do Grabowskiego stało się wybranie go na stanowisko dyrektora organizowanego Kijowskiego Banku Handlowego. Środowiskowa aktywność Grabowskiego nie zmieniła jednak zasadniczej opinii, którą w 1861 r. wyraził Julian Bartoszewicz: „ogromne […] zasługi przepadły […] w morzu niepamięci narodowej i sam sobie był winien”.
W 1862 r. Grabowski przeniósł się do Warszawy i po śmierci Józefa Korzeniowskiego, na prośbę Aleksandra Wielopolskiego, objął stanowisko dyrektora Komisji Oświecenia i Wyznań Religijnych. Zmarł 19 XI 1863 r. w Warszawie, został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim.
Bibliografia
NK, 7; PSB, t. 8
Źródła:
Uwagi nad balladami Stefana Witwickiego, z przyłączeniem uwag ogólnych nad szkołą romantyczną w Polsce, „Astrea” 1825, nr 1;
Myśli o literaturze polskiej, „Dziennik Warszawski” 1828, nr 36;
O poezji narodowej, „Tygodnik Petersburski” 1834, nr 39–41 [dalej: TP];
List do Wydawcy, TP 1836, nr 37;
O metodzie uczenia p. Jacotot, rozwiniętej i objaśnionej przez Klaudiusza Wiszniewskiego, TP 1837, nr 43;
Odpowiedź na krytykę, TP 1837, nr 55–56), 1837, nr 68;
Literatura i krytyka, t. 1–2, cz. 1–3, Wilno 1837–1838;
Stanowisko religijne dzisiejszych pisarzy francuskich, „Rusałka” 1838, t. 1;
Kilka słów o artykułach p. Kraszewskiego, TP 1838, nr 10;
Jeszcze kilka słów o Karpińskim, TP 1838, nr 54–55;
Do pana A. T. autora „Listów Amerykanki”, TP 1838, nr 56;
Rozbiór I tomu „Poezji” J.I. Kraszewskiego. Wyjątek z III tomu „Literatury i krytyki”, TP 1838, nr 80–81;
Co zostaje do czytania oprócz romansów francuskich, TP 1839, nr 2;
Kilka uwag nad szkołami poezji polskiej (z powodu artykułu o ukrainomanii), TP 1839, nr 36–37;
O tłumaczeniu polskim dzieł Szekspira (Shakespeare) i jednej z jego sztuk „Sen nocy letniej”, TP 1839, nr 48–50;
Odpowiedź na zarzuty i zdania pana Spasowskiego, TP 1839, nr 96;
Studia nad Szekspirem, „Piśmiennictwo Krajowe” 1840, nr 7–11;
[rec.] A. Zawadzki, Galicja w obrazach, TP 1840, nr 8;
Jeszcze o poezji gminnej, TP 1840, nr 14;
[rec.] F. Bochwic, Obraz myśli, TP 1840, nr 52–53;
[rec.] M. Baliński, Pamiętniki o królowej Barbarze, żonie Zygmunta, TP 1840, nr 93;
Literatura i krytyka, t. 1–2, Wilno 1840;
Stan literatury polskiej w obecnej chwili. Rok 1840, „Rusałka” 1841;
[rec.] J.I. Kraszewski, Witolorauda, TP 1841, nr 8–10;
Kilka słów do pana Kraszewskiego, TP 1841, nr 17;
O lwowskim „Mód Dzienniku”, TP 1841, nr 31;
[rec.] A. Przeździecki, Podole, Wołyń, Ukraina, obrazy miejsc i czasów, TP 1841, nr 32;
Rozmaitości I (O Kraszewskim), TP 1841, nr 70;
Odezwa do posiadaczy dokumentów i pamiętników historycznych w celu wydania ich w zbiorze, TP 1841, nr 92;
O „Mieszaninach obyczajowych” Jarosza Bejły, TP 1841, nr 93–94, 1842, nr 3–4, 1842, nr12–13;
[rec.] J.I. Kraszewski, Poeta i świat, „Athenaeum” 1841, t. 3;
[rec.] J. of Dycalp [P. Jankowski], Zaścianek, „Athenaeum” 1841, t. 6;
Korespondencja literacka, „Pielgrzym” 1842, t. 4, 1843, t. 1–2, 1844, t. 2;
Ogłoszenie o planie wydawnictwa „Pamiętników domowych”, „Przegląd Naukowy” 1842, nr 1;
[rec.] „Biblioteka Warszawska”, „Jutrzenka”, „Niezabudka”, TP 1842, nr 46;
[rec.] „Pielgrzym”, TP 1842, nr 55–56;
[rec.], I. 6 i 7 numer „Pielgrzyma”, II. 7 numer „Biblioteki Warszawskiej”, III. Ogłoszenie literackie, TP 1842, nr 63;
[rec.] S. Chołoniewski, Sen w Podhorcach, TP 1842, nr 64;
O kilku literatach polskich w Petersburgu, TP 1842, nr 77–78;
[rec.] „Biblioteka Warszawska”, „Pielgrzym, TP 1842, nr 86 i 89;
Wyjątek z listu p. M. Grabowskiego do Wydawcy „Rubona”, TP 1842, nr 91;
[rec.] „Rubon”, TP 1842, nr 96;
Korespondencja literacka, t. 1–2, Wilno 1842–1843;
[rec.] A. Skalkowski, Historyczny obraz miasta Odessy, „Athenaeum” 1843, t. 2;
O polskim tłumaczeniu Szekspira. Wyjątek ze studiów nad Szekspirem, „Rocznik Literacki” 1843, t. 1;
Do Pana Wydawcy „Tygodnika Petersburskiego” (Polemika z Listem z Polesia Gerwazego Bomby), TP 1843, nr 31;
[rec.] K. Bujnicki, Siostra Gertruda. Powieść wierszem, TP 1843, nr 32;
[rec.] „Rubon” t. II, TP 1843, nr 35;
[rec.] [L. Sztyrmer], Frenofagiusz i frenolesty, TP 1843, nr 37;
[rec.] O „Jutrzence” przeglądzie słowiańskim p. Dubrowskiego (Wyjątek z III tomu „Korespondencji Literackiej”), TP 1843, nr 52;
[rec.] „Rocznik Literacki”, TP 1843, nr 54;
Kilka słów z powodu artykułu hrabiego M. Borcha, TP 1843, nr 58;
[rec.] G. Günter, W imię Boże, TP 1843, nr 63;
Ogłoszenie wydawcy „Pamiętników domowych”, TP 1844, nr 27–28;
[rec.] W. Borejko, Pamiętnik o Wołyniu, TP 1844, nr 37–38;
[rec.] Ks. Hugona Kołłątaja rozbiór krytyczny „Zasad historii o początkach rodu ludzkiego”, TP 1844, nr 51, 53;
[rec.] Źródła do dziejów polskich tom II, TP 1844, nr 67–68;
List M. Gr…go do p. Adama Szemesza w Saratowie, TP 1845, nr 15;
[rec.] I. Chodźko, Pamiętniki kwestarza, TP 1845, nr 19, 21–22;
[rec.] J.I. Kraszewski, Anafielas, TP 1845, nr 34–36;
O „Listopadzie”. Wyjątek z listu p. M. Gr., TP 1845, nr 81;
O gminnych ukraińskich podaniach, „Rubon” 1845, t. 6;
Do pana Aleksandra Grozy, „Rubon” 1845, t. 6;
List o pismach Gogola do Pantalejmona Kulisza, „Rubon” 1846, t. 7;
Odezwa Michała Grabowskiego do malarzy polskich, „Rozmaitości” (Lw.) 1846, nr 43;
List M. Gr…go Do Wydawcy „Tygodnika Petersburskiego”, TP 1846, 45–46;
Projekt nowego pisma dla kobiet („Teka Litwinek”), TP 1846, nr 49–50;
Pismo Grabowkowo o soczinienijach Gogola, „Sowremiennik” 1846, t. 41;
Otzyw’ Grabowskowo o Puszkinie, „Sowremiennik” 1846, t. 41;
Tradycja o pułkowniku Poraju na osnowę powieści narodowej, „Rocznik Literacki” 1846, t. 3;
[rec.] W.A. Maciejowski, Pierwotne dzieje Polski i Litwy, TP 1847, nr 26, 30;
Przekłady poetów polsko-łacińskich, TP 1847, nr 33;
List M. Grabowskiego do hrabi Henryka Rzewuskiego, TP 1847, nr 45;
O nowszych powieściach polskich, TP 1847, nr 59–61, 81–82, 86–87;
Nowostki artystyczne, TP 1849, nr 21–23;
List M. Gr. do p. P. [J. Paszkowskiego] w Warszawie (z niewydanego tomu III Korespondencji literackiej), „Rubon” 1849, t. 10;
Literatura i krytyka. Artykuły literackie, krytyczne, artystyczne. (Dalszy ciąg Literatury, Krytyki, Korespondencji itd.), Warszawa 1849;
Pamiętnik o literaturze polskiej między 1830 a 1848. Literatura galicyjska, „Dziennik Warszawski” 1851, nr 53–102 z przerw.;
Wypadki galicyjskie. Zakończenie przeglądu literatury i życia umysłowego w Galicji między 1830 a 1848 rokiem [rps Ossol3245/II], w: Z. Sudolski, Tropem detektywa. Studia–materiały–sylwetki, t. 2, Warszawa 2009;
O obecnym ruchu literackim, „Nowiny” 1854, nr 15–16;
List drugi o dzisiejszym powieściopisarstwie, „Nowiny” 1854, nr 72–76;
Listy o literaturze współczesnej, „Gazeta Codzienna” 1854, nr 22–263 z przerw.;
Szczegóły do biografii Konstantego Świdzińskiego (List do redakcji), „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” 1856, nr 42–45;
Przegląd literatury polskie i obcej, „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” 1856, nr 222–224, 226–228 – 1857, nr 6–7;
Graf Gienrich Rzewuskij, „Russkaja Biesieda” 1858, nr 2–3;
Michała Grabowskiego listy literackie, wydał A. Bar, Kraków 1934;
Wybór pism krytycznych, wyb., wstęp i oprac. A. Waśko, Kraków 2005.
Opracowania:
A. Tyszyński, Dwaj ostatni krytycy w Polsce, „Tygodnik Petersburski” 1837, nr 55–56;
J. Bartoszewicz, Historia literatury polskiej potocznym sposobem opowiedziana, Warszawa 1861;
K.W. Wójcicki, Michał Grabowski, w: Encyklopedia powszechna Samuela Orgelbranda, t. 10, Warszawa 1862;
F.H. Lewestam, Michał Grabowski, w: Kalendarz polski ilustrowany Jana Jaworskiego na rok 1865, Warszawa 1865;
J. Krechowiecki, Wiadomość o życiu i pismach Michała Grabowskiego, Kraków 1868;
S. Chołoniewski, Potajemne usiłowania skrzywienia opinii narodowej w prowincjach naszych za pomocą periodycznego piśmiennictwa (lipiec 1843), w: Obrazy z galerii życia mego, wyd. J. Badeni, Lwów 1890;
P. Chmielowski, Z dziejów postępu i reakcji u nas, Lwów 1899;
P. Chmielowski, Michał Grabowski, w: Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. 25, Warszawa 1900;
T. Grabowski, Michał Grabowski, jego pisma krytyczne i pojęcia polityczne, Kraków 1900;
P. Chmielowski, Dzieje krytyki literackiej w Polsce, Warszawa 1902;
P. Bańkowski, Maurycy Mochnacki jako teoretyk i krytyk romantyzmu polskiego, Kraków 1913;
M. Rolle, Żywot polityczny Michała Grabowskiego, w: tegoż, In illo tempore… Szkice historyczno-literackie, Brody 1914;
H. Hleb-Koszańska, Źródła sądów Michała Grabowskiego o literaturze francuskiej, Wilno 1929;
A. Bar, Michał Grabowski jako teoretyk i przeciwnik romantyzmu, „Pamiętnik Literacki” 1929, nr 2;
A. Bar, Michał Grabowski a Maurycy Mochnacki, „Ruch Literacki” 1929, nr 8;
T. Grabowski, Krytyka literacka w Polsce w epoce romantyzmu (1831–1863), Kraków 1931;
M. Handelsman, Nieznany list Michała Grabowskiego do ks. A. Czartoryskiego, w: Księga pamiątkowa ku czci L. Pinińskiego, Lwów 1936;
A. Bar, Stanowisko polityczne Michała Grabowskiego, w: Prace historyczno–literackie ku czci Ignacego Chrzanowskiego, Kraków 1936;
F. Bielak, Między „Tygodnikiem Petersburskim” a „Gwiazdą” kijowską, w: Księga ku czci. J.I. Kraszewskiego, red. I. Chrzanowski, Łuck 1939;
M. Żmigrodzka, Edward Dembowski i polska krytyka romantyczna, Warszawa 1957;
M. Straszewska, Czasopisma literackie w Królestwie Polskim w latach 1832–1848, cz. 2, Wrocław 1959;
E. Grabska, Z dziejów polskiej krytyki i teorii sztuki, t. 1, Warszawa 1961;
M. Inglot, Poglądy literackie koterii petersburskiej w latach 1841–1843, Wrocław 1961;
J. Maślanka, Twórczość ludowa w polskiej krytyce literackiej w latach 1831–1854, „Pamiętnik Literacki” 1965, z. 2;
S. Burkot, Spory o powieść w polskiej krytyce literackiej XIX w., Wrocław 1968;
D. Matlak, Michał Grabowski jako krytyk literatury rosyjskiej, „Rocznik Komisji Historycznoliterackiej” 1969, t. 7;
J. Bachórz, Grabowski i heglistów kłopoty z obrazkami, w: tegoż, Poszukiwanie realizmu, Gdańsk 1972;
W. Karpiński, W kręgu myśli zaprzecznej, „Znak” 1973, nr 233/234;
R. Galon-Kurkowa, Romantyzm rosyjski w polskich koncepcjach historycznoliterackich do roku 1939, „Acta Universitatis Wratislaviesis. Slavica Wratislaviensia” 1978, nr 15;
T. Bobrowski, Pamiętnik mojego życia. O sprawach i ludziach mego czasu, t. 2, oprac. S. Kieniewicz, Warszawa 1979;
S. Kozak, Michał Grabowski i ukraińska poezja ludowa, „Studia Polono–Slavica Orientalia” 1981, nr 7;
L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984;
B. Szostek, Aleksander Tyszyński a Michał Grabowski, „Folia Philosophica” 1984, t. 1;
M. Król, Henryk Rzewuski i Michał Grabowski, w: tegoż, Konserwatyści a niepodległość, Warszawa 1985;
M. Gumkowski, Michał Grabowski – problemy języka romantycznej krytyki literackiej, „Biuletyn Polonistyczny” 1986, nr 2;
M. Gumkowski, Sprawa „Słowianina”, „Res Publica” 1989, nr 2;
E. Przechodzki, Pierwsze zarysy porównawczo-syntetyczne historii literatury rosyjskiej i polskiej. S.B. Linde, A. Mickiewicz, M. Grabowski, Lublin 1990;
A. Waśko, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka w literaturze polskiej lat 1831–1863, Kraków 1995;
D. Szpoper, Pomiędzy caratem a snem o Rzeczypospolitej, Gdańsk 2003;
M. Kwapiszewski, Wizja koliszczyzny w prozie romantycznej (Czajkowski–Grabowski–Fisz), „Annales Universitatis Mariae Curie–Skłodowska”. Sectio FF Philologiae, Lublin 2002/2003, t. 20/21;
D. Beauvois, Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914, przeł. K. Rutkowski, Lublin 2005;
A. Waśko, Michał Grabowski (1804–1863). Romantyk mniej znany, w: M. Grabowski, Wybór pism krytycznych, oprac. A. Waśko, Kraków 2005;
S. Kozak, Polacy i Ukraińcy. W kręgu myśli i kultury pogranicza. Epoka romantyzmu, Warszawa 2005;
H. Głębocki, Polska, Rosja i Ukraina w poglądach Michała Grabowskiego w dobie powstania styczniowego, w: tegoż, Kresy Imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji wobec jej peryferii (XVIII–XXI), Kraków 2006;
Z. Sudolski, Prymas krytyków (Michał Grabowski 1804–1863), w: tegoż, Tropem detektywa. Studia – Materiały – Sylwetki, t. 2, Warszawa 2009;
K. Puzio, Ukraina w prozie Michała Grabowskiego, w: „Szkoła ukraińska” w romantyzmie polskim. Szkice polsko–ukraińskie, red. S. Makowski, U. Makowska i M. Nesteruk, Warszawa 2012;
I. Węgrzyn, Tęsknić, tużyć, opowiadać… Proza Michała Grabowskiego, w: M. Grabowski, Stanica hulajpolska. Ukraińskie opowieści, oprac. I. Węgrzyn, Kraków 2016;
I. Węgrzyn, Zakurzone arcydzieło. O „Zamieci w stepach” Michała Grabowskiego, w: tejże, Wyczerpana tradycja. Szkice o literaturze polskiej XIX wieku, Warszawa 2021.
