Grabowski Michał
Pierwsze wypowiedzi krytyczne. Jako krytyk literacki Grabowski zadebiutował głośnym artykułem Uwagi nad balladami Stefana Witwickiego z przyłączeniem uwag ogólnych nad szkołą romantyczną w Polsce („Astrea” 1825, nr 1), w którym ostra polemika ze Stefanem Witwickim, przedstawionym jako nieudolny naśladowca Adama Mickiewicza, stała się pretekstem do rozważań na temat tożsamości „szkoły romantycznej”. Grabowski, zainspirowany rozprawami Augusta Wilhelma Schlegla, Germaine de Staël i Kazimierza Brodzińskiego, próbował wskazać „ciąg zasad pierwotnych” tego nurtu oraz „historię postępu lub raczej kolebki romantycznej literatury w Polszcze”. Utrzymując, że poezja musi mieć „coś czarodziejskiego”, żeby różniła się od prozy, nie godził się na jej zaludnianie „tłumem czarownic i upiorów”. Kolejną wypowiedzią krytyczną są Myśli o literaturze polskiej („Dziennik Warszawski” 1828, nr 36), diagnozujące mierny stan polskiej krytyki literackiej oraz zaniedbania historii literatury. Grabowski zwracał uwagę na wyzwania współczesności, postrzeganej jako „epoka wielkiego przesilenia”. Formułował także oczekiwania wobec literatury romantycznej: „Chcemy, żeby nasi nowi literaci pokazali nam w płodach dawnych naszych pisarzy odbite piętno ówczesnego stanu kraju, nauk, obyczajów i języka. Chcemy, żeby nasi nowi poeci mówili nam, w duchu narodowym, o dziejach domowych, o uczuciach żywych w sercach i pojęciach przyrodnich” (tamże). Grabowski proponował rezygnację z określania współczesnej literatury mianem „romantyczna”, a zamiast tego podpowiadał określenia: „nowa, XIX wieku poezja”. „Nową, taką, jak się już zdeklarowała poezją, zakładajmy jedynie w jej duchu i wysokiej inspiracji; na formy, które przybiera, obojętni być możemy. […] To nazwisko [romantyczność] dane teraz nowej szkole jest błędem; lepiej by było zupełnie go zaniechać. Mając Brodzińskiego, Mickiewicza, Malczewskiego, mamy już nową szkołę […]; o nazwisko mniej być możemy troskliwi” (tamże).
Spadkobierca i kontynuator Mochnackiego. Rozprawa O poezji XIX wieku jest uważana za najważniejszą teoretyczną wypowiedź Grabowskiego. Powstała, jak zapewniał krytyk, jeszcze pod koniec 1830 r., ale publikacją jej fragmentów w 1834 r. na łamach „Tygodnika Petersburskiego”, a następnie całości w tomie Literatura i krytyka w 1837 r. Grabowski rozpoczynał nowy, popowstaniowy okres swej działalności krytycznej. Aleksander Tyszyński artykułem Dwaj ostatni krytycy w Polsce („Tygodnik Petersburski” 1837, nr 55–56) zainicjował tradycję postrzegania Grabowskiego jako następcy Maurycego Mochnackiego i krytyka, który zostając w kraju, przenosił tradycje przedlistopadowego romantyzmu w świat próbującej otrząsnąć się po klęsce literatury krajowej (przeciwko temu porównaniu ostro występował P. Chmielowski). Współczesne badania potwierdzają, że rozprawy teoretyczne Grabowskiego ujawniają stałą obecność wątków zbieżnych z poglądami Mochnackiego: od rozumienia poezji jako fenomenu scalającego zarówno twórczość poetycką, jak i jej odbiór, po identyfikowanie literatury, czyli całego piśmiennictwa (poezja, filozofa, historiografia), jako wyrazu samoświadomości zbiorowej ogółu piszących i czytających. Grabowski, wyraźnie pod wpływem Mochnackiego, rozumiał literaturę jako „cywilizację wyrażoną przez słowo”, sumę i „rezultat wszystkich gatunków wiedzy […] zebranie ich skutków moralnych” (O poezji…). Rozprawa O poezji XIX wieku potwierdza zakorzenienia poglądów estetycznych krytyka w romantyzmie przedlistopadowym, ale także wyznacza szeroki kontekst europejskich konserwatywnych tradycji intelektualnych (B. Constant, S.M. Girardin, T.S. Jouffroy, A.F. Villemain, A. Tocqueville, J. Michelet, A. Thiers, J. de Maistre), stanowiących dla Grabowskiego w nowej sytuacji politycznej źródło inspiracji i punkt odniesienia.
Projekt literatury narodowej. W artykule O poezji narodowej („Tygodnik Petersburski” 1834, nr 39–41) Grabowski wskazywał kierunek swych zainteresowań krytycznych, w których centrum stał problem „poezji narodowej” – utworzenie jej traktował jako „zadanie literatury naszego wieku” (tamże). Mistrzem artystycznego „obrabiania” historii był dla krytyka Walter Scott jako pisarz umiejący wskazać sens tragicznych zdarzeń przeszłości. Prócz niego tylko Johann Wolfgang Goethe w Götzu von Berlichingen, Friedrich Schiller w Wilhelmie Tellu, Mickiewicz w Grażynie i Konradzie Wallenrodzie, czy Zaleski i Goszczyński potrafili sprawić, że „z nocy chaosu wyłania się fenomen nowej sztuki, to jest poezja narodowa albo historyczna”, której celem jest „zbliżyć do oczu naszych miejscowe fenomena bytu, wynieść na jaw historią domową i odbić w zwierciadle sztuki wszystkie dziedziczne myśli, uczucia i wspomnienia, na których się wywija indywidualność bytu narodowego” (tamże). Najważniejszą wartością literatury staje się zatem, zdaniem krytyka, jej zdolność wyrażania zbiorowej świadomości wspólnoty narodowej bądź regionalnej oraz umiejętność utrwalania czynników, jakie ją ukształtowały: rodzimych tradycji, historii, krajobrazów czy wierzeń.
Teoretyk szkoły ukraińskiej. Zaproponowana przez Grabowskiego koncepcja „poezji narodowej”, a właściwie „poezji narodowych”, łączy się z datującym się jeszcze na czasy warszawskie zainteresowaniem dla ludowej poezji ukraińskiej i twórczości poetów „szkoły ukraińskiej” polskiego romantyzmu. Wątki te zostaną rozwinięte w kolejnych tomach Literatury i krytyki. Teoretyczne rozważania nad fenomenem literatury ukraińskiej inicjuje studium O pieśniach ukraińskich (Literatura i krytyka, t. 1, 1837), zainspirowane wydanym w Moskwie w l. 1827–1834 zbiorem „pieśni małoruskich” rosyjskiego etnografia Michaiła Maksymowicza. Część pierwsza rozprawy Grabowskiego (Co znaczy kozaczyna?) przynosi próbę rekonstrukcji współczesnego stanu badań nad historią Ukrainy oraz analizę kulturowego i społecznego fenomenu Kozaków naddnieprzańskich. Przekonany o historycznym uwarunkowaniu twórczości poetyckiej, Grabowski objaśniał genezę poezji ukraińskich lirników i bandurzystów warunkami geograficznymi oraz instytucjami życia społecznego ludności ukraińskiej. Część druga rozprawy (Pieśni ukraińskie, wydane przez p. Maksymowicza) przynosi analizy formy gatunkowej dum ukraińskich, głównie historycznych i miłosnych, a także opis ich walorów estetycznych i analizę typowych motywów. Za Mochnackim Grabowski traktuje „poezję gminną” jako relikt pierwotnej Słowiańszczyzny, reprezentującej, w przeciwieństwie do zracjonalizowanej współczesności, typ „cywilizacji uczuć”. Zauważał, że ukraińskie pieśni ludowe oddają „poetycką fizjonomię narodu nieskarłowaciałego w mieszczańskich formach tak nazwanej cywilizacji” (Michała Grabowskiego listy literackie). W artykule Kilka uwag nad szkołami poezji polskiej („Tygodnik Petersburski” 1839, nr 36–37) krytyk polemizował z Kraszewskim, sceptycznie odnoszącym się do „ukrainomanii”, traktowanej jako jedna z „chorób moralnych” współczesności. Odcinając się od literackich i obyczajowych przejawów mód na kozaczynę i bałagulszczyznę, Grabowski stawał w obronie zasady regionalnego zróżnicowania literatury polskiej.
Studium O szkole ukraińskiej poezji (Literatura i krytyka, 1840) dopełnia wcześniejsze ukrainoznawcze rozważania o analizę fenomenu „szkoły ukraińskiej” polskiego romantyzmu, zwracając przy tym uwagę na jej wielowymiarowość: „[…] trzej nasi ukraińscy poeci trzy zupełnie inne malowali Ukrainy: Goszczyński Ukrainę hajdamacką, Zaleski Ukrainę kozacką, Malczewski dopiero Ukrainę polską, szlachecką” (tamże). Omawiając twórczość współczesnych kontynuatorów „szkoły ukraińskiej” (A. Groza, M. Gosławski i T.A. Olizarowski), krytyk podkreślał, że „poezja polska posiada istotnie oddzielną szkołę ukraińską”, co wynika z faktu, że jej twórcy „obierają na treść swoich utworów przedmioty z historii tej ziemi” i „przejmują całkiem duch i barwę właściwej poezji ukraińskiej, jednej z najdoskonalszych gałęzi samorodnej poezji słowiańskiej […], polscy poeci ukraińscy przejęli tę właściwość szczerze, unarodowili ją sobie, rozumują ją głęboko, bo jest dla wszystkich domową, dla wielu rodzimą” (tamże). Rozpoznania Grabowskiego korespondowały z ustaleniami współczesnych mu folklorystów (W. Zaleski) i galicyjskich poetów kręgu Ziewonii (L. Siemieński, A. Bielowski). Na ich tle wyróżnia go jednak konsekwentne postrzeganie kultury rodzinnego regionu jako kultury pogranicza: ukraiński folklor współistnieje z polską kulturą szlachecką, czego przykładem miała być twórczość Józefa Bohdana Zaleskiego. Zarówno „gminna ukraińska poezja”, jak i „szkoła ukraińska poezji polskiej” reprezentowały dla krytyka walory rodzimości i narodowości w sensie ponadetnicznym, nawiązującym do tradycji przedrozbiorowej Rzeczypospolitej.
Ważne dopełnienie ukrainoznawczych zainteresowań krytyka przynosi artykuł O gminnych ukraińskich podaniach („Rubon” 1845, t. 6), w którym Grabowski zajął krytyczne stanowisko w sprawie mnożących się nieudolnych naśladowań „gminnej poezji”. Wskazując jako przykład ukraińskiego poetę Pantełejmona Kulisza, krytyk dopominał się, by „w naszej literaturze materiały poezji gminnej przestały należeć do ustawicznych i potocznych przedmiotów, ale w swej specjalności były celem gruntowniejszej i uczeńszej pracy” (tamże). W tym samym numerze redakcja „Rubonu” przedrukowała list Grabowskiego do Aleksandra Grozy, gdzie krytyk uszczegóławia swe wskazówki na temat techniki „obrabiania” „złotej przędzy imaginacji gminnej”.
Bibliografia
NK, 7; PSB, t. 8
Źródła:
Uwagi nad balladami Stefana Witwickiego, z przyłączeniem uwag ogólnych nad szkołą romantyczną w Polsce, „Astrea” 1825, nr 1;
Myśli o literaturze polskiej, „Dziennik Warszawski” 1828, nr 36;
O poezji narodowej, „Tygodnik Petersburski” 1834, nr 39–41 [dalej: TP];
List do Wydawcy, TP 1836, nr 37;
O metodzie uczenia p. Jacotot, rozwiniętej i objaśnionej przez Klaudiusza Wiszniewskiego, TP 1837, nr 43;
Odpowiedź na krytykę, TP 1837, nr 55–56), 1837, nr 68;
Literatura i krytyka, t. 1–2, cz. 1–3, Wilno 1837–1838;
Stanowisko religijne dzisiejszych pisarzy francuskich, „Rusałka” 1838, t. 1;
Kilka słów o artykułach p. Kraszewskiego, TP 1838, nr 10;
Jeszcze kilka słów o Karpińskim, TP 1838, nr 54–55;
Do pana A. T. autora „Listów Amerykanki”, TP 1838, nr 56;
Rozbiór I tomu „Poezji” J.I. Kraszewskiego. Wyjątek z III tomu „Literatury i krytyki”, TP 1838, nr 80–81;
Co zostaje do czytania oprócz romansów francuskich, TP 1839, nr 2;
Kilka uwag nad szkołami poezji polskiej (z powodu artykułu o ukrainomanii), TP 1839, nr 36–37;
O tłumaczeniu polskim dzieł Szekspira (Shakespeare) i jednej z jego sztuk „Sen nocy letniej”, TP 1839, nr 48–50;
Odpowiedź na zarzuty i zdania pana Spasowskiego, TP 1839, nr 96;
Studia nad Szekspirem, „Piśmiennictwo Krajowe” 1840, nr 7–11;
[rec.] A. Zawadzki, Galicja w obrazach, TP 1840, nr 8;
Jeszcze o poezji gminnej, TP 1840, nr 14;
[rec.] F. Bochwic, Obraz myśli, TP 1840, nr 52–53;
[rec.] M. Baliński, Pamiętniki o królowej Barbarze, żonie Zygmunta, TP 1840, nr 93;
Literatura i krytyka, t. 1–2, Wilno 1840;
Stan literatury polskiej w obecnej chwili. Rok 1840, „Rusałka” 1841;
[rec.] J.I. Kraszewski, Witolorauda, TP 1841, nr 8–10;
Kilka słów do pana Kraszewskiego, TP 1841, nr 17;
O lwowskim „Mód Dzienniku”, TP 1841, nr 31;
[rec.] A. Przeździecki, Podole, Wołyń, Ukraina, obrazy miejsc i czasów, TP 1841, nr 32;
Rozmaitości I (O Kraszewskim), TP 1841, nr 70;
Odezwa do posiadaczy dokumentów i pamiętników historycznych w celu wydania ich w zbiorze, TP 1841, nr 92;
O „Mieszaninach obyczajowych” Jarosza Bejły, TP 1841, nr 93–94, 1842, nr 3–4, 1842, nr12–13;
[rec.] J.I. Kraszewski, Poeta i świat, „Athenaeum” 1841, t. 3;
[rec.] J. of Dycalp [P. Jankowski], Zaścianek, „Athenaeum” 1841, t. 6;
Korespondencja literacka, „Pielgrzym” 1842, t. 4, 1843, t. 1–2, 1844, t. 2;
Ogłoszenie o planie wydawnictwa „Pamiętników domowych”, „Przegląd Naukowy” 1842, nr 1;
[rec.] „Biblioteka Warszawska”, „Jutrzenka”, „Niezabudka”, TP 1842, nr 46;
[rec.] „Pielgrzym”, TP 1842, nr 55–56;
[rec.], I. 6 i 7 numer „Pielgrzyma”, II. 7 numer „Biblioteki Warszawskiej”, III. Ogłoszenie literackie, TP 1842, nr 63;
[rec.] S. Chołoniewski, Sen w Podhorcach, TP 1842, nr 64;
O kilku literatach polskich w Petersburgu, TP 1842, nr 77–78;
[rec.] „Biblioteka Warszawska”, „Pielgrzym, TP 1842, nr 86 i 89;
Wyjątek z listu p. M. Grabowskiego do Wydawcy „Rubona”, TP 1842, nr 91;
[rec.] „Rubon”, TP 1842, nr 96;
Korespondencja literacka, t. 1–2, Wilno 1842–1843;
[rec.] A. Skalkowski, Historyczny obraz miasta Odessy, „Athenaeum” 1843, t. 2;
O polskim tłumaczeniu Szekspira. Wyjątek ze studiów nad Szekspirem, „Rocznik Literacki” 1843, t. 1;
Do Pana Wydawcy „Tygodnika Petersburskiego” (Polemika z Listem z Polesia Gerwazego Bomby), TP 1843, nr 31;
[rec.] K. Bujnicki, Siostra Gertruda. Powieść wierszem, TP 1843, nr 32;
[rec.] „Rubon” t. II, TP 1843, nr 35;
[rec.] [L. Sztyrmer], Frenofagiusz i frenolesty, TP 1843, nr 37;
[rec.] O „Jutrzence” przeglądzie słowiańskim p. Dubrowskiego (Wyjątek z III tomu „Korespondencji Literackiej”), TP 1843, nr 52;
[rec.] „Rocznik Literacki”, TP 1843, nr 54;
Kilka słów z powodu artykułu hrabiego M. Borcha, TP 1843, nr 58;
[rec.] G. Günter, W imię Boże, TP 1843, nr 63;
Ogłoszenie wydawcy „Pamiętników domowych”, TP 1844, nr 27–28;
[rec.] W. Borejko, Pamiętnik o Wołyniu, TP 1844, nr 37–38;
[rec.] Ks. Hugona Kołłątaja rozbiór krytyczny „Zasad historii o początkach rodu ludzkiego”, TP 1844, nr 51, 53;
[rec.] Źródła do dziejów polskich tom II, TP 1844, nr 67–68;
List M. Gr…go do p. Adama Szemesza w Saratowie, TP 1845, nr 15;
[rec.] I. Chodźko, Pamiętniki kwestarza, TP 1845, nr 19, 21–22;
[rec.] J.I. Kraszewski, Anafielas, TP 1845, nr 34–36;
O „Listopadzie”. Wyjątek z listu p. M. Gr., TP 1845, nr 81;
O gminnych ukraińskich podaniach, „Rubon” 1845, t. 6;
Do pana Aleksandra Grozy, „Rubon” 1845, t. 6;
List o pismach Gogola do Pantalejmona Kulisza, „Rubon” 1846, t. 7;
Odezwa Michała Grabowskiego do malarzy polskich, „Rozmaitości” (Lw.) 1846, nr 43;
List M. Gr…go Do Wydawcy „Tygodnika Petersburskiego”, TP 1846, 45–46;
Projekt nowego pisma dla kobiet („Teka Litwinek”), TP 1846, nr 49–50;
Pismo Grabowkowo o soczinienijach Gogola, „Sowremiennik” 1846, t. 41;
Otzyw’ Grabowskowo o Puszkinie, „Sowremiennik” 1846, t. 41;
Tradycja o pułkowniku Poraju na osnowę powieści narodowej, „Rocznik Literacki” 1846, t. 3;
[rec.] W.A. Maciejowski, Pierwotne dzieje Polski i Litwy, TP 1847, nr 26, 30;
Przekłady poetów polsko-łacińskich, TP 1847, nr 33;
List M. Grabowskiego do hrabi Henryka Rzewuskiego, TP 1847, nr 45;
O nowszych powieściach polskich, TP 1847, nr 59–61, 81–82, 86–87;
Nowostki artystyczne, TP 1849, nr 21–23;
List M. Gr. do p. P. [J. Paszkowskiego] w Warszawie (z niewydanego tomu III Korespondencji literackiej), „Rubon” 1849, t. 10;
Literatura i krytyka. Artykuły literackie, krytyczne, artystyczne. (Dalszy ciąg Literatury, Krytyki, Korespondencji itd.), Warszawa 1849;
Pamiętnik o literaturze polskiej między 1830 a 1848. Literatura galicyjska, „Dziennik Warszawski” 1851, nr 53–102 z przerw.;
Wypadki galicyjskie. Zakończenie przeglądu literatury i życia umysłowego w Galicji między 1830 a 1848 rokiem [rps Ossol3245/II], w: Z. Sudolski, Tropem detektywa. Studia–materiały–sylwetki, t. 2, Warszawa 2009;
O obecnym ruchu literackim, „Nowiny” 1854, nr 15–16;
List drugi o dzisiejszym powieściopisarstwie, „Nowiny” 1854, nr 72–76;
Listy o literaturze współczesnej, „Gazeta Codzienna” 1854, nr 22–263 z przerw.;
Szczegóły do biografii Konstantego Świdzińskiego (List do redakcji), „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” 1856, nr 42–45;
Przegląd literatury polskie i obcej, „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” 1856, nr 222–224, 226–228 – 1857, nr 6–7;
Graf Gienrich Rzewuskij, „Russkaja Biesieda” 1858, nr 2–3;
Michała Grabowskiego listy literackie, wydał A. Bar, Kraków 1934;
Wybór pism krytycznych, wyb., wstęp i oprac. A. Waśko, Kraków 2005.
Opracowania:
A. Tyszyński, Dwaj ostatni krytycy w Polsce, „Tygodnik Petersburski” 1837, nr 55–56;
J. Bartoszewicz, Historia literatury polskiej potocznym sposobem opowiedziana, Warszawa 1861;
K.W. Wójcicki, Michał Grabowski, w: Encyklopedia powszechna Samuela Orgelbranda, t. 10, Warszawa 1862;
F.H. Lewestam, Michał Grabowski, w: Kalendarz polski ilustrowany Jana Jaworskiego na rok 1865, Warszawa 1865;
J. Krechowiecki, Wiadomość o życiu i pismach Michała Grabowskiego, Kraków 1868;
S. Chołoniewski, Potajemne usiłowania skrzywienia opinii narodowej w prowincjach naszych za pomocą periodycznego piśmiennictwa (lipiec 1843), w: Obrazy z galerii życia mego, wyd. J. Badeni, Lwów 1890;
P. Chmielowski, Z dziejów postępu i reakcji u nas, Lwów 1899;
P. Chmielowski, Michał Grabowski, w: Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. 25, Warszawa 1900;
T. Grabowski, Michał Grabowski, jego pisma krytyczne i pojęcia polityczne, Kraków 1900;
P. Chmielowski, Dzieje krytyki literackiej w Polsce, Warszawa 1902;
P. Bańkowski, Maurycy Mochnacki jako teoretyk i krytyk romantyzmu polskiego, Kraków 1913;
M. Rolle, Żywot polityczny Michała Grabowskiego, w: tegoż, In illo tempore… Szkice historyczno-literackie, Brody 1914;
H. Hleb-Koszańska, Źródła sądów Michała Grabowskiego o literaturze francuskiej, Wilno 1929;
A. Bar, Michał Grabowski jako teoretyk i przeciwnik romantyzmu, „Pamiętnik Literacki” 1929, nr 2;
A. Bar, Michał Grabowski a Maurycy Mochnacki, „Ruch Literacki” 1929, nr 8;
T. Grabowski, Krytyka literacka w Polsce w epoce romantyzmu (1831–1863), Kraków 1931;
M. Handelsman, Nieznany list Michała Grabowskiego do ks. A. Czartoryskiego, w: Księga pamiątkowa ku czci L. Pinińskiego, Lwów 1936;
A. Bar, Stanowisko polityczne Michała Grabowskiego, w: Prace historyczno–literackie ku czci Ignacego Chrzanowskiego, Kraków 1936;
F. Bielak, Między „Tygodnikiem Petersburskim” a „Gwiazdą” kijowską, w: Księga ku czci. J.I. Kraszewskiego, red. I. Chrzanowski, Łuck 1939;
M. Żmigrodzka, Edward Dembowski i polska krytyka romantyczna, Warszawa 1957;
M. Straszewska, Czasopisma literackie w Królestwie Polskim w latach 1832–1848, cz. 2, Wrocław 1959;
E. Grabska, Z dziejów polskiej krytyki i teorii sztuki, t. 1, Warszawa 1961;
M. Inglot, Poglądy literackie koterii petersburskiej w latach 1841–1843, Wrocław 1961;
J. Maślanka, Twórczość ludowa w polskiej krytyce literackiej w latach 1831–1854, „Pamiętnik Literacki” 1965, z. 2;
S. Burkot, Spory o powieść w polskiej krytyce literackiej XIX w., Wrocław 1968;
D. Matlak, Michał Grabowski jako krytyk literatury rosyjskiej, „Rocznik Komisji Historycznoliterackiej” 1969, t. 7;
J. Bachórz, Grabowski i heglistów kłopoty z obrazkami, w: tegoż, Poszukiwanie realizmu, Gdańsk 1972;
W. Karpiński, W kręgu myśli zaprzecznej, „Znak” 1973, nr 233/234;
R. Galon-Kurkowa, Romantyzm rosyjski w polskich koncepcjach historycznoliterackich do roku 1939, „Acta Universitatis Wratislaviesis. Slavica Wratislaviensia” 1978, nr 15;
T. Bobrowski, Pamiętnik mojego życia. O sprawach i ludziach mego czasu, t. 2, oprac. S. Kieniewicz, Warszawa 1979;
S. Kozak, Michał Grabowski i ukraińska poezja ludowa, „Studia Polono–Slavica Orientalia” 1981, nr 7;
L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984;
B. Szostek, Aleksander Tyszyński a Michał Grabowski, „Folia Philosophica” 1984, t. 1;
M. Król, Henryk Rzewuski i Michał Grabowski, w: tegoż, Konserwatyści a niepodległość, Warszawa 1985;
M. Gumkowski, Michał Grabowski – problemy języka romantycznej krytyki literackiej, „Biuletyn Polonistyczny” 1986, nr 2;
M. Gumkowski, Sprawa „Słowianina”, „Res Publica” 1989, nr 2;
E. Przechodzki, Pierwsze zarysy porównawczo-syntetyczne historii literatury rosyjskiej i polskiej. S.B. Linde, A. Mickiewicz, M. Grabowski, Lublin 1990;
A. Waśko, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka w literaturze polskiej lat 1831–1863, Kraków 1995;
D. Szpoper, Pomiędzy caratem a snem o Rzeczypospolitej, Gdańsk 2003;
M. Kwapiszewski, Wizja koliszczyzny w prozie romantycznej (Czajkowski–Grabowski–Fisz), „Annales Universitatis Mariae Curie–Skłodowska”. Sectio FF Philologiae, Lublin 2002/2003, t. 20/21;
D. Beauvois, Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914, przeł. K. Rutkowski, Lublin 2005;
A. Waśko, Michał Grabowski (1804–1863). Romantyk mniej znany, w: M. Grabowski, Wybór pism krytycznych, oprac. A. Waśko, Kraków 2005;
S. Kozak, Polacy i Ukraińcy. W kręgu myśli i kultury pogranicza. Epoka romantyzmu, Warszawa 2005;
H. Głębocki, Polska, Rosja i Ukraina w poglądach Michała Grabowskiego w dobie powstania styczniowego, w: tegoż, Kresy Imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji wobec jej peryferii (XVIII–XXI), Kraków 2006;
Z. Sudolski, Prymas krytyków (Michał Grabowski 1804–1863), w: tegoż, Tropem detektywa. Studia – Materiały – Sylwetki, t. 2, Warszawa 2009;
K. Puzio, Ukraina w prozie Michała Grabowskiego, w: „Szkoła ukraińska” w romantyzmie polskim. Szkice polsko–ukraińskie, red. S. Makowski, U. Makowska i M. Nesteruk, Warszawa 2012;
I. Węgrzyn, Tęsknić, tużyć, opowiadać… Proza Michała Grabowskiego, w: M. Grabowski, Stanica hulajpolska. Ukraińskie opowieści, oprac. I. Węgrzyn, Kraków 2016;
I. Węgrzyn, Zakurzone arcydzieło. O „Zamieci w stepach” Michała Grabowskiego, w: tejże, Wyczerpana tradycja. Szkice o literaturze polskiej XIX wieku, Warszawa 2021.
