Grabowski Michał

Iwona Węgrzyn

Od romansu do epopei. Zamieszczony w I tomie Literatury i krytyki szkic Czy można mieć w dzisiejszych czasach epopeję narodową? wskazuje na zwrot w teoretycznych zainteresowaniach Grabowskiego, którym przyświecała nadzieja, że „odgrzebywanie skarbów literatury domowej” stanie się fundamentem literatury narodowej i zostanie zwieńczone „utworem epopei narodowej; utworem, w którym prędzej czy później przejawić się powinien odblask historycznej egzystencji każdego rodu i plemienia” (tamże). Wobec niespełnienia nadziei, że podjęte działania na rzecz zbierania zabytków folkloru i rękopiśmiennych pamiętników szlacheckich posłużą współczesnym twórcom (S. Goszczyński, A. Groza) do stworzenia romantycznej powieści wierszem o randze epickiej, Grabowski skierował swe zainteresowania w stronę form prozatorskich. Zakładał, że nowożytna powieść, czyli zgodnie z terminologią epoki, romans, stanie się remedium obserwowanego kryzysu form epickich. Zasadniczy wykład swej teorii powieści przedstawił w pierwszej części rozprawy Literatura romansu w Polsce (Literatura i krytyka, 1840), gdzie, powołując się na Mochnackiego i Goszczyńskiego, zauważał, że „w ostatnich czasach poetyczna literatura polska weszła w period zupełnie nowy, bogatszy, szerszy i samoistniejszy”, w którym, wzorem innych europejskich kultury, zdefiniowane zostanie miejsce romansu, który „ma być obrazem życia i ludzi, bez innego celu jak artystyczne odbicie rzeczywistego bytu […]. Romansopisarz nie dąży do czego innego, tylko do zachowania swemu utworowi tej cechy poetycznej, co się nazywa celem artystycznym, celem piękności” (tamże). Grabowski, wyróżniając „romans obyczajowy i romans historyczny”, stwierdzał jednak, że w rzeczywistości „obydwa są jednym i tym samym, tylko że romans historyczny tworzy się za sprawą wyobrażeń i z materiału przygotowanego w dziejach i podaniu, romans zaś obyczajowy modeluje się z żywego wzoru” (tamże). Grabowski przekonywał, że „przy całej rozliczności podziałów” powieść „jest zawsze tylko wielkim gatunkiem”, którego „najznakomitszą gałęzią jest romans historyczny” (tamże).

Swe rozważania teoretyczne krytyk opierał na tezach anonimowego artykułu (prawdopodobnie A. Bielowskiego) Charakter historycznego romansu w XIX w. („Powszechny Pamiętnik Nauk i Umiejętności” 1835, t. 1), traktując powieść jako współczesny odpowiednik dawnej epopei, a jej istotę łącząc z tęsknotą za „złotym wiekiem”, mityczną epoką herosów. Uznanie powieści historycznej spod znaku Scotta za współczesną formę eposu wiązał Grabowski nie tyle z podniesieniem jej rangi artystycznej, co z uznaniem jej za część rozległej domeny poezji, w znaczeniu, jakie nadawała jej rozprawa O poezji XIX wieku („romans uważam za poezję”). W praktyce recenzenckiej za realizację marzenia o narodowej epice Grabowski uznał twórczość Rzewuskiego. W licznych uwagach na temat Pamiątek Soplicy i Listopada dawał wyraz przekonaniu, że wielkość tych utworów polega na tym, że stwarzają wrażenie, że same są częścią tej przeszłości, którą opisują. One też miały realizować, zdaniem krytyka, postulat, by „za właściwego bohatera historycznego romansu” uważać cały naród, nie zaś jednostki.

Uwagi na temat istoty powieści historycznej krytyk notował również na marginesach własnych utworów, w przypisach do nich i w prywatnej korespondencji. Dotyczą one przede wszystkim kwestii prawdy w romansie historycznym – postrzegania powieści jako „wierutnego kłamstwa na tle historycznym”. W liście do Rzewuskiego pisał: „Mam bowiem za nic szczegółową omyłkę lub nieprawdę w romansie, z romansu nie uczyć się historii, ale romans może zachęcić do historii i obyczaju” (Michała Grabowskiego listy literackie). W liście do Kraszewskiego uzasadniał swe stanowisko: „[…] nie przestanę utrzymywać, że piszącemu romans nie należy związywać sobie rąk krytyką faktów. […]. Wy się boicie złych skutków dla Historii, ja nie dla Historii, ale dla sztuki” (Korespondencja literacka).

O literaturze „szalonej”. Rozprawa O nowej literaturze francuskiej nazwanej literaturą szaloną (la littérature extravagante) (Literatura i krytyka, t. 2, 1838) jest uważana za najbardziej kontrowersyjną wypowiedź krytyczną Grabowskiego. Imponowała szeroką erudycją, ale raziła moralizatorskim tonem, pryncypialnością stawianych diagnoz oraz niepokojącym antyokcydentalizmem. Niezupełnie słusznie przypisano jej „zwalczanie gallomanii” (H. Hleb-Koszańska), podczas gdy w rzeczywistości należy ją wpisać w tradycjonalistyczny nurt romantyzmu, zmagający się z konsekwencjami gwałtownego rozwoju cywilizacyjnego i zmian społecznych zachodzących w połowie XIX w. – jako ich symptom postrzegano komercjalizację rynku literackiego i popularność powieści obyczajowej. Mianem „literatury szalonej” Grabowski określał twórczość współczesnych powieściopisarzy francuskich (H. Balzak, G. Sand, J. Janin, P. Lacroix, E. Sue), cieszących się jego zdaniem niezasłużenie dużym powodzeniem wśród polskich czytelników. Bardziej bezpośrednio problem nazywał w prywatnej korespondencji, krytykując popularyzatorów współczesnej literatury francuskiej, którzy „mówiąc najczęściej o wadach i śmiesznościach zagranicznych, nabawiają nas nimi, dlatego, że poufalają nas z tymi wadami śmiesznościami, której, jak wszystko egzotyczne, tak łatwo przyjmuje się na naszym gruncie” (Michała Grabowskiego listy literackie). Rozprawa była otwartym atakiem na bezkrytyczne przejmowanie „mód paryskich”, ale przede wszystkim dostrzeżoną, a z perspektywy tradycjonalisty wielce niepokojącą, tendencją w kulturze europejskiej do anarchizacji kanonów estetycznych i kontestacji „odwiecznych” zasad życia społecznego. Dla Grabowskiego współczesna proza francuska była „przejawą wyobrażeń o najważniejszych kwestiach moralnych i społeczeńskich, wyobrażeń niedojrzałych, przesadnych, jednym słowem szalonych” (O nowej literaturze francuskiej). Omawiając cechy stylistyczne „literatury szalonej”, jak nadekspresywność, konwulsyjna przesada, „potworne wyrodzenie się poezji”, „silenie się zrobić jeszcze lepiej jak dobrze”, krytyk zauważał, że literatura francuska „myśląc tworzyć nowe ideały sztuki, obnaża tylko i uszkadza dawne. Wykryć szkielet fizyczny człowieka spod kształtów moralnych i duchowych, które dotąd stanowiły jego piękność wydaje się jej wielkim zbogaceniem i postępem” (tamże). Grabowski, przedkładając w ocenie literatury kryterium moralne ponad estetyczne, oskarżał francuskich twórców o nadmierne eksponowanie instynktów człowieka, podkreślanie moralnych i fizycznych anomalii, wreszcie nadużywanie erotyki. Widział w tym zagrożenie dla kultury polskiej. Rozważania te dopełniał artykuł Stanowisko religijne dzisiejszych pisarzy francuskich (Rusałka” 1838, t. 1), gdzie Grabowski odnotowywał religijne ożywienie we Francji (F.R. Lamennais, Ch. Montalembert) i romantyczny zwrot w stronę tradycji chrześcijańskiej. Wiele wskazuje, że tezy zawarte w rozprawie O literaturze szalonej krytyk traktował jako negatywny kontrapunkt preferowanego konserwatywnego ideału kultury. Ukazanie się obu rozpraw koresponduje z próbami stworzenia przez środowisko koterii petersburskiej „szkoły religijnej” (S. Chołoniewski, I. Hołowiński, J. Przecławski). Grabowski w recenzji Poety i świata Kraszewskiego („Athenaeum” 1841, t. 3) wyznawał, że jego ambicją jest wprowadzić krytykę literacką na stanowisko religijne, katolickie.

Romantyczny szekspiryzm. Pierwsze ślady zainteresowania Grabowskiego twórczością Williama Shakespeare’a przynosi studium Myśli o literaturze polskiej, gdzie młody krytyk uznaje w angielskim dramatopisarzu duchowego patrona romantycznego przełomu oraz inspiratora powstania narodowej literatury angielskiej: „[…] na tych narodowych poezjach powstała literatura angielska, samorodna, jędrna, na własnym gruncie hodowana, wszystkim lasom narodu zarówno droga. […] a kiedy, pod panowaniem królowej Elżbiety, zjawił się pisarz z geniuszem wielkim, wszystko obejmującym, któremu się natura w poufałych objawieniach jako ulubieńcowi swemu pojmować dawała, Anglia od jednego razu podniosła się do posiadania tragedii historycznej, wielkiej damy narodowej” (tamże). Pod koniec l. 30. XIX w. Grabowski aktywnie zaangażował się w projekt edycji polskich tłumaczeń dzieł wszystkich Shakespeare’a, interesował się postępami prac Ignacego Hołowińskiego i bronił jego tłumaczeń przed zarzutami recenzentów (O polskim tłumaczeniu Szekspira. Wyjątek ze studium nad Szekspirem, „Rocznik Literacki” 1843). W rozprawie Studia nad Szekspirem (Piśmiennictwo Krajowe” 1840, nr 7–11) deklarował: „[…] studia nad Szekspirem powinny być gruntem wyobraźni w dzisiejszych literaturach powstałych z tak zwanego romantycznego przełomu”. Zdaniem Adama Bara, w twórczości Shakespeare’a Grabowski poszukiwał prawideł dla „współczesnej romantyczności, aby ją uchronić przed przesadą”. Nie wierząc, by istota romantyzmu polegała na „rozkrępowaniu od wszelkich prawideł”, rozpoznanym jako cecha współczesnej francuskiej „literatury szalonej”, krytyk poszukiwał wzoru, który byłby dla romantyzmu „najodpowiedniejszym prawidłem” i dostrzegł go w Shakespearze, bo jak twierdził: „[…] romantyzm nic innego nie jest tylko usiłowanie stworzyć literaturę z żywiołów plemiennych, narodowych z dziedzicznej gotycko-chrześcijańskiej cywilizacji”, Shakespeare jest zaś pisarzem, który „skupia w sobie powszechny duch średniowiecznej Europy, a przynajmniej całego zachodu Europy”, „przedstawia w sobie wzór ducha, obrotu wyobrażeń, fantazji i uczucia natury, wspólny nam wszystkim”, jest więc poetą „zrozumiałym prawie narodowym” (tamże). W artykule O tłumaczeniu polskim dzieł Szekspira… („Tygodnik Petersburski” 1839, nr 48) Grabowski podkreślał, że wyzwolić się spod wpływu „francuskiej romantyki” można jedynie przez studia nad Shakespeare’em.

Literatura rosyjska. Źródeł zainteresowania Grabowskiego kulturą rosyjską doszukiwano się przede wszystkim w biografii krytyka, znajomość języka rosyjskiego i świetną orientację w nowościach literackich wiążąc z czasem nauki w liceum w Odessie, gdzie poznał wielu Rosjan, z którymi później utrzymywał kontakty. Na pewno ważyły tu też zainteresowania słowianoznawcze krytyka oraz jego poglądy polityczne. Grabowski łączył bowiem lojalizm wobec „monarchii egzystującej” z działaniami na rzecz wzajemnego poznania i zrozumienia narodów imperium. Mogą o tym świadczyć próby podejmowane jeszcze przed wybuchem powstania listopadowego, by przetłumaczyć na rosyjski Marię Antoniego Malczewskiego i Zamek kaniowski Seweryna Goszczyńskiego. Projekt nie został zrealizowany, ale ślady działań na rzecz popularyzacji literatury polskiej wśród Rosjan można znaleźć na kartach korespondencji Grabowskiego. Tam także zostało zapisanych wiele uwag na temat literatury rosyjskiej (np. wzmianki o twórczości A. Bestużewa, N. Griecza, K. Rylejewa). Najważniejsze miejsce w rusycystycznej spuściźnie krytyka zajmuje Nota o Puszkinie, będąca uzupełnieniem artykułu O szkole ukraińskiej poezji z I tomu Literatury i krytyki z 1840 r., gdzie Grabowski pisał o Aleksandrze Puszkinie jako „dojrzałym sztukmistrzu”, który „postrzega poezję w prostocie, w prawdzie rzeczy”, sztukmistrzu, „który poznaje, że on sam posiada własne wejrzenie, wykrywające mu nieprzebrany wdzięk przyrody”. Nota… jest uważana za pierwszą w Polsce próbę syntetycznego spojrzenia na twórczość Puszkina, a przez wielu także jako „najpełniejsza i najoryginalniejsza, na jaką zdobyła się polska myśl krytycznoliteracka doby romantyzmu” (E. Przechodzki). W późniejszych latach Grabowski zainteresował się twórczością Nikołaja Gogola, o którym pisał w liście z 1843 r. do Kulisza (Pismo Grabowskogo o soczinienijach Gogola, „Sowriemiennik” 1846, t. 41) oraz w artykule Przegląd literatury polskiej i obcej („Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” 1856, nr 226). Bardzo wysoko ceniąc nowele petersburskie Gogola i określane mianem poematu Martwe dusze, Grabowski zupełnie odrzucił Tarasa Bulbę, uznając, że powieść „należy do licznych takich płodów, co to nie są ani poezją, ani historią”. Na ocenie tej zaważył niesprawiedliwy, zdaniem krytyka, stosunek Gogola do roli Polaków w historii Ukrainy.

Zadania krytyki. Zbiory swych rozpraw krytycznych Grabowski konsekwentnie tytułował Literatura i krytyka, czym wyraźnie wskazywał na metodologiczną i ideową spójność artykułów zamieszczanych we wszystkich tych tomach. Tematyka kolejnych rozpraw (poświęcanych fenomenowi literatury narodowej, poezji gminnej, kulturze ukraińskiej, kryzysowi kultury francuskiej, czy historii powieści polskiej) wyznaczała ramę problemową dla ilościowo imponującej rozproszonej na łamach czasopism praktyki krytycznej Grabowskiego. Symbolicznego znaczenia w tym kontekście nabiera motto zamieszczone w tomie Literatury i krytyki z 1837 r., które można odczytać jako deklarację krytycznej świadomości Grabowskiego, postrzegającego swą rolę jako „krytyka towarzyszącego” twórcom i zjawiskom literatury współczesnej: „Dobrze byłoby przekonać się, że krytyka się pisze nie dlatego, żeby poprawiać autorów, ale żeby pomnażać masę sprawiedliwych wyobrażeń estetycznych i literackich w biegu powszedni. Krytycy są to adwokaci, którzy wyjaśniają sens, ale nie piszą dekretu. Ten dekret pisze dopiero sąd przysięgłych, to jest naród” (tamże). Deklarowanej wizji krytyki życzliwie przyglądającej się zjawiskom współczesnego życia literackiego, kreślącej jego panoramę, ale też suflującej kierunki rozwoju czy preferowane gatunki literackie czy światopoglądowe stanowiska, przeczy jednak, wyrażona w innym miejscu ambicja krytyka: „Kierowanie sądem czytającej publiczności […] było pierwiastkowym celem prac moich i co jest rzetelnie głównym powołaniem wszelkiej krytyki; bo o nic innego troszczyć się tyle ona nie może, jak o pomnożenie masy zdrowych i wzniosłych pojęć w obiegu, co pośrednio, ale najniezawodniej na znaczenie i udatność samych utworów wpływa” (Korespondencja literacka). W innym zaś liście Grabowski dawał wyraz świadomości obowiązku, jaki nakłada nań rola krytyka: „Co się tyczy ducha mojej krytyki, wyznaję z góry, że rad bym jej nadać surowszy obrót, niż miała dotąd. […] Już i tak wymawiano mi zbyteczną pobłażliwość, a i sam patrzyłem na jej niepochlebne owoce (tamże). Ową niespójność programu krytycznego można wyjaśnić przyjęciem przez krytyka „stanowiska katolickiego” i pogłębiającym się „wstrętem od wszelkiej anarchii, a więc i od łamania granic między rodzajami literackimi” (P. Chmielowski).

Grabowski pełnił rolę arbitra w sporach środowiskowych i autorytetu dla czytelników, którzy dopominali się, by recenzował wszystko, co ukazuje się drukiem, aby szlachta wiedziała, jakie kupować książki (K. Skwarnicka, Słów kilka do p. Grabowskiego z powodu jego korespondencji, „Tygodnik Petersburski 1843, nr 39). W tym kontekście ciekawie sytuuje się opinia Kraszewskiego z Rachunków z roku 1866, który postrzegał Grabowskiego jako „wynalazcę” stylu później nazwanego ezopowym, a który przez omówienia i aluzje dawał do zrozumienia polskiemu czytelnikowi to, czego nie można było powiedzieć wprost ze względu na cenzurę, co sugerowałoby pewien, trudny już dziś do odtworzenia, rodzaj porozumienia między krytykiem a współczesnymi mu czytelnikami.