Grabowski Michał
Listowana krytyka. Równolegle z prowadzoną na łamach czasopism działalnością krytyczną i teoretyczną, Grabowski był autorem obfitej korespondencji na tematy literackie. W 1842 r. zdecydował się na publikację części tych listów (Korespondencja literacka). W adresowanym do Germana Hołowińskiego wstępie Grabowski wyznawał: „Pan pierwszy przywiązałeś wagę do literackich listów, które odbierałem; pierwszy upatrzyłeś w nich żywy obraz umysłowego ruchu, który od lat kilku zaczął ożywiać nasze prowincje. Chcąc więc zachować od utraty to, co mogło ujść kiedyś za materiał do historii literatury, zadałeś sobie mozolną pracę wyczytywać i przepisywać te listy” (tamże). Deklarując: „Moje listy są zwyczajne rozbiory” (tamże), krytyk poddał swym następcom pomysł publikacji innych swych listów, stanowiących niezwykle bogate i równorzędne wobec wypowiedzi teoretycznych źródło wiedzy na temat literackich poglądów krytyka. Wydawniczy sukces tomu z 1842 r. przyczynił się także do tego, że w swej bieżącej działalności recenzenckiej Grabowski od lat 40. XIX w. coraz chętniej wykorzystywał formy epistolarne (dotyczy zarówno drobnych wypowiedzi publikowanych w czasopismach, jak i ostatniego tomu Literatury i krytyki z 1849 r., gdzie większość rozpraw dotyczących malarstwa i sztuki narodowej ma formę listów do przyjaciół). Niewymuszony styl „listowanych” rozpraw kreując poczucie szczególnej bliskości między krytykiem, bezpośrednimi adresatami jego korespondencji i czytelnikami pism, w których je opublikowano.
Znaczenie. Polityczne wybory Michała Grabowskiego negatywnie wpłynęły na recepcję jego myśli krytycznej, co w konsekwencji doprowadziło do marginalizacji miejsca krytyka w kanonie kultury polskiej. Już jednak współcześni krytyka zauważali, że na jego studiach literackich, przez jednych nadto chwalonych, przez innych „zbyt poniżanych”, ukształtowała się „cała czytająca publiczność” epoki międzypowstaniowej. (K.W. Wójcicki). Znaczenie Grabowskiego polegało na tym, że był on jedynym wybitnym przedstawicielem romantyzmu przedlistopadowego, który po upadku powstania pozostał w kraju, stając się „łącznikiem” popowstaniowej literatury krajowej z dziedzictwem romantyków pierwszego pokolenia (A. Waśko). Jego niepodważalną zasługą jest przyczynienie się do odrodzenia po powstaniu listopadowym ruchu literackiego na Ziemiach Zabranych. Jako krytyk literacki, ale też jako autor, wypromował powieść historyczną, która zawdzięcza mu swą nobilitację i uznanie jej za pełnoprawny gatunek romantyczny. Sprofesjonalizował on także polską krytykę literacką i wyznaczył daleki od prowincjonalnego poziom prowadzonych dyskusji krytycznych.
Bibliografia
NK, 7; PSB, t. 8
Źródła:
Uwagi nad balladami Stefana Witwickiego, z przyłączeniem uwag ogólnych nad szkołą romantyczną w Polsce, „Astrea” 1825, nr 1;
Myśli o literaturze polskiej, „Dziennik Warszawski” 1828, nr 36;
O poezji narodowej, „Tygodnik Petersburski” 1834, nr 39–41 [dalej: TP];
List do Wydawcy, TP 1836, nr 37;
O metodzie uczenia p. Jacotot, rozwiniętej i objaśnionej przez Klaudiusza Wiszniewskiego, TP 1837, nr 43;
Odpowiedź na krytykę, TP 1837, nr 55–56), 1837, nr 68;
Literatura i krytyka, t. 1–2, cz. 1–3, Wilno 1837–1838;
Stanowisko religijne dzisiejszych pisarzy francuskich, „Rusałka” 1838, t. 1;
Kilka słów o artykułach p. Kraszewskiego, TP 1838, nr 10;
Jeszcze kilka słów o Karpińskim, TP 1838, nr 54–55;
Do pana A. T. autora „Listów Amerykanki”, TP 1838, nr 56;
Rozbiór I tomu „Poezji” J.I. Kraszewskiego. Wyjątek z III tomu „Literatury i krytyki”, TP 1838, nr 80–81;
Co zostaje do czytania oprócz romansów francuskich, TP 1839, nr 2;
Kilka uwag nad szkołami poezji polskiej (z powodu artykułu o ukrainomanii), TP 1839, nr 36–37;
O tłumaczeniu polskim dzieł Szekspira (Shakespeare) i jednej z jego sztuk „Sen nocy letniej”, TP 1839, nr 48–50;
Odpowiedź na zarzuty i zdania pana Spasowskiego, TP 1839, nr 96;
Studia nad Szekspirem, „Piśmiennictwo Krajowe” 1840, nr 7–11;
[rec.] A. Zawadzki, Galicja w obrazach, TP 1840, nr 8;
Jeszcze o poezji gminnej, TP 1840, nr 14;
[rec.] F. Bochwic, Obraz myśli, TP 1840, nr 52–53;
[rec.] M. Baliński, Pamiętniki o królowej Barbarze, żonie Zygmunta, TP 1840, nr 93;
Literatura i krytyka, t. 1–2, Wilno 1840;
Stan literatury polskiej w obecnej chwili. Rok 1840, „Rusałka” 1841;
[rec.] J.I. Kraszewski, Witolorauda, TP 1841, nr 8–10;
Kilka słów do pana Kraszewskiego, TP 1841, nr 17;
O lwowskim „Mód Dzienniku”, TP 1841, nr 31;
[rec.] A. Przeździecki, Podole, Wołyń, Ukraina, obrazy miejsc i czasów, TP 1841, nr 32;
Rozmaitości I (O Kraszewskim), TP 1841, nr 70;
Odezwa do posiadaczy dokumentów i pamiętników historycznych w celu wydania ich w zbiorze, TP 1841, nr 92;
O „Mieszaninach obyczajowych” Jarosza Bejły, TP 1841, nr 93–94, 1842, nr 3–4, 1842, nr12–13;
[rec.] J.I. Kraszewski, Poeta i świat, „Athenaeum” 1841, t. 3;
[rec.] J. of Dycalp [P. Jankowski], Zaścianek, „Athenaeum” 1841, t. 6;
Korespondencja literacka, „Pielgrzym” 1842, t. 4, 1843, t. 1–2, 1844, t. 2;
Ogłoszenie o planie wydawnictwa „Pamiętników domowych”, „Przegląd Naukowy” 1842, nr 1;
[rec.] „Biblioteka Warszawska”, „Jutrzenka”, „Niezabudka”, TP 1842, nr 46;
[rec.] „Pielgrzym”, TP 1842, nr 55–56;
[rec.], I. 6 i 7 numer „Pielgrzyma”, II. 7 numer „Biblioteki Warszawskiej”, III. Ogłoszenie literackie, TP 1842, nr 63;
[rec.] S. Chołoniewski, Sen w Podhorcach, TP 1842, nr 64;
O kilku literatach polskich w Petersburgu, TP 1842, nr 77–78;
[rec.] „Biblioteka Warszawska”, „Pielgrzym, TP 1842, nr 86 i 89;
Wyjątek z listu p. M. Grabowskiego do Wydawcy „Rubona”, TP 1842, nr 91;
[rec.] „Rubon”, TP 1842, nr 96;
Korespondencja literacka, t. 1–2, Wilno 1842–1843;
[rec.] A. Skalkowski, Historyczny obraz miasta Odessy, „Athenaeum” 1843, t. 2;
O polskim tłumaczeniu Szekspira. Wyjątek ze studiów nad Szekspirem, „Rocznik Literacki” 1843, t. 1;
Do Pana Wydawcy „Tygodnika Petersburskiego” (Polemika z Listem z Polesia Gerwazego Bomby), TP 1843, nr 31;
[rec.] K. Bujnicki, Siostra Gertruda. Powieść wierszem, TP 1843, nr 32;
[rec.] „Rubon” t. II, TP 1843, nr 35;
[rec.] [L. Sztyrmer], Frenofagiusz i frenolesty, TP 1843, nr 37;
[rec.] O „Jutrzence” przeglądzie słowiańskim p. Dubrowskiego (Wyjątek z III tomu „Korespondencji Literackiej”), TP 1843, nr 52;
[rec.] „Rocznik Literacki”, TP 1843, nr 54;
Kilka słów z powodu artykułu hrabiego M. Borcha, TP 1843, nr 58;
[rec.] G. Günter, W imię Boże, TP 1843, nr 63;
Ogłoszenie wydawcy „Pamiętników domowych”, TP 1844, nr 27–28;
[rec.] W. Borejko, Pamiętnik o Wołyniu, TP 1844, nr 37–38;
[rec.] Ks. Hugona Kołłątaja rozbiór krytyczny „Zasad historii o początkach rodu ludzkiego”, TP 1844, nr 51, 53;
[rec.] Źródła do dziejów polskich tom II, TP 1844, nr 67–68;
List M. Gr…go do p. Adama Szemesza w Saratowie, TP 1845, nr 15;
[rec.] I. Chodźko, Pamiętniki kwestarza, TP 1845, nr 19, 21–22;
[rec.] J.I. Kraszewski, Anafielas, TP 1845, nr 34–36;
O „Listopadzie”. Wyjątek z listu p. M. Gr., TP 1845, nr 81;
O gminnych ukraińskich podaniach, „Rubon” 1845, t. 6;
Do pana Aleksandra Grozy, „Rubon” 1845, t. 6;
List o pismach Gogola do Pantalejmona Kulisza, „Rubon” 1846, t. 7;
Odezwa Michała Grabowskiego do malarzy polskich, „Rozmaitości” (Lw.) 1846, nr 43;
List M. Gr…go Do Wydawcy „Tygodnika Petersburskiego”, TP 1846, 45–46;
Projekt nowego pisma dla kobiet („Teka Litwinek”), TP 1846, nr 49–50;
Pismo Grabowkowo o soczinienijach Gogola, „Sowremiennik” 1846, t. 41;
Otzyw’ Grabowskowo o Puszkinie, „Sowremiennik” 1846, t. 41;
Tradycja o pułkowniku Poraju na osnowę powieści narodowej, „Rocznik Literacki” 1846, t. 3;
[rec.] W.A. Maciejowski, Pierwotne dzieje Polski i Litwy, TP 1847, nr 26, 30;
Przekłady poetów polsko-łacińskich, TP 1847, nr 33;
List M. Grabowskiego do hrabi Henryka Rzewuskiego, TP 1847, nr 45;
O nowszych powieściach polskich, TP 1847, nr 59–61, 81–82, 86–87;
Nowostki artystyczne, TP 1849, nr 21–23;
List M. Gr. do p. P. [J. Paszkowskiego] w Warszawie (z niewydanego tomu III Korespondencji literackiej), „Rubon” 1849, t. 10;
Literatura i krytyka. Artykuły literackie, krytyczne, artystyczne. (Dalszy ciąg Literatury, Krytyki, Korespondencji itd.), Warszawa 1849;
Pamiętnik o literaturze polskiej między 1830 a 1848. Literatura galicyjska, „Dziennik Warszawski” 1851, nr 53–102 z przerw.;
Wypadki galicyjskie. Zakończenie przeglądu literatury i życia umysłowego w Galicji między 1830 a 1848 rokiem [rps Ossol3245/II], w: Z. Sudolski, Tropem detektywa. Studia–materiały–sylwetki, t. 2, Warszawa 2009;
O obecnym ruchu literackim, „Nowiny” 1854, nr 15–16;
List drugi o dzisiejszym powieściopisarstwie, „Nowiny” 1854, nr 72–76;
Listy o literaturze współczesnej, „Gazeta Codzienna” 1854, nr 22–263 z przerw.;
Szczegóły do biografii Konstantego Świdzińskiego (List do redakcji), „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” 1856, nr 42–45;
Przegląd literatury polskie i obcej, „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” 1856, nr 222–224, 226–228 – 1857, nr 6–7;
Graf Gienrich Rzewuskij, „Russkaja Biesieda” 1858, nr 2–3;
Michała Grabowskiego listy literackie, wydał A. Bar, Kraków 1934;
Wybór pism krytycznych, wyb., wstęp i oprac. A. Waśko, Kraków 2005.
Opracowania:
A. Tyszyński, Dwaj ostatni krytycy w Polsce, „Tygodnik Petersburski” 1837, nr 55–56;
J. Bartoszewicz, Historia literatury polskiej potocznym sposobem opowiedziana, Warszawa 1861;
K.W. Wójcicki, Michał Grabowski, w: Encyklopedia powszechna Samuela Orgelbranda, t. 10, Warszawa 1862;
F.H. Lewestam, Michał Grabowski, w: Kalendarz polski ilustrowany Jana Jaworskiego na rok 1865, Warszawa 1865;
J. Krechowiecki, Wiadomość o życiu i pismach Michała Grabowskiego, Kraków 1868;
S. Chołoniewski, Potajemne usiłowania skrzywienia opinii narodowej w prowincjach naszych za pomocą periodycznego piśmiennictwa (lipiec 1843), w: Obrazy z galerii życia mego, wyd. J. Badeni, Lwów 1890;
P. Chmielowski, Z dziejów postępu i reakcji u nas, Lwów 1899;
P. Chmielowski, Michał Grabowski, w: Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. 25, Warszawa 1900;
T. Grabowski, Michał Grabowski, jego pisma krytyczne i pojęcia polityczne, Kraków 1900;
P. Chmielowski, Dzieje krytyki literackiej w Polsce, Warszawa 1902;
P. Bańkowski, Maurycy Mochnacki jako teoretyk i krytyk romantyzmu polskiego, Kraków 1913;
M. Rolle, Żywot polityczny Michała Grabowskiego, w: tegoż, In illo tempore… Szkice historyczno-literackie, Brody 1914;
H. Hleb-Koszańska, Źródła sądów Michała Grabowskiego o literaturze francuskiej, Wilno 1929;
A. Bar, Michał Grabowski jako teoretyk i przeciwnik romantyzmu, „Pamiętnik Literacki” 1929, nr 2;
A. Bar, Michał Grabowski a Maurycy Mochnacki, „Ruch Literacki” 1929, nr 8;
T. Grabowski, Krytyka literacka w Polsce w epoce romantyzmu (1831–1863), Kraków 1931;
M. Handelsman, Nieznany list Michała Grabowskiego do ks. A. Czartoryskiego, w: Księga pamiątkowa ku czci L. Pinińskiego, Lwów 1936;
A. Bar, Stanowisko polityczne Michała Grabowskiego, w: Prace historyczno–literackie ku czci Ignacego Chrzanowskiego, Kraków 1936;
F. Bielak, Między „Tygodnikiem Petersburskim” a „Gwiazdą” kijowską, w: Księga ku czci. J.I. Kraszewskiego, red. I. Chrzanowski, Łuck 1939;
M. Żmigrodzka, Edward Dembowski i polska krytyka romantyczna, Warszawa 1957;
M. Straszewska, Czasopisma literackie w Królestwie Polskim w latach 1832–1848, cz. 2, Wrocław 1959;
E. Grabska, Z dziejów polskiej krytyki i teorii sztuki, t. 1, Warszawa 1961;
M. Inglot, Poglądy literackie koterii petersburskiej w latach 1841–1843, Wrocław 1961;
J. Maślanka, Twórczość ludowa w polskiej krytyce literackiej w latach 1831–1854, „Pamiętnik Literacki” 1965, z. 2;
S. Burkot, Spory o powieść w polskiej krytyce literackiej XIX w., Wrocław 1968;
D. Matlak, Michał Grabowski jako krytyk literatury rosyjskiej, „Rocznik Komisji Historycznoliterackiej” 1969, t. 7;
J. Bachórz, Grabowski i heglistów kłopoty z obrazkami, w: tegoż, Poszukiwanie realizmu, Gdańsk 1972;
W. Karpiński, W kręgu myśli zaprzecznej, „Znak” 1973, nr 233/234;
R. Galon-Kurkowa, Romantyzm rosyjski w polskich koncepcjach historycznoliterackich do roku 1939, „Acta Universitatis Wratislaviesis. Slavica Wratislaviensia” 1978, nr 15;
T. Bobrowski, Pamiętnik mojego życia. O sprawach i ludziach mego czasu, t. 2, oprac. S. Kieniewicz, Warszawa 1979;
S. Kozak, Michał Grabowski i ukraińska poezja ludowa, „Studia Polono–Slavica Orientalia” 1981, nr 7;
L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984;
B. Szostek, Aleksander Tyszyński a Michał Grabowski, „Folia Philosophica” 1984, t. 1;
M. Król, Henryk Rzewuski i Michał Grabowski, w: tegoż, Konserwatyści a niepodległość, Warszawa 1985;
M. Gumkowski, Michał Grabowski – problemy języka romantycznej krytyki literackiej, „Biuletyn Polonistyczny” 1986, nr 2;
M. Gumkowski, Sprawa „Słowianina”, „Res Publica” 1989, nr 2;
E. Przechodzki, Pierwsze zarysy porównawczo-syntetyczne historii literatury rosyjskiej i polskiej. S.B. Linde, A. Mickiewicz, M. Grabowski, Lublin 1990;
A. Waśko, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka w literaturze polskiej lat 1831–1863, Kraków 1995;
D. Szpoper, Pomiędzy caratem a snem o Rzeczypospolitej, Gdańsk 2003;
M. Kwapiszewski, Wizja koliszczyzny w prozie romantycznej (Czajkowski–Grabowski–Fisz), „Annales Universitatis Mariae Curie–Skłodowska”. Sectio FF Philologiae, Lublin 2002/2003, t. 20/21;
D. Beauvois, Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914, przeł. K. Rutkowski, Lublin 2005;
A. Waśko, Michał Grabowski (1804–1863). Romantyk mniej znany, w: M. Grabowski, Wybór pism krytycznych, oprac. A. Waśko, Kraków 2005;
S. Kozak, Polacy i Ukraińcy. W kręgu myśli i kultury pogranicza. Epoka romantyzmu, Warszawa 2005;
H. Głębocki, Polska, Rosja i Ukraina w poglądach Michała Grabowskiego w dobie powstania styczniowego, w: tegoż, Kresy Imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji wobec jej peryferii (XVIII–XXI), Kraków 2006;
Z. Sudolski, Prymas krytyków (Michał Grabowski 1804–1863), w: tegoż, Tropem detektywa. Studia – Materiały – Sylwetki, t. 2, Warszawa 2009;
K. Puzio, Ukraina w prozie Michała Grabowskiego, w: „Szkoła ukraińska” w romantyzmie polskim. Szkice polsko–ukraińskie, red. S. Makowski, U. Makowska i M. Nesteruk, Warszawa 2012;
I. Węgrzyn, Tęsknić, tużyć, opowiadać… Proza Michała Grabowskiego, w: M. Grabowski, Stanica hulajpolska. Ukraińskie opowieści, oprac. I. Węgrzyn, Kraków 2016;
I. Węgrzyn, Zakurzone arcydzieło. O „Zamieci w stepach” Michała Grabowskiego, w: tejże, Wyczerpana tradycja. Szkice o literaturze polskiej XIX wieku, Warszawa 2021.
