Groddeck Gotfryd Ernest

Agata Seweryn

Rozumienie literatury i krytyki literatury. W rozprawie O znaczeniu, celu i osnowie literatury w powszechności (1816) Groddeck, zwracając uwagę na wieloznaczność słów „literatura” i „literat”, dokonuje podziału na „literaturę jednego narodu”, „literaturę jednej nauki i sztuki” oraz ‒ najbardziej jego zdaniem trudną do precyzyjnego nazwania i sklasyfikowania ‒ literaturę zwaną przez Francuzów belles lettres, a przez najogólniejszym znaczeniu „obejmuje wszystkie bez wyjątku jego roboty”, w ściślejszym ‒ „zbiór najcelniejszych i najwłaściwszych piśmiennych jego płodów w rozmaitych obrębach nauki i sztuki”, w najściślejszym ‒ jest to literatura piękna, która zawiera „umysłowe, pismem ustalone jakiego narodu płody, zebrane na polu poezji, wymowy, dziejopisarstwa i filozofii popularnej, a to w rodowitym jego języku”. „Literatura jednej nauki lub sztuki” dotyczy wybranej dziedziny, zarówno źródeł z nią związanych, jak i ‒ mówiąc językiem współczesnym ‒ literatury przedmiotu. Belles lettres miałyby natomiast obejmować „wymowę”, które to pojęcie Groddeck uznaje za nieprecyzyjne, ponieważ można je wiązać zarówno z oratorstwem, jak i poezją. Wyróżnia też literaturę zewnętrzną utożsamianą z rozwojem dziejów literatury ujmowanym w szerokim kontekście historycznym,  filozoficznym i kulturowym, oraz literaturę wewnętrzną ‒ tożsamą z teorią literatury, która „mieści w sobie gruntowną wiadomość o początku, wzroście, kwitnieniu i upadku literatury w różnych jej gałęziach”. Nieprecyzyjność odnosi się także do krytyki literackiej, kreśląc negatywny obraz współczesnego stanu dyscypliny: „[…] przy wszelkiej niewiadomości literatury w pierwszym znaczeniu [czyli „literatury jednego narodu” ‒ A.S.], ćmy przecież snują się tak rzeczonych literatów, to jest ludzi, którzy parę półrozumnych piosnek, romansów i dramatów przeczytali, z biedą wytłumaczyli, lub wreszcie sami złatali, i już w dumnym uczuciu swojej, od siebie tylko i sobie podobnych poznanej wartości, litościwie patrzą z góry na owych ciężkich szperaczów, którzy zaletę poety i dowcipnego pisarza na wyższej daleko skali mierzyć zwykli”. W ujęciu Groddecka prawdziwym krytykiem nie jest ten, kto patrzy na dzieło literackie wyłącznie przez pryzmat stylu pisarskiego: „[…] w najwyższym stopniu dziwaczny i ledwo nie śmieszny jest sposób widzenia, przez literaturę […] rozumieć zbiór wiadomości ściągający się jedynie do uprawy języka i do sztuki dobrego pisania: jest to właśnie jak gdyby kto malarstwo za  samą sztukę nanoszenia i rozmaicenia farb, a piękny koloryt za  jedyny przedmiot usiłowań sztukmistrza chciał głosić”), lecz ktoś, kto: 1) poznał „zewnętrzną i wewnętrzną” historię literatury  narodu, którego dotyczy recenzowane dzieło; 2) zna historię i literaturę powszechną, co potrzebne jest jako kontekst interpretacyjny (implikuje tym samym Groddeck postulat komparatystyki).

W ujęciu Groddecka krytyka literacka ściśle łączy się z historią literatury, która nie może być „suchym spisem nazwisk, albo jałowym ksiąg katalogiem, lecz wykreślonym z krytyką, wyborem i przyzwoitym porządkiem wyborem rzeczy najcelniejszych i najtreściwszych”. Prawdziwy krytyk zatem, to rodzaj „literata” ‒  uczonego, znawcy literatury. Wśród najwybitniejszych współczesnych „literatów”, wymienionych przez Groddecka, znaleźli się m.in. Morhof, La Harpe, Sismondi, de Staël–Holstein i „ostatecznie u nas Bentkowski” . Postulaty dotyczące krytyki literackiej Groddeck odnosił przede wszystkim do studiów nad literaturą antyczną, zwłaszcza grecką. Jego wskazania były maksymalistyczne: poza gruntowną znajomością języków starożytnych, krytyk powinien mieć szczegółową wiedzę na temat historii i teorii literatury, dziejów, geografii i całokształtu kultury. Konsekwentnie podkreślał, że utwór należy interpretować na tle jego epoki, nie wolno też oceniać go według współczesnej wiedzy i kryteriów. Z myślą o filologach klasycznych, do których należy rozumienie, wyjaśnianie i ocena literatury antycznej, dokonał Groddeck podziału na krytykę wyrazową, rzeczową i historyczną (Antiquarische Versuche). „Krytyka wyrazowa” wymaga przestudiowania rękopisów i wydań krytycznych dzieła, oceny słownictwa autora i ‒ jeśli to wiersz ‒ metryki. „Krytyka rzeczowa” polega na ocenie prawdziwości myśli autora oraz moralnych i estetycznych właściwości dzieła. „Krytyką historyczną” może się zająć tylko ktoś, kto ‒ przeszedłszy przez etap krytyki wyrazowej i rzeczowej ‒ potrafi uruchomić pozostałe konteksty (kulturowe, historyczne, geograficzne etc.), służące ocenie dzieła. Te wskazania dla filologa klasycznego uzupełnia Groddeck w rozprawie Jak należy pisać o przedmiotach mitologicznych? (1805), gdzie wyróżnia mity fizyczne (w nich zachowały się pierwsze „filozofowania” i opinie dawnych ludzi o naturze) oraz mity moralne, zawierające ułamki historii, dziejów bohaterów, opisy ich walecznych czynów, wojen, podróży etc. Krytyk piszący o mitologii, powinien więc ustalić przynależność mitu do jednego z dwóch rodzajów oraz ocenić, co należy do jego pierwotnej struktury, a co jest nową narracją, która nagromadziła się wokół mitycznej opowieści na przestrzeni wieków. Z tej maksymalistycznej perspektywy poddawał Groddeck ocenie pisma współczesnych filologów klasycznych: w De orbis antiqui Graecis cogniti descriptione, e priscis eorum carminibus tentata (1805) poddał krytyce pracę Johanna Heinricha Vossa o znajomości świata u starożytnych, stawiając autorowi zarzuty niedostatecznej znajomości geografii starożytnej Grecji, w Uwagach nad zdaniem autora Podróży Anacharsisa (1805) zarzuca Jean-Jacques’owi Barthélemy’emu niedokładność w przedstawieniu wychowywania i kształcenia młodzieży ateńskiej, ale też inne błędy, jak nieznajomość nowych teorii mówiących o autorstwie Iliady i Odysei.

Koncepcja krytyki literackiej Groddecka ujawnia się też w jego rozprawie Observations sur une dissertation présentée au concours pour la chaire d’Eloquence de l’Université Impériale de Vilna, w której nicuje ‒ napisaną przez Euzebiusza Słowackiego w konkursie na posadę profesora katedry wymowy i poezji Uniwersytetu Wileńskiego  ‒ pracę O sztuce dobrego pisania w języku polskim. Najważniejsze zarzuty, jakie stawia Groddeck, są następujące: 1) rozprawa nie wykazuje związku literatury polskiej z antykiem; 2) nie śledzi przyczyn, które przyspieszają lub opóźniają rozwój literatury, nie omawia więc np. wpływu klimatu, języka, religii, moralności, „le génie de la nation”; 3) jej autor nie przyjmuje perspektywy komparatystycznej, nie wskazuje związków literatury polskiej z literaturami innych narodów. Zarzuty te dość dobrze oddają Groddeckowy sposób myślenia o literaturze i krytyce literackiej oraz jego wierność przekonaniu, które sformułował jeszcze jako student w Commentatio in primum idyllium Theocriti… (1782): tylko znajomość literatury starożytnej pozwala na właściwą ocenę i przeżycie dzieł literackich różnych narodów. Kompetentna lektura literatury nowożytnej zawsze powinna zawierać odniesienia do wzorów antycznych, zwłaszcza ‒ najdoskonalszych ‒ greckich.