Grzymała Franciszek

Marek Stanisz

Wydawca, dziennikarz, publicysta, poeta, krytyk literacki, działacz społeczny. Pseud. i krypt.: F.G., F….G…., F.Gr., Fr.Gr., Fr.Grz., Fr. Grz….a, G., Gurcho, Gurcho Dostojnik w Gronie Szubrawskim, Gurchovius, Wydawca Sybilli.

Informacje biograficzne. Urodził się prawdopodobnie 3 XI 1795 w Górze (woj. podlaskie). Pochodził z rodziny szlacheckiej. Jego ojcem był Jan, a matką Anna ze Strzyżewskich. Niewiele wiadomo o jego edukacji – jedynie nieliczne relacje pamiętnikarskie z epoki (w tym wspomnienia samego Grzymały) świadczą, że w l. 20 XIX w. był studentem Uniwersytetu Wileńskiego, zaś wcześniej pobierał nauki na terenach dawnej Korony. W 1812 r. w Wilnie wstąpił do armii polskiej walczącej pod Napoleonem; podczas wyprawy na Moskwę odniósł ranę, a następnie dostał się do niewoli rosyjskiej (przebywał w niej prawie do 1815 r. m.in. na Kaukazie). Po powrocie z niewoli znów znalazł się w Wilnie (1815–1820), gdzie odbywał studia na Uniwersytecie Wileńskim, był członkiem Towarzystwa Szubrawców oraz współpracownikiem „Dziennika Wileńskiego” i „Wiadomości Brukowych”.

W l. 1821–1826 Grzymała przebywał w Warszawie, trudniąc się pracą nauczyciela, dziennikarza oraz redaktora czasopism społeczno-kulturalnych – w dwóch ostatnich obszarach wykazał się szczególną aktywnością. Współpracował z czasopismami „Orzeł Biały”, „Tygodnik Polski”, „Flora. Rocznik Damski”, „Rozmaitości” (dod. „Gazety Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego”), a także „Rozmaitości. Oddział Literacki Gazety Lwowskiej”, przede wszystkim jednak zasłynął jako wydawca i redaktor naczelny liczących się wówczas, choć wydawanych nieregularnie, warszawskich periodyków – najpierw było to czasopismo „Sybilla Nadwiślańska. Dziennik Narodowy Polityce, Historii, Literaturze i Rzeczom Krajowym Poświęcony” (1821; ukazało się 6 numerów pisma), a następnie „Astrea. Pamiętnik Narodowy Polski. Historii, Literaturze, Poezji, Filozofii Moralnej, Ekonomii Politycznej, Rzeczom Krajowym i Dziejom Współczesnym Poświęcony” (1821–1825; ukazało się 25 numerów pisma; dodatkiem do „Astrei” był „Pielgrzym Nadwiślański”). W l. 1826–1830 gospodarował na wsi nieopodal Suwałk. W l. 20. XIX w. był też aktywnym uczestnikiem życia kulturalnego ówczesnej Warszawy.

Próbował – bez większego powodzenia – wydawać nowe czasopismo „Sybilla Sarmacka Wskrzeszona. Dziennik Polityczny” (w 1830 r. ukazał się zaledwie jeden numer), był też członkiem radykalnego Towarzystwa Patriotycznego (Klubu Patriotycznego), któremu przewodził Joachim Lelewel (przez pewien czas pełnił nawet funkcję jego wiceprezesa). W ramach swojej działalności politycznej opowiadał się przeciwko dyktaturze gen. Józefa Chłopickiego w powstaniu listopadowym, postulował wzmocnienie władzy organów przedstawicielskich, zwracał uwagę na konieczność przeprowadzenia reform społecznych. W następnych miesiącach powstania (1831) podjął służbę w wojsku polskim – uczestniczył w wojnie rosyjsko-polskiej w randze oficera (w 1834 r. został skazany na karę śmierci przez powieszenie – „Tygodnik Petersburski” 1834, nr 89). Po upadku powstania wyemigrował do Francji – przebywał w Strasburgu, a następnie w Paryżu. Angażował się w rozmaite przedsięwzięcia polityczne i kulturalne polskiego wychodźstwa: uczestniczył w obchodach rocznic patriotycznych, przemawiał na zebraniach emigrantów, niektórym nawet przewodniczył, redagował artykuły o treści politycznej, spisywał pamiętniki, miał ambicje historiografa polskich zrywów niepodległościowych. Był członkiem organizacji niepodległościowo-demokratycznych (należał m.in. do Zjednoczenia Emigracji Polskiej). W l. 30. wydawał i redagował czasopismo „Sybilla Tułactwa Polskiego” (Paryż 1833–1835; ukazało się 5 numerów), które niemal w całości zapełniał swoimi artykułami, zaś w 1848 r. powołał do istnienia kolejną efemerydę – „Ojczyznę. Pismo Patriotyczne Poświęcone Sprawie Narodu Polskiego i Wolności Republikańskiej” (1848 – ukazał się 1 numer). Pozostawał w bliskich stosunkach z wieloma przedstawicielami polskiego wychodźstwa (m.in. J. Lelewelem, A. Mickiewiczem, A. Goreckim). Jego wieloletnią znajomość z Adamem Mickiewiczem tak komentował po latach syn poety, Władysław Mickiewicz: „[…] były krytyk warszawski lubiał i prozą występować, i wierszem na zebraniach emigracyjnych, obradował czynnie nad najlepszym utworzeniem najdoskonalszego z komitetów, a jego protekcjonalność wobec Mickiewicza wprawiała poetę w dobry humor”. Zmarł w nędzy i osamotnieniu 21 I 1871 w oblężonym przez Prusaków Paryżu. Został pochowany 31 I 1871 na Cimetière de Saint-Vincent.

Kręgi aktywności twórczej. Grzymała był aktywnym dziennikarzem politycznym, zainteresowanym również historią i sprawami społecznymi. W redagowanych przez siebie pismach regularnie zasilał własnymi artykułami działy dotyczące dziejów Polski, polityki ówczesnych państw europejskich, praw i swobód obywatelskich, sytuacji niższych grup społecznych, a także działy informacji bieżących poświęconych tematyce literackiej. Część jego prac miała charakter w pełni oryginalny, pozostałe były adaptacją artykułów z prasy zagranicznej. W dobie powstania listopadowego swoją publicystyką włączał się w debaty toczone m.in. na forum sejmowym, przedstawiając projekty reform oraz innych inicjatyw politycznych (m.in. w broszurze Głos wolnego Polaka do reprezentantów narodu, Warszawa 1831). Pisał również poezje. Do wybuchu powstania listopadowego jego wiersze ukazywały się w wileńskich i warszawskich czasopismach społeczno-kulturalnych, następnie w prasie emigracyjnej. W okresie emigracyjnym wydał również dwa tomy wierszy: Pierwiosnek polski na r. 1851 (Paryż 1851) oraz Prace rymotwórcze (b.m.r. [1867?]).

Program krytycznoliteracki. Z poglądami politycznymi Grzymały, wyrastającymi z oświeceniowych ideałów społecznych w dużym stopniu wiązał się jego program krytycznoliteracki. Przed powstaniem listopadowym (tj. w apogeum swojej działalności krytycznoliterackiej) w kwestiach politycznych reprezentował umiarkowane stanowisko liberalno-demokratyczne (choć nie był bezpośrednio związany ze stronnictwem kaliszan – najsilniejszym wówczas ugrupowaniem liberalnym w Królestwie Polskim): akceptował panujący ustrój monarchiczny, podkreślał jednak ważną rolę organów przedstawicielskich, opowiadał się za utrzymaniem (a nawet rozszerzaniem) zagwarantowanych konstytucją praw obywatelskich, sprzeciwiał się tradycjonalizmowi (Korespondencja, „Sybilla Nadwiślańska” 1821, t. 1, nr 2). Było to stanowisko ostrożnie opozycyjne względem rządu Królestwa Polskiego oraz polityki jego namiestnika – wielkiego księcia Konstantego.

Równie umiarkowane stanowisko prezentował wówczas Grzymała w kwestiach estetyczno-literackich. Deklarował bardzo ogólnie, że celem jego działalności jako redaktora i autora będzie refleksja nad „literaturą ojczystą i rozbiór celniejszych poetów i prozaików polskich” ([Notatka redakcyjna], „Astrea” 1821, t. 1). Sytuował się w ten sposób pośrodku ówczesnej sceny literackiej, między „stronnictwami” – klasycznym i romantycznym. Przywiązany był jednak do klasycystycznych pojęć i kategorii estetycznych: żywił przekonanie o uniwersalnym charakterze piękna w sztuce, podkreślał rolę gustu i wiedzy i umiejętności („sztuki”) jako gwarantów jakości utworów artystycznych, wierzył w nieprzemijającą wartość kanonu literackiego, akcentował konieczność wzorowania się na arcydziełach z przeszłości. Jednocześnie – nieco wbrew tym przekonaniom – opowiadał się za narodowym charakterem literatury i nie obawiał się artystycznych nowości.

W okresie powstania listopadowego i po nim Grzymała zaniechał aktywności krytycznoliterackiej. Zradykalizował wówczas swoje stanowisko polityczne: jednoznacznie opowiadał się za rządem republikańskim, podkreślał konieczność reform społecznych, krytykował polską szlachtę za krótkowzroczność i społeczny egoizm, utożsamiał się z hasłami rewolucji francuskiej (np. jedyny numer pisma „Ojczyzna” opatrzył mottem „Wolność, równość, braterstwo, Rozsądek, jedność, energia”). Przez całe swoje życie prezentował jednak stanowisko patriotyczne i niepodległościowe, zaliczając samego siebie do takiej grupy „ludzi, u których ojczyzna jest wszystkim, a reszta niczym, którzy nigdy nie pojmowali Polski przez Moskwę wskrzeszonej i przy tym rzeczywiście niepodległej” (Wyprawa Napoleona na Moskwę w r. 1812 […]. (Wyciąg drugi z pamiętników historycznych wydawcy „Sybilli”), „Sybilla Tułactwa Polskiego” 1835, nr 5).

Działalność krytycznoliteracka. W debiutanckim artykule O podróży Cervantesa, poety hiszpańskiego do Parnasu i o przywilejach nadanych poetom przez Apollina („Dziennik Wileński” 1817, t. 5, nr 36) Grzymała przedstawił, „mając w pomocy przekład niemiecki”, treść satyry Miguela de Cervantesa Podróż do Parnasu. Już jako samodzielny wydawca „Astrei”, opublikował trzy artykuły przynoszące ważne informacje o współczesnych mu, znanych wówczas pisarzach i postaciach życia kulturalnego. W artykule Pani Staël przed trybunałem krytyki francuskiej („Astrea” 1822, t. 2, nr 6) podjął polemikę z poglądami politycznymi Germaine de Staël (artykuł jest prawdopodobnie adaptacją z prasy francuskiej). W pracy Wiadomość o życiu i pismach Fryderyka Szillera („Astrea” 1823, t. 3, nr 4–5) zaprezentował biografię, sylwetkę pisarską oraz wybrane utwory Friedricha Schillera. Podobną strategię obrał w artykule Wiadomość o Talmie, sławnym artyście dramatycznym we Francji („Astrea” 1823, t. 3, nr 6), którego bohaterem był popularny wówczas aktor francuski François Joseph Talma – Grzymała skupił się na jego biografii oraz sylwetce artystycznej, i tym razem wykorzystując artykuł opublikowany wcześniej w prasie zagranicznej.

Wyraźnie polemiczny charakter mają natomiast Uwagi nad powyższym pismem (w spisie treści: Uwagi nad powyższym artykułem przez wydawcę „Sybilli”) – praca będąca odpowiedzią na nadesłany i opublikowany anonimowo artykuł O wpływie obcej literatury na literaturę ojczystą („Sybilla Nadwiślańska” 1821, t. 1, nr 5). Grzymała dobitnie wyartykułował swoje eklektyczne poglądy na literaturę: potwierdzał nieprzemijającą wartość greckich i rzymskich oraz francuskich wzorów literackich, uznawał konieczność ich „naśladowania” (gdyż „gardząc […] naśladowaniem, gardzi się poniekąd i wzorem”), ale zarazem opowiadał się za tym, „aby Polacy starali się o nadanie właściwej, narodowej cechy swojej literaturze”. Zalecał zarówno „wybór literatury obcych narodów za wzór do naśladowania Polakom”, jak i konieczność reagowania przez pisarzy na potrzeby czasu, w którym żyją: „[…] każdy więc pisarz i poeta, jeśli chce wpłynąć na opinią współczesnych, jeśli chce zdziałać jakowy pożytek, powinien […] lutnię swoją nastrajać do potrzeb i ducha wieku, w którym żyje, bo inaczej głos jego mile może być słuchanym, lecz nie zawsze rozumianym będzie” (tamże). Wywód kończył następującą deklaracją: „[…] życzyłbym z duszy Ziomkom moim, aby na wzór pszczół pracowitych, we wszystkich kwiatach zagranicznych szukając dla siebie soków pożywnych, rozsądnie i pożytecznie umieli je przyswajać i nie gardząc naśladownictwem, starali się także o nadanie pracom swoim właściwej i narodowej cechy” (Uwagi nad powyższym pismem). Prawdopodobne Grzymała jest również autorem artykułu O literaturze romansów („Astrea” 1821, nr 1).

Najszerszym echem spośród artykułów krytycznoliterackich Grzymały odbiła się jednak recenzja twórczości Adama Mickiewicza – Poezje Adama Mickiewicza (inny tytuł: Krótkie uwagi nad pismami poetycznymi Adama Mickiewicza, „Astrea” 1823, t. 3, nr 5), zapewniając autorowi miejsce w historii literatury poleskiej. W artykule – umiarkowanie przychylnym wobec poety – Grzymała odniósł się do dwóch tomów Mickiewiczowskich Poezji (1822, 1823). Wyraźnie pokreślił oryginalność twórczości Mickiewicza, stwierdzając, że to właśnie on „pierwszy prawie z rodaków poszedł otwarcie tak okrzyczaną drogą romantyczną, bo wykształcony na wzorach romantyków angielskich i niemieckich, w mowie narodowej przemawia ich językiem, nie jako tłumacz, ale jako pisarz oryginalny, czerpający w łonie przeszłości, w łonie wieków odległych swojego narodu, osnowę do swych tworów”. Grzymała oceniał jednak dokonania poetyckie Mickiewicza w sposób ambiwalentny. Z jednej strony dostrzegał w nich „wady przeciwne prawidłom nauki językowej”, „zaniedbania sprzeczne z dzisiejszą wytworną dykcją rymotwórczą”, zarzucał ponadto autorowi Ballad i romansów, „że nie zawsze jest panem bujnej swojej imaginacji i że wreszcie, starając się ciągle o prostotę i naiwność, może być w kilku miejscach obwiniony o niejaką gminność w wyrażeniach”. Z drugiej jednak strony nie szczędził Mickiewiczowi uznania, pisząc: „[…] natura obdarzyła go wszystkimi przymiotami, które są poecie niezbędnie potrzebne, to jest: ma mocną, żywą i obfitą imaginacją, jest czułym, tkliwym i tę czułość i tkliwość we wszystkich tworach swoich stara się rozlewać; najczęściej przebija się łatwość, zręczność i rozmaitość w wyrażaniu myśli i uczuć” (Poezje Adama Mickiewicza). Artykułowi Grzymały towarzyszyły przedruki (w dwóch numerach „Astrei”) kilku utworów poetyckich Mickiewicza.

Recenzja Grzymały stała się ważnym punktem odniesienia dla wielu innych wypowiedzi o Mickiewiczu w okresie sporów literackich przed powstaniem listopadowym. Odwołał się do niej nawet sam autor Ballad i romansów w przedmowie do petersburskiej edycji swoich Poezji (1829) pt. Do czytelnika. O krytykach i recenzentach warszawskich. Krytykując zbiorczo „recenzentów warszawskich”, wyraził się tam kąśliwie również o Grzymale, piętnując ogólnikowość jego interpretacji i dwuznaczność ocen, ale nieco później, w prywatnej korespondencji, złagodził swoje stanowisko. W liście do Antoniego Edwarda Odyńca z 6 V 1829 pisał: „Żałuję trochę, żem drasnął Grzymałę; ile przypominam, jego artykuł, jeśli nie miał wielkich literackich zalet, przynajmniej pokazywał śmielsze widoki pisarza i duch szlachetny – kiedyś go przeproszę”.

Wydawnicza i pisarska aktywność Franciszka Grzymały uczyniła go jednym z liczących się dziennikarzy i redaktorów czasopism społeczno-kulturalnych w XIX w. – zarówno w okresie przedlistopadowym, jak i emigracyjnym. Ze względu na swoje rozliczne aktywności był on również bohaterem licznych wspomnień (K. Koźmiana, A.E. Koźmiana, F.S. Dmochowskiego, T. Krasińskiego, W. Mickiewicza), a nawet satyr i paszkwili (m.in. Partyzant K. Koźmiana). Był ponadto adresatem utworów poetyckich (m.in. zbioru 7 wierszy A. Mickiewicza Wiersze Franciszka Grzymały oraz listu poetyckiego A. Goreckiego Do Franciszka Grzymały).