Grzymała-Siedlecki Adam

Joanna Warońska-Gęsiarz

Krytyk literacki i teatralny, publicysta, dramatopisarz, powieściopisarz. Pseudonimy i kryptonimy: A.G.S.; A. Grz. Siedl.; A.S.; Ad.; Ad. G.; Ad. Grz. Siedl.; Ag; Ags; Ant.; Ant. Q; Franciszek Wierzbiński; G.; Jan z Marnowa; Mus.; Pszonka; Q; Quis; Sd.; (sdl); Sdl; Sdl.; (Sdl)

Informacje biograficzne. Adam Franciszek Józef urodził się 29 I 1876 we wsi Wierzbno (pow. miechowski w ziemi proszowskiej) jako syn Leona i Julii z d. Pieprzak. Wychowywał się w rodzinie zaangażowanej w walkę niepodległościową. Uczęszczał do szkoły realnej w Warszawie (1887–1894), kontynuował naukę w Szkole Mechaniczno-Technicznej Wawelberga i Rotwanda (1894–1895). Spędził miesiąc w Cytadeli Warszawskiej w X Pawilonie, prawdopodobnie za działalność w kółkach samokształceniowych. W r. akademickim 1897/1898 został studentem Uniwersytetu Jagiellońskiego i studiował tu do 1907 r.. Początkowo uczęszczał na Wydział Filozoficzny oraz na zajęcia z matematyki, z której ostatecznie zrezygnował. Słuchał m.in. wykładów Mariana Zdziechowskiego, Stanisława Windakiewicza, Stanisława Tarnowskiego, Jana Baudouina de Courtenay. Angażował się w życie kulturalne Krakowa. Od 1898 r. działał w zarządzie komitetu na rzecz sprowadzenia prochów Juliusza Słowackiego. Studiował do 1907 r. W tym czasie odbył również podróż na Kaukaz i do Włoch. W 1906 r. ożenił się z Marią Szumowską, z którą miał syna Jacka.

Jako publicysta debiutował w 1895 r. Na zjeździe przewodniczących gimnazjalnych kółek samokształceniowych wygłosił referat opublikowany anonimowo w „Robotniku”. Od 1897 r. podejmował się prac dziennikarskich, m.in. rozpoczął współpracę z „Dziennikiem dla Wszystkich” (recenzje sztuk Grochowy wieniec Antoniego Małeckiego oraz Marcin Łuba dwu autorów Ignacego Sewera-Maciejowskiego i Tadeusza Micińskiego). Jerzy Konieczny podał, że w l. 1897–1907 Siedlecki publikował średnio do 30 artykułów rocznie; od 1903 r. zaczął posługiwać się przydomkiem herbowym Grzymała. Aktywność publicystyczna wzrastała, w l. 1908–1915 liczba artykułów sięgnęła nawet 130 rocznie. L. 1907–1916 nazwał Siedlecki okresem „błyskotliwego sukcesu” (tamże).

Na początku XX w. Grzymała-Siedlecki rozpoczął działalność wykładową. Wygłaszał odczyty w Klubie Słowiańskim, na Uniwersytecie Ludowym (1901–1903), na tajnych kompletach w Warszawie wykładał historię literatury polskiej (1903–1904), a od 1905 r. uczył literatury dramatycznej w szkole aktorskiej w Krakowie. Od 1906 r. współpracował z teatrami (Teatrem Ludowym w Krakowie, Teatrem Miejskim w Krakowie, Teatrem Rozmaitości w Warszawie); był kierownikiem literackim, „inspektorem repertuaru” (przy Ludwiku Solskim w Teatrze Rozmaitości), dyrektorem; pisał zapowiedzi prasowe, czytał dostarczone dramaty i układał repertuar, wygłaszał prelekcje podczas wieczorów premierowych. Brał udział w przedstawieniach Zielonego Balonika. Był współredaktorem „Młodości” (1898–1899), współpracował z „Krytyką” Wilhelma Feldmana (1899–1907), „Głosem Narodu” (1902–1918), „Czasem” (1905–1918), „Nową Reformą” (1904–1906; 1909–1910), „Życiem” (1898), „Museionem” (1911–1913). W 1910 r. pracował w biurze prasowym obchodów bitwy pod Grunwaldem w Krakowie. Poznał wówczas m.in. pisarzy Paula Cazina oraz Maurice’a Mureta. Publikował również w czasopismach lwowskich, m.in. w „Słowie Polskim”, oraz w warszawskich – „Tygodniku Ilustrowanym” (tu prowadził m.in. rubrykę Listy literackie, a po śmierci Józefa Wolffa został jednym z redaktorów, 1918–1921). Po 1911 r. wiele podróżował; zwiedził Anglię, Francję, Szwajcarię.

W czasie I wojny światowej publikował artykuły dotyczące aktualnej polityki. Pisał o zbrodniach żołnierzy pruskich, powołując się m.in. na książkę Josepha Bédiera (Nie ludzie, „Tygodnik Ilustrowany” 1915, nr 24). Podkreślał obojętność współczesnych na zbrodnie, jeśli nie dotyczyły ich bezpośrednio, oraz potępiał zachowanie społeczeństwa niemieckiego, które nie tylko aprobowało karygodne działania żołnierzy, ale odnosiło się do nich z entuzjazmem. W 1919 r. został korespondentem „Tygodnika Ilustrowanego” na kongresie pokojowym w Paryżu, a w czasie wojny polsko-bolszewickiej pracował jako korespondent wojenny. Efektem tej pracy był cykl reportaży Cud Wisły drukowany w „Rzeczypospolitej”. W międzywojniu zbliżył się do endecji, a po przewrocie majowym stał się zadeklarowanym wrogiem sanacji. Był publicystą „Rzeczypospolitej” oraz „Kuriera Warszawskiego”; prowadził tam rubryki Pod światło, Zagadnienia i spory oraz dział krytyki teatralnej po Władysławie Rabskim. Publikował także na łamach m.in. „Tygodnika Ilustrowanego”, „Kuriera Poznańskiego”, „Gazety Bydgoskiej”, „Kroniki Polski i Świata”. Od 1922 r. mieszkał w Bydgoszczy.

Po wybuchu II wojny został członkiem Rady Głównej Opiekuńczej w Generalnym Gubernatorstwie. Pierwsze lata wojny spędził w Warszawie, w tym kilka miesięcy na Pawiaku (1942), a po wyjściu na wolność przeniósł się w grójeckie. Po 1945 r. powrócił do Bydgoszczy, gdzie pracował w Szkole Dramatycznej (wykładał, był też dyrektorem). W l. 1949–1952 prowadził wykłady dla instruktorów teatrów ochotniczych oraz opisywał życie literackie Młodej Polski z perspektywy świadka. Od 1952 r. współpracował z „Teatrem” redagowanym wówczas przez Leona Schillera, publikując artykuły o dramatopisarzach z okresu swojej młodości. Do końca życia pisał, nieco mitologizując przeszłość i eksponując przede wszystkim momenty budujące. Zmarł 29 I 1967 r. w Bydgoszczy, został pochowany na cmentarzu Nowofarnym.

Pierwsze próby literackie Siedlecki publikował na łamach „Młodości” (1899) oraz „Krytyki” (1900). Wydał także m.in. tom nowel i anegdot Galeria moich bliźnich (1911), powieści, m.in. Samosęki (1924), Miechowiec i Syn (1934). Od 1922 r. regularnie dostarczał komedie na polskie sceny. Najbardziej znane utwory to Sublokatorka (1922) oraz Popas Króla Jegomości (1922). Prace literackie kontynuował po II wojnie światowej. Zajmował się również przekładami z języka rosyjskiego i francuskiego. Został wyróżniony m.in. Nagrodą im. Leona Reynela (1934), Złotym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury (1937), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1956), Nagrodą miasta Bydgoszczy (1957).

Literatura i krytyka na przełomie stuleci. Rozpoczynał działalność krytycznoliteracką w momencie, gdy krytyka impresjonistyczna, oparta na wrażeniach, była powoli wypierana przez krytykę naukową. Zrazu uprawiał krytykę impresyjną, przesuwając się powoli ku innym metodom krytycznym. Z czasem uznał, że twórczość literacka jest rodzajem ekspresji ujawniającej się poprzez formę dzieła. Zachował jednak powściągliwość wobec nowości literackich, która polegała na przekonaniu, że rolę elementu porządkującego winny pełnić cechy gatunkowe utworu. W konsekwencji model impresyjny został doposażony przez analizę modelu genologicznego, ustalanie nawiązań do poprzedników oraz wpływu prądów europejskich. Oczekiwał przejrzystej konstrukcji, prawdopodobnych postaci i sytuacji. Rozumiał, że wiele z tych rzekomych braków było skutkiem przemian gatunków na przełomie XIX i XX w., m.in. przemiany zasad kompozycji utworu oraz wyeliminowanie pointy (kompozycja otwarta), a w przypadku powieści również wyeliminowanie nadrzędnego narratora („Museion” 1913, z. 5). Grzymała-Siedlecki nie był krytykiem „karzącym”, przyjmował, iż talent autora tłumaczy kształt dzieła i odstępstwa od reguł (Jerzy Żuławski, „Museion” 1911, z. 12). Wiedział bowiem, że najdokładniejsza realizacja literackiej konwencji nie jest receptą na wielkie dzieło.

Ograniczone zadania i maksymalistyczne marzenia. Zdaniem Grzymały-Siedleckiego krytyka była ważną instytucją kultury, źródłowo przynależącą do filozofii (Reforma krytyki, „Świat” 1907, nr 40; Z pola krytyki, „Czas” 1913, nr 559), krytyk nie przypisywał jednak profesji krytycznej umiejętności kształtowania smaku lub sądu estetycznego odbiorców. Doświadczenie uczyło, że publiczność wybiera dzieła łatwiejsze w odbiorze i z jakiegoś powodu popularne, a recenzent jest zależny od kierunku politycznego redakcji, w której pracuje. Większość ówczesnych krytyków ograniczała się według niego do „wyrażenia osobistego poglądu o artyście i dziele lub – do pragmatycznej bibliografii” („Świat” 1907, nr 40). Jako specyficzną odmianę krytyki traktował również historię literatury, pod warunkiem, że rozprawy (syntezy) nie będą się ograniczać do naukowego i bezosobowego opisu, ale ujawnią kanon wartości osoby piszącej. W przeciwnym razie „mędrzec” nie zasługiwał na miano krytyka („Tygodnik Ilustrowany” 1913, nr 30). Jednocześnie marzył o powstaniu polskiej szkoły krytycznej, to jest „polskiego poglądu na sztukę” („Świat” 1907, nr 40). W literaturze zaś poszukiwał „ducha polskości”. Interesowała go bowiem, nie tylko estetyka, ale również kształtowanie ducha narodu, co szczególnie mocno wyartykułował w studium Rok 1863 w literaturze piękna („Museion” 1913, z. 1/2): „Chronić wawrzyny, co na grobach więdną!!”. Za „powieść narodową” uznawał nie tylko utwory historyczne, ale wszystkie ukazujące współczesność w sposób prawdziwy i umożliwiający czytelnikowi myśl o czynie. Dostrzegane przez Siedleckiego zniekształcenia w obrazie współczesności były głównym powodem krytyki skierowanej przeciw Oziminie Wacława Berenta (Na marginesach „Oziminy”, „Museion” 1911, z. 4–6). Idiom narodowy odgrywał coraz istotniejszą rolę w jego krytyce.