Grzymała-Siedlecki Adam

Joanna Warońska-Gęsiarz

Psychologia twórcy. W drugiej dekadzie XX w. Grzymała-Siedlecki zaczął interesować się psychologią twórców. Czasami przeprowadzał swego rodzaju wiwisekcje, m.in. w Berencie dostrzegł typ choleryczny i zastanawiał się nad „Berentami wszelkich czasów”, zaliczając do tej grupy Giacomo Leopardiego, Alfreda de Musseta, Michela de Montaigne’a czy Jana z Salisbury. Nazywał ich dostawcami „kiru duchowego” (tamże, z. 4). Odwoływał się także do psychoanalizy Sigmunda Freuda. Podkreślał, że niektóre aspekty dzieła nie są przez pisarza uświadamiane, nazywał je momentami „bezwiednymi” i „żywiołowymi” (Moralne i niemoralne, „Tygodnik Ilustrowany” 1913, nr 9). Zwracał też uwagę na skomplikowaną konstrukcję psychologiczną twórców, którzy mogli być jednocześnie tradycjonalistami w poglądach i anarchistami w zakresie sztuki (Poezje Czesława Jankowskiego, „Tygodnik Ilustrowany” 1913, nr 32). Podkreślał również, że uznani, a nawet wielcy twórcy nie muszą być dobrymi ludźmi i prawymi obywatelami. W artykule Cyganeria i parerga („Tygodnik Ilustrowany” 1911, nr 51) stwierdzał: „Talent nie jest dzieckiem charakteru”. Zastanawiał się nad wpływem choroby na kształt dzieła. Pod tym kątem rozpatrywał twórczość Stanisława Wyspiańskiego (Wyspiański. Cechy i elementy jego twórczości (1909, 1918), Stanisława Brzozowskiego („Czas” 1911, nr 450). Relacja zdrowia i choroby należała do obiegowych opozycji modernistycznych; wartościowano ją inaczej niż np. w pozytywizmie: chorobie przypisywano pewne cechy sprzyjające oryginalnej twórczości. Grzymała-Siedlecki nie akceptował tego przewartościowania.

Podkreślał rolę emocji w procesie tworzenia. Odwoływał się przy tym do powszechnej wiedzy psychologicznej. Zastanawiał się również nad wpływem atmosfery wielkiego miasta na literaturę („Tygodnik Ilustrowany” 1913, nr 20) oraz nad globalnym przekształceniem literatury w towar konsumpcyjny

Ślepota krytyczna. Pisał z ogromnym zażenowaniem o niewydolności krytyki i koteryjności krytyków: „Połowa nie zrozumiała Słowackiego i pisze banialuki, bo nic innego napisać nie umie, a druga połowa, jeśli i zrozumiała, to nie może mu oddać należytej czci, bo nie pozwalają »względy wyższe«. Względy wyższe, to polityka resp. partyjność” (O Słowackim – i o nas, „Młodość” 1899, nr 1). Wskazane słabości potęgował zarówno program krytyki społecznej pozytywistów, jak i krytyki uniwersyteckiej, zwanej także „patentowaną”.

Praktyka recenzencka. Studia. Recenzje publikował m.in. w „Słowie” (Nowe powieści, Nowe książki), „Głosie” (Wrażenia literackie), „Tygodniku Ilustrowanym” (Nowe książki). Niektóre utwory omawiał w kilku czasopismach. Do 1918 r. oprócz artykułów opublikował studia: Wyspiański. Cechy i elementy jego twórczości (1909, wyd. 2 1918), Zygmunt Krasiński: Myśli o sztuce (Lwów 1912), przedmowę do Imaginy Marii Konopnickiej (1912) oraz pamiętników Aleksandra Fredry Trzy po trzy (1917). Siedlecki prezentował nie tylko twórców znanych i popularnych (m.in. S. Wyspiański, S. Żeromski, J.A. Kisielewski), ale również dziś zupełnie zapomnianych, jak Witold Gozdawa Godlewski. Omawiał również utwory rosyjskie oraz francuskie (np. powieść Jan Krzysztof R. Rollanda). Zainteresowanie kulturą rosyjską wynikało m.in. z aktywności odczytowej w krakowskim Klubie Słowiańskim. Pisał o dramatach Lwa Tołstoja, twórczości Antoniego Czechowa, Fiodora Dostojewskiego. Podkreślał związki Stanisława Przybyszewskiego z literaturą rosyjską („Tygodnik Ilustrowany” 1913, nr 12).

Cykl Sine ira i głosy w dyskusji. W 1912 r. Grzymała-Siedlecki opublikował cykl artykułów Sine ira („Tygodnik Ilustrowany” 1912, nr 16–38 z przerw.). Była to próba konserwatywnej odpowiedzi na czas rewolucji i towarzyszącą jej literaturę oraz próba pomniejszania kapitału społecznego i artystycznego tego okresu. W polu widzenia krytyka znalazło się pozornie wiele utworów „porewolucyjnych” różnej rangi (Hetmani i Dni polityczne J. Weyssenhoffa, Jaskółka G. Daniłowskiego, Michalik z PPS W. Perzyńskiego, Partia E. Słońskiego). De facto chodziło o zdeprecjonowanie socjalno-demokratycznych inspiracji, jakimi posługiwał się Żeromski, autor Dziejów grzechu i Róży, oraz perspektywy historiozoficznej, jaką skonstruował Berent, autor Oziminy. Zestawiając porewolucyjne utwory prawicowe i lewicowe, dobre literacko i słabe artystycznie, sprowadzał je Grzymała-Siedlecki do wspólnego (jego zdaniem) mianownika: wszechogarniającego idiomu polskości, który utożsamiał z zachowaniami męskimi, patriotycznymi, optymistycznymi. Żeromski i Berent nie tylko wnosili – rozkładowo działający – „ujemny” bilans uczuciowy, ale skutecznie zarażali nim innych (Szacunek idealistyczny, „Tygodnik Ilustrowany” 1912, nr 25). Grzymała-Siedlecki nazywał ich „neomesjanistami”, oczekującymi moralnego przeobrażenia narodu, ubolewającymi nad naszym znikczemnieniem (Neomesjaniści, „Tygodnik Ilustrowany” 1912, nr 38). Zdaniem krytyka, otwierało to drogę „gościom ze Wschodu”, stanowiło przejaw działania „antyojczyźnianego”.

Cykl Sine ira wywołał polemikę na łamach warszawskiej prasy, potępili Grzymałę-Siedleckiego m.in. Leon Choromański na łamach „Prawdy”, Wacław Filochowski w „Świecie”. Autor bronił się artykułem Krytyk pod pręgierzem („Tygodnik Ilustrowany” 1913, nr 2). Zapewniał, że jego celem była polemika z tezami zawartymi w omawianych utworach, ale na pewno nie nastawianie publiczności przeciwko pisarzom. Cykl przypomniał kilka lat później Feldman we Współczesnej literaturze polskiej (1919). Uznał go za próbę obrony „panującej przeciętności”. Była to również obrona status quo w wymiarze społecznym i artystycznym

Zadania literatury w przekrzywionym zwierciadle. W zakresie twórczości literackiej Grzymała-Siedlecki wskazywał dwa główne zadania. Pierwsze polegało na uzewnętrznieniu się artysty (funkcja ekspresyjna). To tłumaczyło listę najpopularniejszych tematów: „miłość, wola, żądza panowania, egoizm, radosna pogarda śmierci”, wyznaczające „istotę naszego człowieczeństwa lub kultury” („Tygodnik Ilustrowany” 1914, nr 10). Dominację miłości w powieści wyjaśniał również zapotrzebowaniem czytelniczym, przede wszystkim kobiet i młodzieży, którzy stanowią większość publiczności. Pośród odbiorców męskich spora część reprezentowała, jego zdaniem, „trzecią płeć”, czyli „rozkobieconych mężczyzn” („Tygodnik Ilustrowany” 1914, nr 10).

Drugie zadanie dotyczyło społecznej roli sztuki. Grzymała-Siedlecki zajmował stanowisko pośrednie między skrajnościami: z jednej strony, „sztuką dla sztuki”, z drugiej – sztuką utylitarną. We wczesnym artykule („Młodość” 1899, nr 1) kwestionował „utylitaryzm twórczy” oraz realizowanie przez pisarza roli producenta. („Czas” 1913, nr 559). Nie szczędził patetycznych słów, gdy pisał: „[…] piśmiennictwo nie może się wyrzec swoich praw do budzenia sił, energii, ale przestaje być dziełem sztuki, gdy schodzi z wszechmoralności narodowej Dziadów, gdy bierze na siebie funkcję biura popierania przemysłu browarnego lub biura zwalczania tegoż przemysłu” („Tygodnik Ilustrowany” 1913, nr 31).

Rola polskiej kultury. Grzymała-Siedlecki zastanawiał się nad rolą społeczną kultury polskiej (od XIV do początku XX w.). Krytykował zwalczenie ciemnoty identyfikowanej z sarmatyzmem. Za cechy dominujące polskiej kultury uznał natchnienie, improwizację, intuicyjność, rozrzewnienie, brak świadomości warsztatowej i pogłębienia tematów, brak dbałości o kompozycję i wynik artystyczny, owo „jakoś to będzie” („Tygodnik Ilustrowany” 1914, nr 4).

W szkicach podejmował temat romantyzmu, rozumianego jako epoka literacka, ale także jako postawa życiowa, podkreślając jednocześnie rolę rewizji jego założeń (Romantyzm zoologiczny, „Tygodnik Ilustrowany” 1911, nr 30). Relacjonował dyskusję z romantyzmem w powieściach Berenta, Brzozowskiego oraz w dramatach Wyspiańskiego. Podkreślał, że poezja romantyków odpowiadała oczekiwaniom społeczeństwa w l. 1830–1840: „Inną nie mogła ona [literatura] być – i niech będą [Mickiewicz i Słowacki] błogosławieni za to, że tak myśleli i czuli” („Tygodnik Ilustrowany” 1911, nr 51).

Krytyka teatralna. Pierwsze recenzje teatralne Siedlecki opublikował w warszawskim „Dzienniku dla Wszystkich”, potem w „Głosie”, w krakowskim „Głosie Narodu” (rubryka Z teatru) i „Czasie”. Napisał artykuł O idealnym i nieidealnym teatrze („Głos” 1900, nr 40–41, 45, 50, 52) na temat bieżącego repertuaru i inscenizacji w warszawskim teatrze Rozmaitości. Zwracał uwagę na sposób gry aktorów oraz wartości artystyczne wystawianych sztuk. Przeżyciem była dla niego prapremiera Wesela. Nie tylko opublikował w recenzję („Głos” 1901, nr 14), ale 20 V 1901 wraz z Konradem Rakowskim, Stanisławem Lackiem oraz Edwardem Leszczyńskim zorganizował konferencję na temat dramatu. W swoim wystąpieniu odwołał się do recenzji opublikowanych na łamach „Głosu Narodu”, „Czasu” i „Naprzodu”, domagając się uwolnienia literatury od bieżącej polityki. Podkreślał, że dziennikarze często mimo woli doszukują się w utworach aktualności i uznają tę kwestię za podstawową.

Dwie dekady. W l. 1900–1918 Grzymała-Siedlecki dysponował świetnym piórem i charakterystycznym sposobem pisania: nie krytykując wprost, nie odcinając się od zjawisk lub osób, potrafił sprawić, że ich obraz, ich rola powieściowa wydawały się sztuczne, obce (Uroda życia i „La Vie”, „Tygodnik Ilustrowany” 1912, nr 29). Ta metoda pracy pozwoliła mu szybko i bezboleśnie przejść od modernistycznego subiektywizmu przez psychobiografizm, stanowiący przejaw pozytywistycznego zainteresowania nauką, po wystąpienia zachowawcze ideowo, zanurzone w dawnych tradycjach polszczyzny literackiej, co Zbigniew Żabicki nazywał „stylem kontuszowym”. Lata międzywojenne, a przede wszystkim czasy PRL-u dołożyły nowych cegiełek do jego dorobku.