Henryk Sienkiewicz wobec laickiej nowoczesności

Zwrot Sienkiewicza do powieści historycznej wyrasta – toutes pro portions gardées – z podobnych przesłanek, jakie napędzają myśl Schmitta: znużenia mieszczańskością i liberalizmem pozytywistycznym, poszukiwaniem istoty człowieczeństwa, które pisarz odnalazł w czasach zintensyfikowanej polityczności czasów przednowoczesnych. Przecież do kategorii teologicznych pisarz odwołuje się już w swym pierwszym artykule politycznym z 1877 roku^[1]. Zdziwienie niektórych krytyków, że Sienkiewicz, pisząc powieści „dla pokrzepienia serc”, prowadzi nas w czasy wcale niekrzepiące, czasy wprowadzające Rzeczpospolitą w schyłek i upadek^[2], tłumaczyć można właśnie przekonaniem żywionym przez Schmitta, że żaden ostateczny, szczęśliwy finał dziejów nigdy się nie dokona, a sens dziejów stanowi sama walka o ideały, zbliżająca jednostki, społeczeństwa, narody, cywilizacje do Boga, do jego zamysłu^[3]. Zauważyła to już w odniesieniu do powieści historycznych Sienkiewicza Maria Zadencka, analizując Potop w odniesieniu do wczesnonowożytnego filozoficzno-politycznego alegorycznego romansu awanturniczego Argenis (1621) Johna Barclaya:

 

 

Czas historyczny jest widziany jednak nie jako cykliczna powtarzalność sytuacji, ale wznoszenie się ku ideałowi – i zapadnie w polityczny niebyt: w pełnię i nicość religijnego czasu kairos.

W tej perspektywie także wydarzenia historyczne kształtowane są w „Trylogii” jako „przygoda” w dziejach narodu i państwa, rozumiana jako wyzwanie, na które odpowiada się maksymalistycznym planem politycznym, czas, kiedy wszystko może się zdarzyć.^[4]

 

Sienkiewicz musiał zmagać się ze zjawiskiem, które Schmitt określa mianem odpolitycznienia, rozpoczęło się ono w myśli Spinozy, a jego kulminacja zaszła na przełomie XIX i XX wieku. Zjawisko to jest rozumiane jako usunięcie z „teorii politycznych i prawnych elementów odnoszących się do osoby ludzkiej rozumianych w kategoriach metafizycznych i teologicznych”^[5]. Była to konsekwencja laicyzacji i stopniowego zamykania sfery religijnej w sferze prywatności – tendencja zapoczątkowana z kolei przez Thomasa Hobbesa.

Można zatem zaryzykować hipotezę, że o ile osobista religijność Sienkiewicza była „skażona” – do pewnego stopnia i do pewnego momentu – pozytywistycznym sceptycyzmem i agnostycyzmem^[6], to przekonanie o znaczeniu religii jako sile wspólnotowej i konieczności odnoszenia doczesnych spraw politycznych do odwiecznego ładu moralności chrześcijańskiej było jednoznaczne i ugruntowane od lat najwcześniejszych.

Ale najważniejsze, że przekonanie i wiara żywiona przez Sienkiewicza i wypełniająca jego powieści przeniknęła też organizm społeczny przygotowujący się do roli nowoczesnego narodu europejskiego^[7].

Zagadnienie jest nadzwyczaj poważne i musi prowadzić do rewizji dotychczasowych ujęć zagadnienia religii w prozie Sienkiewicza, jej obecności zwłaszcza w warstwie przedstawieniowej powieści historycznych. Wróćmy do pojęcia użytego przez Zadencką: kairos^[8]. Jest to chrześcijański sposób pojmowania czasu, przeciwstawny koncepcji chronos, w którym ważne są zależności przyczynowo-skutkowe a czas ma charakter liniowy. Anna Skórzyńska tłumaczy:

 

Czym innym był kairos. Przede wszystkim nie posiadał formy liniowej. Można w jego przypadku mówić o pewnym punkcie. Przy czym nie dowolnie wybranym. To pojęcie odnosi się do wydarzenia o szczególnej randze-rodzaju przełomu, na który czekano. Równocześnie dana chwila wyraża pełnię, moment najodpowiedniejszy do tego, by coś się wydarzyło. Źródłosłów wskazuje także na siły witalne, życie, energię. Kairos, w przeciwieństwie do chronosu, jest czasem chcianym. Nie niesie w sobie pustki, a znaczenie, czy nawet głębię^[9]

 

Powieści historyczne Sienkiewicza są zawsze opowieściami o państwie, o jego funkcjonowaniu, kryzysie i restauracji ładu politycznego, który jest możliwy do utrzymania tylko przy „Boskich auxiliach” (Potop)^[10]. Kryzys polityczny może być przezwyciężony przez zwrócenie się do wiary i etyki chrześcijańskiej, o czym upewnia już ostatnie zdanie Ogniem i mieczem: „Nienawiść wrosła w serca i zatruła krew pobratymczą – i żadne usta długo nie mówiły: «„Chwała na wysokościach Bogu, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli»”. Rama apokaliptyczno-ewangeliczna, w jaką wpisana jest narracja Ogniem i mieczem, wskazuje na wagę teologicznych podstaw zagadnienia ładu politycznego. Chrześcijańskie wskazówki etyczne wynikają z opowieści chreptiowskich pana Muszalskiego i księdza Kamińskiego. Nie będę w tym miejscu wskazywał dalszych przykładów umacniających tezę, wprost substancjalnie wypełniają one kompozycję i refleksję historiozoficzną „Trylogii”^[11]. Skupię się tutaj na najważniejszym punkcie pisarstwa Sienkiewicza, jakim jest opis obrony Jasnej Góry. Zadencka precyzyjnie wydobywa znaczenie tego motywu:

 

Model organizacji państwowej w Potopie budowany jest przez przedstawienie jej w dwóch skrajnych realizacjach: największej nieefektywności i najwyższej mobilizacji, wokół wyraźnie zaznaczone „osi” w postaci „cudownego” wydarzenia: obrony klasztoru na Jasnej Górze.^[12]

 

Opis ten ma swoją funkcję współczesną, nakierowany jest na reintegrację i regenerację wspólnoty polskiej po klęsce powstania styczniowego i traumatycznych latach siedemdziesiątych, latach stanu wojennego w Królestwie i kolejnych strat duchowych i politycznych^[13]. I wiemy z badań recepcji dzieła Sienkiewicza, że taką rolę krzepiącą ten kulminacyjny fragment powieści odegrał. Co więcej, sceny jasnogórskie w adaptacji filmowej Jerzego Hoffmana posiadały równie ogromną moc krzepiącą jeszcze w czasach komunistycznych.

Nowoczesność ujęcia Sienkiewicza polega na budowaniu i prefigurowaniu demokratycznej wspólnoty, nad jaką rozpocznie niebawem pracę organiczną Narodowa Demokracja opowiadająca się za emancypacją ludu wiejskiego. Sienkiewicz, zanim to jeszcze zrozumieli laicko zorientowani narodowcy w rodzaju Jana Ludwika Popławskiego czy Romana Dmowskiego, wyczuwa intuicją artystyczną, że ta emancypacja i uobywatelnienie może odbyć się tylko dzięki religijnej sile katolicyzmu i kultu maryjnego. W Potopie pisarz konsekwentnie akcentuje chłopski wkład do walki ze Szwedami i ich przywiązanie do króla, owocujące ślubami lwowskimi^[14].W obliczu cudowności jasnogórskiego obrazu zanikają różnice stanowe, tworzy się jeden, nowoczesny, zjednoczony naród, nowy polityczny organizm:

 

Od bramy fortecznej chłopi i szlachta, mieszczanie z różnych okolic, ludzie wszelkiego wieku, obojej płci i wszystkich stanów czołgali się ku kościołowi na kolanach[…]. Różnice stanu znikły: chłopskie sukmany zmieszały się z kontuszami, żołnierskie kolety z żółtymi kapotami mieszczan.^[15][15]

 

Powieściowy czas kairos promieniuje swoją transcendentną mocą na czas współczesny, wypełnia wspólnotę witalnością, nowym życiem i rodzi stopniowo oczekiwanie na odmianę losu, cudowne zrządzenie, jakie faktycznie nastąpiło w 1918 roku.