Herbaczewski Józef Albin

Jędrzej Krystek

Poeta, dramatopisarz, publicysta, krytyk literacki, tłumacz. Pseudonimy i kryptonimy: b; J.A.H., Jaunutis Vienuolis; Jawnuta Zakonnik.

Informacje biograficzne. Józef Albin Herbaczewski (Juozapas Albinas Herbačiauskas) urodził się 20 X 1876 we wsi Łankieliszki (Lankeliškai) w powiecie wiłkowiskim (Vilkaviškis). Matka Maria Magdalena z d. Link (Linkutė) była kuzynką Jonasa Basanavičiusa (prekursora litewskiego odrodzenia narodowego), a ojciec Kajetonas Garbukas-Gerbačiauskis powstańcem styczniowym, zakrystianem. Herbaczewski utrzymywał, iż „od ojca otrzymał polską kulturę, od matki zaś – litewską krew” (list do J. Tumasa, 1910). Miał siostrę i brata Bolesława Szczęsnego Herbaczewskiego (1875–1943), literata i działacza społecznego, który w przeciwieństwie do Józefa Albina jednoznacznie opowiedział się po stronie kultury polskiej. Bracia nie utrzymywali ze sobą głębszych kontaktów, a Józef Albin włożył wiele wysiłku w to, by nie być kojarzonym z Bolesławem Szczęsnym. W 1880 r. rodzina Herbaczewskich przeprowadza się z Łankieliszek do Mariampola (Marijampolė), gdzie bracia rozpoczęli naukę w miejscowym gimnazjum. Podczas rewizji pokoju Józefa Albina wyszło na jaw, iż czyta (i pożycza współuczniom) rzekomo „rewolucyjne” książki, co doprowadziło do wyrzucenia go ze szkoły bez prawa kontynuowania nauki w Imperium Rosyjskim.

W 1894 r. Herbaczewski wyjechał do Warszawy, gdzie pracował w fabryce konfitur, a między 1896 a 1899 r. nielegalnie przekroczył granicę rosyjsko-austriacką i przedstawiając się jako emigrant polityczny, osiadł w Krakowie. W l. 1899–1901 pracował jako pisarz urzędowy w kancelarii adwokackiej oraz tłumaczył z języka litewskiego katechizmy i książki religijne na zamówienie miejscowego drukarza Jouzasa Angrabaitisa, który wspominał, iż Herbaczewski wówczas żył w nędzy. W Krakowie poznał m.in. Mariana Zdziechowskiego, którego synowi udzielał lekcji języka rosyjskiego. W l. 1901–1906 Herbaczewski studiował jako wolny słuchacz na Uniwersytecie Jagiellońskim. Uczestniczył też w życiu cyganerii skupionej wokół Stanisława Przybyszewskiego, a także udzielał się w kabarecie Zielony Balonik (1905–1915). Był też aktywny w ramach Klubu Słowiańskiego. Najistotniejsze znaczenie miała jednak działalność w ramach założonego w 1904 r. z inicjatywy Herbaczewskiego oraz Adomasa Varnasa stowarzyszenia Rūta, zrzeszającego Litwinów osiadłych w Krakowie. Stowarzyszenie propagowało idee Litwy mickiewiczowskiej, wieloetnicznej, toteż rychło weszło w konflikt z ruchem młodolitewskim. Rūta wydała w 1907 r. almanach „Gabija”, pierwsze litewskie pismo literackie, na którego łamach miał miejsce debiut literacki Herbaczewskiego w języku litewskim (w języku polskim debiutował w 1903 r. utworem Modlitwa nędzarza). W 1910 r. ożenił się z Teofilą Jastrzębowską (1887–1955). W l. 1912–1914 pracował jako lektor języka litewskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim. W l. 1914–1916 jako poddany rosyjski był przez władze austriackie internowany w Pradze. Pisywał wówczas artykuły do „Kuriera Poznańskiego”. Do Krakowa wrócił w 1917 lub 1918 r., a do pracy na UJ w 1919 r. (do połowy 1924 r. prowadził lektorat litewskiego). Popadał w konflikty dotyczące niedoceniania jego zdaniem pozycji lektoratu języka litewskiego w strukturze akademickiej.

W l. 1923–1933 Herbaczewski przebywał w Kownie, gdzie zajmował się działalnością artystyczną, literacką, akademicką i publicystyczną. Został zatrudniony na Uniwersytecie Litwy w Katedrze Języków i Literatur Słowiańskich. Oficjalne zatrudnienie uzyskał prawdopodobnie dopiero w maju 1925 r., do 1930 miało ono charakter ekstraordynaryjny, gdyż Herbaczewski nie posiadał wykształcenia akademickiego, a jego formalna edukacja zakończyła się na dwóch klasach gimnazjum w Mariampolu. Od 1930 r. uzyskał stałą pracę, w Kownie prowadził lektorat języka polskiego oraz seminaria dotyczące twórczości Stanisława Wyspiańskiego, Stanisława Przybyszewskiego, Kazimierza Tetmajera, Adama Mickiewicza, Stefana Żeromskiego oraz (tłumaczonego przezeń na język litewski) Cypriana Norwida, którego ochrzcił mianem „polskiego Rimbauda”. Okres ten zapisał się w pamięci uczestników kowieńskiego życia intelektualnego z powodu barwnej postaci Herbaczewskiego, jego – często osobliwych – poglądów na literaturę i sztukę oraz stylu bycia, który nie zmienił się od czasów cyganerii krakowskiej: pisarz chodził ubrany w czarną pelerynę, szerokoskrzydły kapelusz, a w ręku dzierżył srebrną laskę. W 1933 r. Herbaczewski opuścił Kowno i przeniósł się do Warszawy. Oficjalnie wyjazd miał być wynikiem protestu wobec nasilającego się litewskiego nacjonalizmu i antypolskiego klimatu na kowieńskim uniwersytecie, ale przyczyną był również konfliktowy charakter pisarza. Herbaczewski zmarł 3 XII 1944 w Krakowie, w domu starców, ewakuowany po powstaniu warszawskim.

Pisarz dwujęzyczny. Józef Albin Herbaczewski był człowiekiem dwóch kultur i dwóch języków, zwolennikiem niepodległości Litwy, ale też rzecznikiem polsko-litewskiego porozumienia. Sprzeciwiał się nacjonalizmowi po obu stronach barykady, co często powodowało, że po żadnej z nich nie znajdował wielu zwolenników. Jest on autorem licznych i ważnych dla stosunków polsko-litewskich, dziś prawie zapomnianych pism. Dotyczące sporów polsko-litewskich artykuły z l. 1903–1908 przypomnieli Marian Zaczyński i Beata Kalęba (W kręgu sporów polsko-litewskich na przełomie XIX i XX wieku, t. 3, Kraków 2011). W historii literatury litewskiej Herbaczewski ma status jednego z pierwszych modernizatorów języka litewskiego. Należał on do tzw. drugiego pokolenia inteligencji litewskiej, obok m.in. Mikalojusa Čiurlionisa, Aleksandrasa Kačanauskasa, Mikasa Petrauskasa, Petrasa Kalpokasa, Sofiji Kymantaitė-Čiurlionienė, Liudasa Giry. W Polsce Herbaczewski pozostaje twórcą znanym stosunkowo słabo. Tłumaczenia na język polski nie doczekał się żaden z opublikowanych po litewsku zbioru esejów i pism pomniejszych.

Działalność krytyczna na łamach prasy polskiej. Herbaczewski publikował m.in. w „Głosie Narodu” (1903–1915), „Przyszłości” (1903), „Świecie Słowiańskim” (1906–1911), „Kurierze Litewskim” (1908–1915), „Rydwanie” (1912), „Museionie” (1913), „Straży Polskiej” (1914), „Słowie Polskim” (1914), „Kurierze Poznańskim” (1915), „Głosie Polskim”, „Głosie Litwy” (1919), „Nowinach Wileńskich” (1921), „Słowie” (1927), „Drodze” (1928), „Przeglądzie Wileńskim” (1929), „Kurierze Codziennym” (1933), „Tygodniku Ilustrowanym” (1933–1936), „Pionie” (1934). Głośna była ostra polemika (na granicy paszkwilu), jaką Herbaczewski skierował wobec pisarzy Młodej Polski: Wyspiańskiego, Żeromskiego, a także Wilhelma Feldmana, Stanisława Brzozowskiego, a szczególnie Tadeusza Micińskiego, który zresztą w odwecie karykaturalnie sportretował adwersarza w Xiędzu Fauście (1913). Herbaczewski nazywa ich „skrobipiętami muz Parnasu… paryskiego” (Głos bólu. Sprawa odrodzenia narodowego Litwy w związku ze sprawą wyzwolenia narodowego Polski, Kraków 1912). Uważając się za wiernego syna Kościoła katolickiego, arbitra polskości, Herbaczewski występuje przeciwko mistycznym horyzontom twórczości Micińskiego: „Za dużo Polska miała i ma »mistycznych« uwodzicieli małoletnich dziewcząt, »erotycznych« wyuzdańców, »magicznych« szarlatanów […]. Każdy »apostoł« i »mag« polski powinien zacząć reformę od samego siebie. […] Talent nie usprawiedliwia bandytyzmu moralnego, choćby nawet pod wezwaniem »Tajemnicy« uprawianego” (Z ksiąg spowiedzi, „Rydwan” 1912, nr 7/8). Prawdopodobnie atak na Micińskiego był również w jakimś stopniu wynikiem krytyki, która spotykała w tym czasie Herbaczewskiego ze strony środowisk litewskich, zarzutów, że upodabnia się do polskich modernistów. Po latach w artykule pisanym w języku litewskim Herbaczewski przyzna: „Kształcili mnie żywi najwybitniejsi artyści Polski, znawcy tajemnic ludzkiego ducha, odważni bojownicy za honor sztuki” (Kova prieš Adomo Mickevičiaus genijaus diktatūrą, „Gaisai” 1930, nr 5). Fuzja głębokiego, wyrastającego z mickiewiczowskiego, „starolitewskiego” gruntu patriotyzmu z fascynacją wątkami religijnymi stanowi konsekwentnie rys światopoglądowy Herbaczewskiego jako krytyka literackiego. To połączenie wywoływało również u pisarza stan permanentnego nienasycenia, nieustannego niezadowolenia z formy literatury litewskiej i z faktu, iż w stopniu zbyt mocnym zależna jest od form ludowych i sielankowych, zbyt pasywnie podchodząc do formułowania credo nowej literatury litewskiej.

Pomimo opuszczenia Litwy w 1933 r. Herbaczewski pozostawał obserwatorem tamtejszego życia literackiego, choć już bez wcześniejszej intensywności. Pisarz starał się jednak wciąż pełnić rolę łącznika między litewskim a polskim światem literackim. W artykule Najmłodsza poezja litewska („Tygodnik ilustrowany” 1934, nr 12) polemizował z Władysławem Abramowiczem, stwierdzając: „Poezja Litwy jest jeszcze na użytek wewnętrzny. Jest ciągle echem krzyków obcych”. Podobny ton przybrał w artykule Kilka podstawowych uwag o poezji litewskiej („Antena” 1935, nr 19), oskarżając młodą poezję litewską o to, że jest „echem wpływów wszelakich doktryn literackich, które do niedawna jeszcze grasowały po Litwie”. Mianem „najwybitniejszego dziś poety Litwy” obdarzył Vincasa Mykolaitisa-Putinasa – poety w Polsce zupełnie nieznanego, autora m.in. pierwszej w literaturze litewskiej powieści psychologicznej. Pozycja Herbaczewskiego jako autora pism krytycznych powstałych w języku polskim jest w gruncie rzeczy dramatyczna. Nie znalazł on wielu życzliwych odbiorców dla swej idei koegzystencji dwóch nacji, które – choć przez wiele wieków tak sobie bliskie – tradycję tę odrzuciły. Herbaczewskiego można więc nazwać ostatnim wielkim romantykiem.

Na łamach prasy litewskiej. Herbaczewski publikował m.in. w czasopismach „Varpas” (1905), „Vilniasu Žinios” (1906–1909), Aušrinė (1911), „Nepriklausomoji Lietuva” (1919), „Lietuvus Žinios”, „Skaitimai” (1913, 1923–1925, 1930–1931), „Pradai ir Žygiai” (1927), „Lietuvus Studentas” (1931), „Lietuvos Aidas” (1930–1932) „Gaisai” (1930), „Diena” (1930), „Rytas” (1931–1933), jego artykuły w l. 1906–1933 pojawiały się na łamach ponad 20 litewskich czasopism. W „Vilniasu Žinios” (pol. „Wiadomości Wileńskie”), pierwszym czasopiśmie wydawanym na terytorium cesarstwa rosyjskiego po litewsku, Herbaczewski ogłosił m.in. nekrolog Wyspiańskiego (Stanislavos Vyspianskis, „Vilniasu Žinios” 1907, nr 203). Na kartach „Pradai ir Žygiai” (ważnego organu litewskich modernistów) żegnał też Jana Kasprowicza (Nekrologai. Jonas Kasprovičius, „Pradai ir Žygiai” 1927, nr 1–2) oraz Przybyszewskiego (Stanislovas Pšybyševskis, „Pradai ir Žygiai” 1927, nr 3–4). Ponadto w prasie litewskiej pisał m.in. o polskich książkach poświęconych Litwie oraz życiu literackim Litwy. Jak dowodził w artykule Varacijos mūsų lietuviško meno tema („Baras” 1925, nr 8): „Jeśli na kogoś napadam, to po to tylko, by ów odważył się być piękniejszym i szlachetniejszym w przestrzeni twórczości”.

W działalności publicystycznej Herbaczewskiego w języku litewskim można wyróżnić zasadniczo trzy okresy: artykuły powstałe w języku litewskim, ale napisane podczas pobytu pisarza w Krakowie (1906–1923), artykuły z okresu kowieńskiego (1923–1933). W trzecim okresie warszawskim (1933–1944) ze względu na zerwanie przez Herbaczewskiego kontaktów z Litwą i jego „przejście” na stronę polską nie pojawiają się istotne wystąpienia w języku litewskim.

W l. 1906–1923 Herbaczewski stara się zaszczepić w poezji litewskiej ideały sztuki modernistycznej. Pisarz, którego uformowała modernistyczna lektura utworów polskich romantyków, apelował, by właśnie z tych dzieł czerpać inspiracje dla młodej kultury litewskiej. Wówczas też – zwłaszcza w 1919 r. – publikuje na łamach litewskojęzycznej prasy wileńskiej szereg artykułów apelujących o polsko-litewskie pojednanie. Połączenie dwóch elementów, politycznego i artystycznego, stanowi jeden ze stale pojawiających się cech artykułów Herbaczewskiego. Okres kowieński cechuje się pewną sinusoidą. Początkowo pisarz, przekonany o możliwości bezkolizyjnego zbliżenia kultury litewskiej i polskiej, sytuował sam siebie w pozycji dyplomaty, promotora i rozjemcy dwóch zwaśnionych stron. Narzędziem pojednania miała być literatura. Wówczas Herbaczewski skłaniał się ku okultyzmowi i konceptom lucyferycznym, łącząc je z ideami mesjanistycznymi, wyznaczając Litwie istotne miejsce w historii ludzkości, jeśli tylko zdoła ona stać się autorytetem moralnym dla świata. W okresie krakowskim Herbaczewski opublikował zbiór esejów krytycznych Erškėčių vainikas (1908; pol. Korona cierniowa), który jest po dziś dzień oceniany jako niezwykle ważne ogniwo w rozwoju nowoczesnej literatury litewskiej.

Herbaczewski, jako twórca dwóch języków i dwóch kultur, nie znalazł dla siebie jednego, stałego miejsca, a dziś efekty jego działalności krytycznej przywoływane są raczej jako osobliwa realizacja przebrzmiałych idei, twór pogrobowca romantycznego mesjanizmu lub też efekt oddziaływania na pisarza klimatu krakowskiej cyganerii. Istotnie, w polu estetyki literackiej pisma Herbaczewskiego dalekie są (z wyjątkiem tomu Erškėčių vainikas) od systematyczności i programowości. Artykuły powstałe po 1933 r. przepełnia rozgoryczenie i często nieuzasadniona krytyka strony litewskiej.