Iliria

Mikołaj Sokołowski, IBL PAN

Idea Ilirii obejmowała w polskim romantyzmie zróżnicowany obszar geograficzny. Był uzależniony od jej ładunku ideologicznego. Sformułowali ją przede wszystkim Adam Mickiewicz oraz Zygmunt Miłkowski (Teodor Tomasz Jeż). Najwybitniejszymi komentatorami ich pomysłów geograficznych byli: Marian Zdziechowski oraz Ludwik Gumplowicz [Gumplowicz 1902] i Jerzy Pogonowski [Pogonowski 1924].
Mickiewicz zobaczył w Ilirii terytorium, z którego mieli wywodzić się Polacy. Iliria stanowiła zatem zalążek Polski, szerzej kolebkę Słowiańszczyzny. W części otwierającej Pierwsze wieki historii polskiej zatytułowanej Sławiańszczyzna od wyjścia jej z Azji do czasów Lecha, Czecha i Rusa, czyli Ruryka (1836 – 1838) postawił tezę, iż Iliria w V wieku została przejęta przez Słowian w wyniku ich migracji: „Wkrótce doświadczyła takiego okropnego najścia Iliria i nawet pobrzeże adriatyckie” [Mickiewicz 1996; 25]. Choć Mickiewicz nie wyliczył dokładnie obszarów, którym nadawał miano Ilirii, możemy przyjąć, iż najprawdopodobniej chodziło mu o tereny rzymskiego Illyricum, zamieszkanego przez plemiona zwane Ilirami. Po ostatecznym podboju przez Rzymian stworzyli oni w I wieku prowincję, obejmującą późniejszą Chorwację, Slawonię, Dalmację, wschodnią Istrię, Bośnię, Hercegowinę, Czarnogórę, zachodnią Serbię i północną Albanię. Została ona następnie podzielona na dwie części: Dalmację i Panonię [Rapacka 1997; 70].
Formułując koncepcję Ilirii jako kolebki Słowiańszczyzny, Mickiewicz odwoływał się do poglądów Joachima Lelewela, który twierdził, iż Iliria jako rzymska prowincja była słabo osłaniania, przez co stała się przedmiotem „napaści Awarów a z nimi i Sławian” [Lelewel 1853; 581]. Historyk zilustrował w ten sposób teorię o osadniczym charakterze Słowian – Ilirię zajęli Chorwaci (Chrobaci). Poeta powielił poniekąd również schemat myślenia Aleksandra Sapiehy, który w Ilirii widział model Księstwa Warszawskiego. W Podróżach w krajach słowiańskich odbywanych (1811) wyraził się, iż „Uważajmy Księstwo Warszawskie jak dar jego szczególny (Napoleona I), jak wzór małego Illium, dawniej wystawionego na brzegach Adriatyku” [Sapieha 1983; 32]. Jest to aluzja do Eneidy Wergiliusza (III, 294-505), że Księstwo Warszawskie, jako „małe Illium” jest starożytną Troją odbudowaną przez Helenosa. Podróż Sapiehy wiodła właściwie przez Styrię, Gorycję, Karyntię, Istrię, Chorwację, Dalmację, Bossynię, Hercegowinę, Albanię, Czarnogórę i archipelag dalmacki. Różnica między wyobrażeniem Ilirii Mickiewicza i Sapiehy jest li tylko funkcjonalna. Poeta ujął za jej pomocą wywody genealogiczne dotyczące pochodzenia Słowian, podróżnik wyraził pogląd polityczny – wiarę w misję Napoleona. W obu przypadkach południowa Słowiańszczyzna była źródłem idei polskości. Nawiązując do Mickiewicza, teorię tę potwierdził pod koniec dziewiętnastego wieku Gumplowicz w rozprawie Chorwaci i Serbowie.
W części rozprawy Pierwsze wieki historii polskiej noszącej tytuł Dzieje mityczne Sławian pod Lechami przytoczył podania o królu Lechu, który „już to z Kolchidy, już Ilirii lub Morawii przyszedł”, a „podług Czechów był młodszym bratem Czecha, i Gniezno założył, orła białego za godło narodu obrawszy” [Mickiewicz 1996; 35]. Poeta zerwał z oświeceniowym poglądem o zromanizowaniu tych ziem w wyniku podboju rzymskiego i o pierwotnym podziale Europy na obszary, które znalazły się pod panowaniem cesarstwa i te, od niego niezależne, m.in. polskie [Jezierski 2005; 149 – 150].
Świadczy to o „literackim” („mitycznym”) charakterze wyobraźni geograficznej Mickiewicza, ukształtowanej przez wypadki historyczne i lektury. W Ilirii poeta nigdy nie był.
Ideą Ilirii Mickiewicz posługiwał się w okresie formowania i działania Legionu włoskiego. Jednym z celów ponownego podjęcia problematyki iliryjskiej, w kontekście upadku utworzonych przez Napoleona Prowincji Iliryjskich (1811) oraz powołanego przez Austrię Królestwa Ilirii, od 1822 roku obejmującego również część ziem chorwackich, było odmienne rozwiązanie austro-włosko-słowiańskiego sporu o obszary Bałkanów. Pisząc z Florencji 17 kwietnia 1848 roku do Prezydenta Rządu Modeny Giuseppe Malmusiego, przedstawił plany wymarszu do Mediolanu i „uczynienie wezwania” stamtąd do „Polaków wcielonych do armii austriackiej tudzież do wszystkich innych Słowian, braci naszych: Dalmatyńców, Iliryjczyków, Kroatów, Czechów i Słowaków” (w org. „Dalmates, Illyriens, Croates, Bohêmes et Esclavons”) [Mickiewicz 2004; 511, 510]. Zobowiązanie to wskazuje na kierunki działania Mickiewicza. Terenem wojny zamierzał objąć nie tylko północno – wschodnie tereny Włoch, lecz również zachodnie wybrzeże Bałkanów. Do Legii oprócz Polaków mieli wstąpić przedstawiciele innych narodów słowiańskich, w tym Ilirowie, których Henryk Batowski utożsamił ze Słoweńcami [Batowski 1958; 64]. Działalność Mickiewicza wspierała się nie tylko na założeniu wspólnoty słowiańskich interesów, lecz również poczuciu słowiańsko – romańskiej wspólnoty w wariancie italo-polskim. W tej koncepcji Iliria urasta do rangi mitu wspólnoty słowiansko-romańskiej, ma być nie tylko kolebką narodu polskiego, lecz również ludów italskich. Mickiewiczowska wykładnia Ilirii uległa w owym okresie przeformułowaniu i znacznemu poszerzeniu.
W liście o niepewnej chronologii (Florencja, ok. 22 kwietnia – Parma 28 kwietnia 1848) wystosowanym do Ministra Spraw Zagranicznych Republiki Francuskiej Julesa Bastide’a, Mickiewicz określił ów obszar geograficzny „le Littoral slave”, co w tłumaczeniu polskim zwykło się oddawać za pomocą trafnego wyrażenia „Przymorze słowiańskie” Adriatyku. Zdaniem poety, obejmowało Triest, Zadar, Dubrownik i Split (w org. „Trieste, Zara, Raguse, et Spoltro”, czyli podług nazewnictwa włoskiego; u Mickiewicza błędnie „Spoltro” zamiast „Spalato”). Tam właśnie miała rozpocząć się rewolucja słowiańska, prowadząca do pokonania Austrii, a w konsekwencji odzyskania niepodległości przez Północne Włochy oraz Polskę położoną na dalekiej Północy Europy [Mickiewicz 2004; 520 – 526].
Batowski sądził, iż wiadomości na temat tych obszarów geograficznych Mickiewicz czerpał od Meda Pucicia (Orsata Pozza), dalmackiego poety i działacza wolnościowego [Batowski 1958; 72]. Nie można wykluczyć, że informatorem Mickiewicza był również Niccolò Tommaseo – Dalmata, w początkach 1848 roku minister oświaty w Rządzie Tymczasowym Wolnej Republiki św. Marka, kierowanym przez Daniele Manina. Tommaseo był m.in. autorem odezwy do Chorwatów, wzywającej do czynu zbrojnego przeciwko Austriakom oraz kolekcjonerem pieśni iliryjskich.
Pomysł Mickiewicza wykraczał poza narodowe partykularyzmy i separatyzm. Budził kontrowersje nie tylko wśród establishmentu włoskiego, lecz także pośród jego sprzymierzeńców. Michał Chodźko przedrukował w Adam Mickiewicz. Legion polski we Włoszech. Czterdziestego ósmego lata wspomnienie list wystosowany do poety przez Gabria Casatiego w imieniu Rządu Tymczasowego Lombardzkiego (Mediolan, 9 maja 1848 roku). Wyraża wątpliwości związane z apelem Mickiewicza, pragnącego sformować oddział z Czechów, Iliryków i Chorwatów, którzy zostali określeni jako „niepewni opowiadacze naszej wolności, ani dobrze widziani towarzysze broni naszych obywateli” [Chodźko 1862; 47]. Włochów niepokoiła postawa Słowian Bałkańskich, którzy walcząc z Austrią, dążyli do niepodległości także od jednoczącego się państwa włoskiego.
W formie zalążkowej idea Ilirii jako wspólnego Słowianom i ludom italskim dziedzictwa została przez Mickiewicza wyrażona podczas szóstego wykładu (badanie pierwsze), trzeciego kursu literatury słowiańskiej (13 stycznia 1843 r.). Przyznał wtedy, iż ludy Osków, Sabinów i Samnitów, przylegające do Rzymu były spokrewnione z mieszkającymi na wybrzeżach Adriatyku Wenetami i Lydami. „Owi Lydowie i Weneci – dowodził Mickiewicz – ukazują się później nad Renem oraz w Mezji, w Ilirii, w Panonii. Otóż Mezja, podobnie jak Iliria, była za czasów Trajana zamieszkana przez Słowian, potomków owych dawnych Wenetów i Lydów” [Mickiewicz 1998; 64]. Według Mickiewicza, ludy słowiańskie i italskie łączy wspólne pochodzenie. Podejmując temat Ilirii poeta nie dokonał nowej atrybucji tych obszarów, nie przypisał ich ani Włochom, ani Słowianom. Pokazał, że jest to ich wspólne dziedzictwo.
Mickiewicz inspirował się iliryjskim humanizmem, który należy odróżniać od humanizmu toskańskiego, a jego myśl byłaby z pewnością ważkim punktem odniesienia dla współczesnych mniejszości włoskich w Chorwacji [Pinelli 2010].

Podstawową cechą humanizmu iliryjskiego jest swoistość, aby nie powiedzieć odrębność od renesansu włoskiego i jego wariantów północnoeuropejskich, w tym polskiego. Humanizm ten wspierał się na idei zlatynizowania ludów słowiańskich zamieszkujących wybrzeże Adriatyku. W wyniku tego procesu powstała nowa kultura w sposób harmonijny łączącą wartości antyczne (tak rzymskie, jak greckie) oraz wyobrażenia charakterystyczne dla Słowiańszczyzny. Figurą dzisiejszej identyfikacji Włochów zamieszkujących Chorwację jest Marino Darsa (Marin Držić). Problematyka ta była żywo dyskutowana we Włoszech na przełomie XVIII i XIX wieku, czego dowodem liczne publikacje (w tym wznowienia) prac dalmackich autorów oraz opracowania ich twórczości. Dynamicznie rozwijała się leksykografia, obejmująca m.in. słowniki iliryjsko-weneckie.
Mickiewiczowi przyświecała sformułowana na tym gruncie idea pokrewieństwa historii, geografii i literatury (filologii). Scharakteryzował ją Francesco Maria Appendini we wprowadzeniu do „poematu iliryjskiego” Giovanniego Gondoli (Osmanide, Ragusa 1827, s. 32). Jego zdaniem, obszar Ilirii sięga tam, dokąd jej ekspansja historyczna oraz tam, gdzie powstaje charakterystyczna dla niej twórczość literacka. Gondola w początkach wieku XVII miał wytyczyć epokę w historii literatury. Wykroczył poza paradygmat reprezentowany przez Francesca Petrarcę oraz Torquata Tassa i otworzył poezję romańską (ufundowaną na tradycjach antycznych: rzymskich i greckich) na Słowiańszczyznę. Narodziła się nowa kultura. Jej czołowymi reprezentantami byli: Andrea Cjubranovich, Niccolò Nale, Francesco Luccari, Marino Boresich, Domenico Ragnina, Francesco Bobali i Andrea Sorgo. Stworzyli w oparciu o iliryjski nowy język poetycki. Współcześni znawcy tej problematyki (Luciano Monzali) stoją na stanowisku, iż doszło do „fuzji” pierwiastka włoskiego i słowiańskiego, w wyniku czego ukształtowała się kultura, którą można określić terminem „mixed” [Monzali 2009; 54]. Monzali posługuje się terminem „a Slav-Italian nation” – „naród słowiańsko-włoski”. Nawiasem mówiąc, podobna kombinacja elementów antycznych i słowiańskich występuje i w Panu Tadeuszu – epopei Mickiewiczowskiej. Autor znał poemat bohaterski Gondoli. Na tłumaczeniu Karola Brzozowskiego miał uczynić poprawki i dopisać żartobliwy dwuwiersz – przestrogę dla tłumacza [Mickiewicz 2005; 510 – 511].
Konstatacja o pokrewieństwie geografii i filologii upoważniała do zestawiania jednostek terytorialnych, często nie mających ze sobą nic wspólnego, na podstawie domniemanych zbieżności językowych (np. podobieństwa fonetycznego nazw geograficznych).
W Notizie istorico – critiche sulle antichità. Storia e letteratura de’Ragusei divise in due tomi Appendiniego czytamy, iż język iliryjski jest jedynym językiem słowiańskim, z którego można wydedukować dawność wszystkich narzeczy i narodów Azji Mniejszej, a także Europy [Appendini 1802; X]. Podobne konstatacje, o pierwotnym charakterze języka iliryjskiego, z którego miałyby się wywodzić pozostałe dialekty słowiańskie, w tym także język polski, znajdujemy w słownikach [Della Bella 1785]. Gioacchino Stulli tezę o wspólnocie językowej iliryjsko – łacińsko – włoskiej (pierwszeństwo przyznawał iliryjskiemu), ujawniającej się również w mitologii, wspierał dociekaniami etymologicznymi opartymi na materiale geograficznym. Jego zdaniem, zbieżności nazw topograficznych występujące w terminologii iliryjskiej, a także polskiej i rosyjskiej świadczą o przynależności do tego samego pnia cywilizacyjnego [Stulli 1810; 21]. Metodą tą posługiwał się również Mickiewicz – pozostawał w zgodzie z romantycznym duchem filologii, a poniekąd i geografii.
16 stycznia 1844 roku, podczas czwartego wykładu czwartego kursu literatury słowiańskiej, Mickiewicz nawiązał do tematu Ilirii. Jego wypowiedź wskazuje, iż poeta z obszarem iliryjskim utożsamiał zasięg oddziaływania Kościoła katolickiego: „W tym stanie rzeczy ludzie prywatni, świeccy próbują pomóc Kościołowi; zjeżdżają do Francji; Polacy, Dalmatyńcy, Iliryjczycy zawiązują zgromadzenia zakonne; są wśród nich ludzie pełni poświęcenia, którzy, odbywszy służbę dla ojczyzny, składają oręż i wstępują do zakonu, aby w religii szukać dróg służenia ludzkości” [Mickiewicz 1998a; 35]. Słowa Mickiewicza stanowią aluzję do działalności na terenach iliryjskich zakonów, np. franciszkanów. Do ich zadań należało zapewnienie Kościołowi wpływów w regionie, budowa na Bałkanach jego struktur oraz obrona Słowian i Włochów przed ekspansjonizmem tureckim [Cusmich 1864]. W tym sensie Mickiewiczowskie wyobrażenie Ilirii odpowiada geograficznemu zakresowi stosowania pojęcia „illirico sacro”.
O utracie wiary w mit Ilirii świadczy artykuł Mickiewicza z 4 października 1849 roku, zamieszczony w „Trybunie Ludów”. Kończy go smutna konstatacja o losie Czechów i Ilirów [Mickiewicz 1907; 312].
Iliria Mickiewicza luźno tylko wiąże się z ilyryzmem definiowanym jako romantyczny ruch niepodległościowy w Chorwacji w latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku. Według Zdziechowskiego oraz badaczy współczesnych Mickiewicz ów ruch inspirował (Gjalski) [Zdziechowski 1902; Durković – Jakšić 1984].
Dla Jeża Iliria była zarówno metaforą rozbiorów Polski, jak ideą jednoczącą Słowian Południowych. W powieści pt. Uskoki (1870) nakreślił ów obszar geograficzny: „Wybrzeża zachodnie Morza Adriatyckiego zamieszkali Włosi i wschodni Słowianie. Punktem, w którym się dwie te narodowości stykają, jest ten punkt, w którym Adriatyk dochodzi do szczytu swego zaokrąglenia na północy. Jest to ujście Isonzy. Rzeka ta, a raczej rzeczka, mająca źródło swoje u stóp Terglau (Triglaw), najwyższego szczytu w łańcuchu Alp Julijskich, stanowi linię demarkacyjną pomiędzy dwiema narodowościami, posiadającymi na wspólną własność morze, zwane przez Słowian Sinym” [Jeż 1948; 77]. Wybrzeże to ma kształt labiryntu – archipelagu złożonego z nieskończonej liczby małych wysepek: „Natychmiast od ujścia Isonzy wybrzeże wygina się w zatoce Sokolej Góry (Montfalcone), która jest częścią większej zatoki, Triesteńskiej, a ta w sobie pomniejszych liczy jeszcze kilka. Cały zachodni brzeg Półwyspu Istryjskiego nastrzępiony jest przylądkami i zatoczkami raz koło razu. Południowy jego cypel rozszczepia się, niby palce rozwartej dłoni, a jeden z tych palców wygina się ku północy i formuje port Pola, zasłonięty innym cyplem, od północy ku południowi sterczącym i wysepką Brioni, u wejścia leżącą. Cypel, najbardziej ku południowi wysunięty, nazywają Włosi Promontore” [Jeż 1948; 79].
Rozszczepienie tamtego terenu jest w interpretacji Jeża figurą rozpadu wspólnoty Słowian, którego efektem rozbiór Polski. Na Bałkanach zanik jedności Słowian nastąpił w wyniku ekspansjonizmu tureckiego – Turcja okupowała Serbię, Bośnię, Hercegowinę, południową Chorwację oraz część wybrzeża, „niemieckie państwo” sprawowało rządy w Ilirii właściwej, w części Istrii oraz Chorwacji i na wybrzeżach zatoki Istryjskiej oraz Kiernerońskiej. Wenecja zajęła Istrię, niektóre wyspy i porty dalmatyńskie [Jeż 1948; 93]. Cechą opisu geograficznego Jeża jest zrównanie pierwiastka „niemieckiego” (austriackiego), włoskiego z tureckim. Trzech zaborców dokonało podziału Ilirii, tak jak trzech imperatorów dokonało rozbioru Rzeczpospolitej.
Jeż podejrzewał, iż wybrzeża Adriatyku oddzielały od reszty lądu dwa szeregi gór, które odpowiadają dwuszeregowemu układowi wysp. Zdaniem autora, góry te niegdyś zatonęły, a wystające szczyty stały się wyspami. „Tak narys zatoki jak rozkład wkluczonego w nią archipelagu przypuszczać każą, że w epoce ostatecznego formowania się powierzchni globu ziemskiego w tym miejscu odbyć się musiała jedna z tych rewolucji fizycznych, których ślady geologowie w różnych znajdują miejscach. Pierwotnie musiał tu aż do wysokości południowego cypla Istryjskiego Półwyspu ciągnąć się stały ląd, najeżony odpryskami Karnickich i Julijskich Alp, ciągnących się wzdłuż illirskich i dalmackich wybrzeży równolegle do łańcucha Dynarskiego” [Jeż 1948; 81].
Ideą, która spajała wyobrażenie południa Europy Jeża, była Serbia. Problematyka ta znalazła odzwierciedlenie w jego powieściach południowosłowiańskich m.in. Słowiańskim Hercogu (1875) oraz Palcu bożym, czyli zemście Bośniaka. Wyłożył ją we wspomnieniach zatytułowanych Od kolebki przez życie, gdy charakteryzował swoją działalność na Bałkanach w latach 1864 – 1866: „Serbja jako naród, jako wyraz etnograficzny, ocechowany językiem, zajmuje dużą, ogniskującą się głównie na porzeczu Sawy, połać Europy. […] Serbami są Czarnogórce, Dalmaci, Hercegowina, Bośniacy, Ilirowie, Slawoni, Kroaci” [Jeż 1937; 298].
Luźno łączy się z problemem Ilirii Jeża kwestia Uskoków – uciekinierów z obszarów znajdujących się pod okupacją turecką, którzy znaleźli schronienie na terenie Pogranicza Wojskowego, w Senju.
Podejmując zagadnienie Uskoków, znane i literaturze zachodniej dzięki powieści George Sand L’Uscoque, zakwestionował ustalenia Minuccia Minucciego (Storia degli Uscocchi wraz z Aggiunta alla Storia degli Uscocchi i Supplemento della Storia degli Uscocchi), a także Marca De Casottiego (Il Bano Horvath), zawierające niejednokrotnie negatywny obraz Słowian – gwałcicieli, złodziei, ograniczonych intelektualnie i niedorozwiniętych emocjonalnie obrońców chrześcijaństwa, którzy porzucili swoje rzemiosło na rzecz korsarstwa. Zostały przedstawione i omówione przez Karola Sosnowskiego w artykule Uskocy w Kroacyi („Biblioteka Warszawska” 1860, t. 4). W połowie dziewiętnastego wieku były źródłem niechęci mieszkańców Veneto do Legii Mickiewicza.
Zdaniem Sosnowskiego, Uskocy to ci, którzy uskoczyli z niewoli bądź przez granicę (Ueberlaüfer, Fuorusciti), czyli mieszkańcy Bośni, Chorwacji i Zachełmii (Hercegowiny). W XV wieku mieli schronić się przed Otomanami w Dalmacji. Osiedlali się w rzeczpospolitej dubrownickiej (raguzańskiej) i polickiej [Sosnowski 1860; 238]. W ujęciu Jeża, Uskocy – to mały naród słowiański stający w obronie chrześcijańskiej Europy. Umieścił ich przede wszystkim w Senju. Opis zamieszczony w powieści Uskoki dzieli miasto między rynek z włoską strukturą otaczających domów (wiek XVI) oraz zamek. Podczas gdy w mieście mówiono po serbsku, na zamku posługiwano się językiem niemieckim [Jeż 1948; 85 – 86]. Pisarz odrzucił sformułowania m.in. Aurelia Bianchiego-Gioviniego, przyznającego Wenecji prawo do miana głównego na Południu obrońcy chrześcijaństwa przed siłami pogańskimi, reprezentowanymi między innym przez Uskoków [Bianchi-Giovini 1836]. Zdziechowski podkreślił, iż Jeż wyzyskał fakt powiązania Chorwacji, unią węgierską, z dynastią Habsburgów [Zdziechowski 1915; 23], wyrzucał jednak, iż ostatecznie nie wyzyskał wątku odbicia Węgier z rąk Austriaków.