Irit AMIEL

Autorka hasła: Maria Kotowska-Kachel

ur. 1931

Pierwotne imię: Irena.

Poetka, prozaik, tłumaczka.

Zob. też.: TWÓRCZOŚĆ, OPRACOWANIA (wybór)

BIOGRAM

Urodzona w 1931 w Częstochowie w rodzinie żydowskiej; córka Leona Librowicza, współwłaściciela sklepu bławatnego, i Natalii z domu Hassenfeld (oboje zginęli w Treblince w 1942). Dzieciństwo spędziła w Częstochowie, od 1941 w tamtejszym getcie, z którego udało jej się wydostać we wrześniu 1942 i ukrywać (jako Krystyna Iwańczak, Krystyna Hankiewicz) w Częstochowie, na wsi pod Częstochową i w Warszawie (tu wraz z wujkiem i jego rodziną). Po upadku powstania warszawskiego przebywała w Pociesznej Górce pod Częstochową, a gdy zakończyła się wojna, powróciła do Częstochowy. Uczęszczała tu przez krótki czas do Gimnazjum Żeńskiego im. J. Słowackiego. Przy pomocy organizacji Bricha, która zajmowała się nielegalną emigracją ludności żydowskiej, pod koniec 1945 opuściła Polskę. Przez obozy dla uchodźców w Niemczech (Biberach an der Riss, Jordenbach), we Włoszech (Turyn) i na Cyprze, w grudniu 1947 dotarła do Palestyny. Kilka miesięcy spędziła w kibucu Beit Haszita, a od 1949 mieszkała w kibucu Palmachim, gdzie pracowała m.in. jako rolniczka i rybaczka. Poznała tam Chuzego Amiela, z którym zawarła ślub w 1953. Po opuszczeniu kibucu pracowała m.in. jako urzędniczka, zajmowała się też wyrobem i sprzedażą biżuterii artystycznej. Pod koniec lat siedemdziesiątych studiowała filologię, historię i historię literatury na Otwartym Uniwersytecie Izraela w Ra’anana, po czym w 1981–85 odbyła studia translatorskie w Beit-Berl College w Kefar Sawa. Następnie zajęła się tłumaczeniami poezji i prozy z hebrajskiego na polski i z polskiego na hebrajski. Debiutowała w 1987 przekładem wspomnień M. Hochberg-Marjańskiej i M. Pelega pt. Wśród przyjaciół i wrogów. Poza gettem w okupowanym Krakowie. Od 1994 przekłady (m.in. opowiadań L. Lipskiego, M. Hłaski, H. Krall, H. Grynberga, wierszy W. Szymborskiej) i własne utwory publikowała w wydawanym w Tel Awiwie tygodniku „Nowiny — Kurier” i roczniku „Kontury. Wybór prozy i poezji autorów piszących po polsku w Izraelu”. Pierwszy tomik własnych wierszy (w języku hebrajskim) ogłosiła w 1994 (w tymże roku wydany w języku polskim pt. Egzamin zZagłady), a prozy w 1999. Wiersze i prozę publikowała m.in. w pismach: „Midrasz” (od 1997), „Słowo Żydowskie = Dos Jidische Wort” (od 1997), „Czas Kultury” (od 1999). Została członkiem Związku Autorów Piszących po Polsku w Izrelu. W 2014 otrzymała Honorową nagrodę miasta Częstochowy.
Ma dwoje dzieci: Liona Mosze (ur. 1955) i Yechuditę (Ditę) (ur. 1958), malarkę i fotograficzkę, autorkę wszystkich okładek do książek matki. Mieszka w Tel Awiwie.

TWÓRCZOŚĆ

1. Mivhan be-Sho’ah. Tel-Aviv: Saar 1994, 32 s. Wersja pol. zob. poz. 2.
2. Egzamin z Zagłady. [Wiersze]. [Przeł. z hebr. I. Amiel]. Łódź: Ofic. Bibliofilów 1994, 30 s. Wyd. 2 tamże 1998. Wersja hebr. zob. poz. 1.
3. Nie zdążyłam. [Wiersze]. Łódź: Ofic. Bibliofilów 1998, 31 s.
4. Osmaleni. [Opowiadania]. Posł.: M. Głowiński. Izabelin: Świat Lit. 1999, 108 s. Wyd. 2 Wwa: Czuły Barbarzyńca Press 2010. Biblioteczka, 68, tamże dodruk 2017. Wersja hebr. zob. poz. 5.
Nominacja do nagrody Lit. Nike w 2000.
Zawartość: Kartka z pamiętnika; Linka; Długi; Klara; Palestyńczyk; Batia; Daniel; Ziwa; Monogram; Wybrana; Naznaczeni; Współczesny splot; Lucynka; Pożegnanie martwej klasy; Z izraelskiego tygla.
Przekł.: ang.: Scorched. A collection of short stories on survivors. [Przeł. z hebr.] R. Rubin. London; Portland 2006, — niem.: Gezeichnete. Geschichten vom Überleben. [Przeł. z hebr.] M. Zibaso. Berlin 2015, — węgier.: Megperzseltek. [Przeł. z hebr.] P. Hermann. Budapest 2002.
5. Tseruvim. Yerushalayim: Karmel 2002. Wersja pol. zob. poz. 4.
6. Wdychać głęboko. [Wiersze]. Izabelin: Świat Lit. 2002, 88 s.
7. Podwójny krajobraz. [Opowiadania]. Wwa: Prószyński i S-ka 2008, 110 s.
Nominacja do nagrody Lit. Nike w 2009.
Zawartość: H. Grynberg: Lekcja o człowieku — koniec wojny. [wstęp]. Ucieczka spod Jasnej Góry; Pierwsze kroki w kraju; List do Ojca; Do trzech razy sztuka; Chana; Daniel; Przodkowie; Rodzinne esy-floresy; Pokawałkowany byt; Adam; Opcje; Vipasana; Tikwa i Salim — Nadzieja i pokój; Holenderska opowieść; Migawkowe zdjęcie; Sklep baba Udl; Zemsta niedokonana; Kol Nidrei; Pożegnanie mojej martwej klasy; Ostatnie rozmowy; Jedenaste Przykazanie.
Przekł. włos.: Fratture. [Przeł.] M. Borejczuk. Rovereto 2010.
8. Życie — tytuł tymczasowy. [Biografia]. Wwa: Czuły Barbarzyńca Press 2014, 240 s.
P r z e k ł. a n g.: Life. A Temporary Title. [Przeł. A. Błasiak] A. Hyde. Elstree (Wielka Brytania); Portland, OR 2017.
9. Spóźniona / Delayed. [Wybór wierszy]. Przeł. M. Kazmierski. Przedm.: B. Frymorgen. Kr.: Austeria 2016, 208 s.
Tekst w jęz. pol. i ang.
Nominacja do Nagrody Poetyckiej im. K.I. Gałczyńskiego Orfeusz w 2017.
Wybór wierszy w przekł. ang.: Dark Flashes. [Przeł.] M. Kazimierski. London 2013.
Przekłady utworów I. Amiel w antologiach zagranicznych: ros.: Sdelano w Pol’še. Vek XX. Antologia. [Wybór i przekł.] A. Bazilevskij. Moskva 2009, — węgier.: Huszadik századi lengyel novellák. [Wybór] L. Pálfalvi. [Przeł.:] J. Cservenits [i in.]. Budapest 2007.

PRZEKŁADY

1. M. Frenkel: Ha-recach ha-nazi be-Lwow. [Opowiadania]. [Jerozolima; Buenos Aires Fundacja Reysfeld], [1987], 248 s.
Tytuł oryginału pol.: To jest morderstwo.
2. M. Hochberg-Mariańska, M. Peleg-Mariański: Mi-huts le-h.omot ha-get.o: be-K.rak.ov ha-kevushah. Yerushalayim: Yad v.a-shem be-shituf ‘im Irgun Yots’e K.rak.ov [1987], 167 s.
Tytuł oryginału pol.: Wśród przyjaciół i wrogów. Poza gettem w okupowanym Krakowie.
3. L. Rozentsvig: Kinot. Tel Aviv: Sa’ar 1992.
Tytuł oryginału pol.: Treny.
4. B. Mendel: Be-darkhe ha-goral. Tel-Aviv: Sa’ar 1993, 40 s.
Pamiętnik z okresu Holocaustu.
5. Ł. Gliksman. Wczoraj i inne wiersze. Przekł. na hebr.: I. Amiel, Sz. Raczyńska. Słowo o autorze: R. Löw, K. Bernard. Tel Awiw: „Kontury” 1993, 46 s.
Tekst w jęz. pol. i hebr.
6. M. Koplowicz: Utwory własne = Mi-shel ‘atsmi: shirim shel na’ar mi-get.o Lodz’. Reprodukcja rękopisu i przekł. I. Amiel. Yerushalayim: Yad v.a-shem, rashut ha-zikaron la-Sho’ah v.ela-gevurah [1994], 80 s.
Tekst w jęz. pol. i hebr.
7. D. Pagis: Ostatni. [Wiersze]. [Oprac.: W. Sadkowski]. Wwa: Studio EMKA 2004.
8. H. Lewin: Requiem. (Oparte na trzech opowiadaniach Czechowa). [Utwór dramatyczny]. Druk w: H. Lewin: Ja i ty i następna wojna. Teatr życia i śmierci. Kr. [2011] s. 651–687. Wyst. pt. Requiem. Warsztaty (Aszkhawa). Reż.: W. Urbański. Wwa, T. Współcz. 2015.

OPRACOWANIA (wybór)

• Strona internetowa: https://pl-pl.facebook.com/Irit-Amiel .

• Wywiady: Ocaliła mnie polszczyzna. Rozm. R. Wasita. „Sł. Żyd. = Dos JidiszeWort” 1996 nr 17, toż: „Lit. na Świecie” 1996 nr 10; Wywiad z Irit Amiel. Rozm. M. Lewińska. W: M. Lewińska: Przechowane słowa. Tel Awiw 2008; Takie zdania powinno się zapisać. Rozm. E. Zdrojkowska. W: E. Zdrojkowska: Rozmówki polsko — polskie. Wywiady radiowe. Olsztyn 2012; Jestem tą, która tam była. Rozm. R. Grzela. „Miasteczko Poznań” 2014 nr 1/2 [dot.: Życie — tytuł tymczasowy]; Trzeba było zamienić niemoc w moc. Rozm.: U. Chowaniec, W. Grzegorzewska. „Zadra” 2014 nr 1-2, http://www.biuroliterackie.pl/biblioteka/wywiady/trzeba-bylo-zamienic-niemoc-moc/.

• K. Famulska-Ciesielska, S.J. Żurek: Amiel Irit. [Hasło w tychże:] Literatura polska w Izraelu. Leksykon. Kr.; Budapeszt 2012.

Ogólne

• I. KIEC: Bez powrotu do codzienności (o bohaterach Irit Amiel). „Twórczość” 2001 nr 4.
• S. PODOBIŃSKI: Rola języka i języków w kształtowaniu się świadomości i budowaniu więzi społecznych — żydowskie antecedencje traumatyczne z częstochowskiego getta w „Osmalonych” Irit Amiel. W: Z dziejów Żydów w Częstochowie. Częstochowa 2002.
• E. KIEPURA: Po drugiej stronie życia. O poezji Irit Amiel. „LiteRacje” 2006 nr 2.
• J. SOKOŁOWSKA: Świadek Irit Amiel. „Kresy” 2009 nr 4.
• B. OLECH: Zbezczeszczeni, osmaleni, ocaleni. Lęk w twórczości Józefa Baua, Irit Amiel, Jadwigi Maurer. W: Kontury XV. Wybór prozy i poezji autorów piszących po polsku. Tel Awiw 2005.
• Z. PAKUŁA: Naznaczona tatuażem. „Miasteczko Poznań” 2014 nr 1/2 [dot. też Życie — tytuł tymczasowy].
• K. ZWOLSKA-PŁUSA: Dwa oblicza żydowskiej matki w prozie Irit Amiel i Haliny Birenbaum. W: Tożsamość a stereotypy. Żydzi i Polacy. Częstochowa 2014.
• J. WALIGÓRA: Nikomu się nie udało. W: Lęk, ból, cierpienie. Analizy i interpretacje. Pruszcz Gdański; Słupsk 2015.

Egzamin z Zagłady

• R. GRZELA. „Literatura” 1998 nr 7/8.
• A. SZYMAŃSKA: Wiersze z brzucha. „Nowe Książ.” 1998 nr 8.

Nie zdążyłam

• R. GRZELA. „Literatura” 1998 nr 7/8.

Osmaleni

• J. LEOCIAK: Krajobraz po Zagładzie. „Midrasz” 1999 nr 12.
• M. CIEŚLIK: Skazani na życie. „Polityka” 2000 nr 15.
• M. CICHY: „Medaliony”. „Gaz. Wybor.” 2000 nr 125.
• P. CZAPLIŃSKI: Pomazani śmiercią. „Tyg. Powsz.” 2000 nr 11.
• H. GOSK: Albo się żyje, albo umiera. „Nowe Książ.” 2000 nr 1.
• T. KORZENIOWSKI: Dwie książki, dwa pokolenia. „Sł. Żyd. = Dos Jidisze Wort” 2000 nr 8 [dot. też: Z. Rudzka: Mykwa].
• T. NYCZEK. „Gaz. Wybor.” 2000 nr 72 dod. „Wysokie Obcasy” nr 12.
• A. OSTOWICZ: „…taryf ulgowych dla nikogo nie będzie!”. „Topos” 2000 nr 2.
• P. CZAPLIŃSKI: Odzyskiwanie Zagłady. „Prz. Polit.” 2003 nr 61.
• B. URBANKOWSKI: Osmaleni. „Gaz. Pol.” 2009 nr 17 [dot. też: Podwójny krajobraz].

Podwójny krajobraz

• M. CUBER: Nieustająca opowieść. „Nowe Książ.” 2008 nr 10.
• B. URBANKOWSKI: Osmaleni. „Gaz. Pol.” 2009 nr 17 [dot. też: Osmaleni].

Życie — tytuł tymczasowy

• R. GRZELA. „Miasteczko Poznań” 2014 nr 1/2.
• T. NYCZEK: Panna z Częstochowy. „Gaz. Wybor.” 2014 nr 197.
• Z. PAKUŁA: Naznaczona tatuażem. „Miasteczko Poznań” 2014 nr 1/2.
• J. PETROWICZ: Właściwa chwila. „Nowe Książ.” 2014 nr 5.
• A. WAL: „Wyświetlić ostatnie stare negatywy”. O autobiografii Irit Amiel. W: Powrześniowa emigracja niepodległościowa na mapie kultury nie tylko polskiej: Paryż, Londyn, Monachium, Nowy Jork. T. 2. Białystok 2016.
• Zob. też Wywiady.

S p ó ź n i o n a

• K. HOFFMAN: Rana i staranność: wokół „Spóźnionej” Irit Amiel. „Miasteczko Poznań” 2016 nr 2.
• [T. FIJAŁKOWSKI] LEKTOR: W mieście Stoczęwacho. „Tyg. Powsz.” 2016 nr 32.