Iwanowska z Krzymuskich Maria Kazimiera

Działalność krytycznoliteracka. Publicystyka Marii Iwanowskiej zdradza jej żywiołowy temperament i skłonność do poetyckiego, zmetaforyzowanego języka. Przeważająca część jej wypowiedzi wyraża zaangażowanie w kwestie bieżące, a tematyka dotyczy spraw politycznych i społecznych (np. Władysław Studnicki: sprawa polska, „Literatura i Sztuka” 1911, nr 5). Nawet okazjonalne artykuły (np. Idźmy za gwiazdą…, „Gazeta Polska w Chicago” 1909, nr 51), traktujące o kulturowej genezie świąt Bożego Narodzenia, stawały się okazją do konstatacji polityczno-patriotycznych.

Działalność krytycznoliteracka Iwanowskiej nie jest obfita. Część przypisywanych jej tekstów publicystycznych ma inną atrybucję, są to wypowiedzi jej matki lub siostry – Julii, a błędne ich przypisanie wynika z tożsamości pseudonimu: M. Oksza lub Marcin Oksza, którymi posługiwały się wszystkie trzy.

Do najważniejszych prac Iwanowskiej z zakresu krytyki literackiej należą szkice o Marii Konopnickiej, Andrzeju Strugu, Gustawie Daniłowskim, Janie Kasprowiczu. Sposób ujęcia twórczości komentowanych autorów i ich dzieł wyróżnia empatia, powinowactwo doświadczeń i refleksji. Iwanowska decyduje się na recenzje i szkice interpretacyjne w stosunku do utworów, które zawierają interesujące ją tematy, głównie kwestię kobiecą oraz pokrewne jej poglądy polityczne. Sympatyzuje również z autorami, którym nieobce są problemy ludu polskiego.

Najlepszym szkicem Iwanowskiej jest Poezja ludowa w twórczości Marii Konopnickiej („Bluszcz” 1911, nr 11–13). Autorka wczuwa się w położenie młodej Konopnickiej, by wraz z nią doświadczać uroków wiejskiego pejzażu i przeżywać wzruszenia dolą ludu. Szkic, powstały rychło po śmierci poetki, zawiera ocenę jej wczesnego pisarstwa poświęconego sprawom wsi i ziemi, ale osadzonego na tle biografii i całokształtu twórczości. W tej ocenie dominuje wyakcentowanie umiejętności, z jaką Konopnicka potrafiła oddać melancholię prostego człowieka, i w jaki sposób udało się jej uchwycić nie tylko lirykę, ale i melikę ludową. Ta formuła, z uwagi na młodopolski synkretyzm (mimo pozytywistycznej proweniencji tematycznej), interesuje Iwanowską jako bliska jej nastrojowi. Chwali również nowele Konopnickiej jako oszczędne w formie, pełne detali jak na flamandzkich obrazach; omawia zwłaszcza małe formy, w których bohaterkami są kobiety. Z wyjątkowym uznaniem i rozumieniem pisze Iwanowska o noweli Krysta, wszak wiele z emocji tytułowej bohaterki, jej poczucie winy i pragnienie śmierci znaleźć możemy w Stygmacie. Podobnie – przez pryzmat własnych doświadczeń – odbiera Iwanowska poemat Pan Balcer w Brazylii jako odyseję duszy Polaka na dalekiej emigracji.

Chimerę Struga czyta Iwanowska tak samo – przez własne doświadczenia i filtry mentalne, które stanowią zasadniczą część recenzji („Bluszcz” 1918, nr 39–40, 420. W powieści interesują ją: zagadnienie wyobcowania głównego bohatera, rewolucjonisty Przecława Boroszowskiego, poszukującego miejsca na ziemi oraz idei polskości („chimery polskości”), specyficzne (anhelliczne) ujęcie kobiecości oraz realia rewolucji 1905 r. Ten ostatni aspekt staje się okazją do przywołań uzupełniających biografię Iwanowskiej o drobne fakty. W zakończeniu recenzji wybrzmiewają typowe dla niej hasła agitacyjne (pochwała Legionów Józefa Piłsudskiego, którego była entuzjastką).

Maria Magdalena Daniłowskiego staje się dla Iwanowskiej pretekstem do napisania własnego studium (O „Marii Magdalenie” Daniłowskiego refleksje, „Bluszcz” 1913, nr 4, 46) o tej kontrowersyjnej postaci biblijnej, która wydaje się krytyczce wyjątkowo bliska. Analizując jej uobecnianie się w przekazach, daje popis erudycji. Recenzja powieści ma charakter emocjonalny i w tonie dość ostry, wymierzony w autora i jego „partię” (m.in. Andrzeja Niemojewskiego). Iwanowska zarzuca Daniłowskiemu nie tylko brak umiejętności w kreowaniu postaci Marii Magdaleny i Chrystusa („przedstawia je na miarę krawca, a nie Fidiasza”), co sprawia, że są one groteskowe, ale wytyka mu również nieznajomość niezbędnych kontekstów historyczno-kulturowych oraz uwarunkowań religijnych.

Warta uwagi jest także ocena syntezy historycznoliterackiej Antoniego Potockiego (Literatura współczesna Antoniego Potockiego, „Bluszcz” 1912, nr 31), Iwanowska wypomina autorowi niesumienność, pośpieszność, ogólnikowość, wybiórczość i nonszalancję, z jaką odnosi się do przywoływanych autorów, zżyma się na pobieżność analiz, uproszczenia, nieznajomość dzieł, które są w pracy Potockiego streszczane (!), na wydawanie sądów o literaturze wyłącznie na podstawie okładek książek, na cynicznych uwagach, np. o twórczości kobiecej. Recenzja Iwanowskiej pokazuje, czego jej autorka oczekuje od tego typu syntez: solidności w kwerendzie i opisie, sprawiedliwości w ocenie, niemierzenia dzieła wyłącznie probierzem artyzmu, ale także przydatności społecznej.