Jakubowski August Antoni

Jarosław Ławski

Poeta, pisarz, tłumacz.

Informacje biograficzne. August Antoni Jakubowski h. Tarnawa urodził się w 1816 r. Miejsce urodzenia poety nie jest znane, jego biografia zawiera wiele luk i domysłów. Rodzicami pisarza byli poeta Antoni Malczewski (1794–1826) oraz nieznana z imienia arystokratka; wedle jednej z hipotez Franciszka Maria Lubomirska z d. Załuska. Jako dziecko „z pobocznego łoża”, był wychowywany z dala od rodziców, których poznał, mając ok. 10 lat. Matkę Jakubowski wielbił do końca życia. Podobnie jak jego ojciec uczęszczał do sławnego Liceum Krzemienieckiego Tadeusza Czackiego, skąd wyniósł „święty ogień wolności i miłości ojczyzny”. Jako uczeń prawdopodobnie zaangażował się w powstanie listopadowe. W l. 1832–1833 po ucieczce z Cesarstwa Rosyjskiego przebywał we Lwowie, gdzie brał udział w przygotowywaniu powstania Józefa Zaliwskiego. W 1833 r. został „prewencyjnie” aresztowany przez Austriaków i uwięziony w twierdzy Brun (Brno), następnie w Trieście. Na mocy porozumienia Austrii, Rosji i Prus w Münchengratz (Czechy) 235 więźniów deportowano do Ameryki Północnej. 22 XI 1833 na fregacie Hebe wyruszył w 128-dniową przymusową podróż przez Atlantyk, datowane wiersze pozwalają śledzić etapy tej podróży. Osiadł w Albany w stanie Nowy Jork. Od 1834 do 1836 r. uczył języka francuskiego w żeńskiej prestiżowej Sedgwick School w Lenox. Przyjaźnił się z Marcinem Rosienkiewiczem, emigrantem i pisarzem. W 1836 r. wyjechał do Meksyku, by spotkać się ze stryjem Konstantym Pawłem Malczewskim, generałem armii meksykańskiej. Spotkanie to rozczarowało cierpiącego na melancholię, tęskniącego do kraju i matki poetę. Zapadł najpewniej na gruźlicę kości. Powrócił do Stanów „zdefigurowany garbem na plecach”. Pogłębiło to jego pesymizm, melancholię, mimo dobrej atmosfery w Seminarium Gotyckim w Northampton (Miss Dwight’s School for Girls), gdzie został nauczycielem francuskiego. Napisał cykl czterech Dumań. Nie radząc sobie z depresją, 27 IV 1837 w Northampton popełnia samobójstwo strzałem z pistoletu. Do dziś istnieje jego nagrobek z napisem: A Polish Exile. A.A. Tarnava Malchewski vel. Jakubowski. Oct. 27 Ap. 1837, aged 21. Erected by His Pupils.

Wspomnienia polskiego wygnańca. W 1835 r. w Albany, zainspirowany przez amerykańskich protektorów i opiekunów – Theodore’a Dwighta i kaznodzieję kościoła prezbiteriańskiego Williama Buella Sprague’a, publikuje książkę The Remembrances of a Polish Exile (Wspomnienia polskiego wygnańca). Wbrew tytułowi nie są to wspomnienia, ale esej o złożonej strukturze zawierający rys polskiej literatury, oświaty, kultury, połączony z bieżącą refleksją polityczną, dotyczącą uchodźstwa, emigracji. Książka była pierwszą w Stanach Zjednoczonych pracą o polskiej literaturze i kulturze. Jakubowski nauczył się angielskiego przez rok, tom poprawił pastor Sprague i poprzedził Uwagami wstępnymi. Dzieło otwiera wiersz To the Ladies of America (Do amerykańskich dam). Po krótkiej Przedmowie Jakubowski tworzy najważniejsze części eseju: Szkic o poezji polskiej, Historyczny szkic o oświacie w Polsce, Polscy kochankowie (powiastka), Przyczyny emigracji Polaków, Odezwa Komitetu Polskiego w Paryżu do polskich emigrantów, Dodatek zawierający krótką wzmiankę o Ukrainie i Podolu. Tom został napisany z myślą o amerykańskim czytelniku, szczególnie o czytelniczkach, które okazywały wygnańcom wiele sympatii. Trzeba pamiętać, iż Jakubowski nie miał w Ameryce dostępu do polskich książek. Rys historii kraju, jego literatury i historii pisał z pamięci, bez źródeł (sporo więc tu niedokładności, pomyłek autora, ale i błędów zecerów, którym język polski nie był znany, podobnie jak polskie czcionki). Tom, choć niewielki, wydawano w XIX w. pięciokrotnie i raz w XX w., a także w licznych reprintach.

W The Remembrances Jakubowski dał się poznać także jako tłumacz najnowszej poezji polskiej. W książce znajdziemy przekłady (parafrazy): pieśni kozackiej, krakowiaka, Farysa, Pierwiosnka, fragmentów Konrada Wallenroda i Dziadów Adama Mickiewicza, ułamków Marii Antoniego Malczewskiego, Dumki na wygnaniu Maurycego Gosławskiego, Dziewczyny Juliana Korsaka, Dumy IV Tymona Zaborowskiego, angielskie wiersze Jakubowskiego Pieśń Haliny i Pieśń.

Strategia krytycznoliteracka. Książka Jakubowskiego cieszyła się powodzeniem. Autor zręcznie połączył różne własności dzieła: zwięzłość, wewnętrzną różnorodność, prosty język, panoramiczność obrazu kultury polskiej, porządek wykładu dotyczącego literatury, inwencję tłumaczeniową fragmentów poezji polskiej i pogłębione, „punktowe” sądy krytyczne o wybranych autorach i dziełach. Całość dzieła przenikają tęsknota, nostalgia i melancholia wygnańca, który nie tylko wspomina swoje życie, ale z konieczności musi wydobyć wiedzę-wspomnienie o kulturze i historii swej ojczyzny: „Jest taki czas w naszym życiu, kiedy wszystkie myśli biegną w przeszłość w poszukiwaniu duchowej strawy. Mroczny to moment, zdarza się bowiem tylko wtedy, gdy przestajemy zachwycać się wspaniałością chwili obecnej lub nadziejami na przyszłość. Czas ten zbyt szybko nastąpił w życiu wygnańców” (Przedmowa). Tom pisany jest z wnętrza „mrocznego momentu” (a dark moment), który przeżywa krytyk i poeta. Książka jest zbiorem różnych form (szkic, wiersz, powiastka prozą, odezwa, wspomnienie), który dziś nazwalibyśmy formą sylwiczną, hybrydyczną.

Sądy krytycznoliterackie. Sądy o literaturze zawierają trzy części dzieła. Szkic o poezji polskiej jest prezentacją koncepcji poezji, panoramicznym przeglądem jej dziejów, po którym następuje pionierska prezentacja najnowszej literatury romantycznej w Polsce do 1832 r. Koncepcja poezji w ujęciu Jakubowskiego opiera się na dwu filarach – sercu (czułości) i poczuciu przynależności narodowej: „Zaiste, gdzież mamy szukać poezji, jak nie w sercu? […]” (tamże). „Miłość do kraju ojczystego” staje się dla Polaka „poezją, jego ideałem” opartym na rzymskiej maksymie dulce et decorum est pro patria mori. Autor tworzy paralelę kulturową polsko-indiańską, wyrażającą tragizm oporu i wyniszczenia: „Nawet w chwili naszej śmierci politycznej umieraliśmy jak Indianie i torturowani śpiewaliśmy naszą pieśń śmierci”. Jakubowski pisze dwa wiersze pełne empatii dla kultury amerykańskich Indian (Indianin, Indianka). Początek poezji narodowej widzi w liryce XVIII i XIX w. Wcześniej wyróżnia Jana Kochanowskiego (Treny), Szymona Szymonowica jako sielankopisarza. Stulecie XVII i I poł. XVIII w. określa jako „czas straszny”, gdy wojny wygnały z Polski muzy, a XVIII w. to czas „odrodzenia piśmiennictwa i oświaty”, lecz nie czas poezji. Jakubowski przywołuje Adama Naruszewicza, Ignacego Krasickiego (chwaląc Monachomachię i Satyry), Juliana Ursyna Niemcewicza, widząc w jego poezji pierwsze znaki „cech narodowych”. Odrzuca klasycyzm i poetykę normatywną („ogród poezji naszej wydawał tylko zwiędłe i sztuczne kwiaty literatury francuskiej”). Źródła odnowy upatruje we wstrząsie wywołanym upadkiem kraju. Dostrzega „poezję ludową”, widząc dwa jej nurty: smutny i melancholijny nurt ukraiński, podolski (dumy) i nurt weselny, dowcipny, krakowski (krakowiaki).

Za fundatora poezji narodowej uznaje Mickiewicza: „[…] wykarmiony był literaturą niemiecką, angielską i włoską oraz arcydziełami rzymskimi i greckimi, co w połączeniu z jego wielką wiedzą i wrodzonym geniuszem sprawiło, że wytyczył on sobie wspaniałą drogę na polu literatury”. Krytyk krótko charakteryzuje „poemat Dziady” jako otwierający nową epokę w literaturze polskiej (ma na myśli II i IV cz.). „Całe bogactwo wschodniej poezji” iskrzy w Sonetach krymskich i w „orientalnym poemacie Farys”. Za najważniejsze dzieło uznaje Konrada Wallenroda napisanego „w stylu alegorycznym, romantycznym i patriotycznym”. Ostatnim utworem znanym Jakubowskiemu przed deportacją jest Dziadów cz. III, o której pisze z nutą krytyczną, iż więcej tu „rozumu niż kwiatów [uczuć], więcej z filozofa niż z poety”. Ocenia nisko polski dramat (wyróżnia F. Zabłockiego w komedii i A. Felińskiego w tragedii). Pierwszym romantycznym dramatopisarzem idącym w ślady Williama Skakespeare’a jest dlań Józef Korzeniowski jako autor tragedii Aniela (. „Nowoczesny gust” reprezentuje Malczewski jako autor Marii. Szkic o poezji polskiej kończy omówienie „konstelacji młodych poetów”, którzy wyrośli już z tradycji Mickiewicza i tworzą poezję narodową (J.B. Zaleski, S. Goszczyński).

W Historycznym szkicu o oświacie w Polsce Jakubowski prezentuje dzieje oświaty i kultury w Polsce, wymieniając Wincentego Kadłubka, królową Jadwigę jako fundatorkę Akademii w Krakowie, Mikołaja Kopernika, Jana Kochanowskiego, Stanisława Orzechowskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, królów Polski, Akademię wileńską. Za nieszczęście uznaje „skutki jezuickiej oświaty”. Bardzo skrótowa prezentacja XII–XVII w. jest wstępem do szerszego obrazu kultury w Polsce w XVIII w., w tym Stanisława Konarskiego, rodziny księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, Komisji Edukacji Narodowej, Stanisława Staszica, Ignacego Ignacego Krasickiego, Sejmu Czteroletniego, Franciszka Ksawerego Dmochowskiego, Juliana Ursyna Niemcewicza i Kazimierza Brodzińskiego. Skupia uwagę na Liceum Krzemienieckim oraz na reformach cara Aleksandra I. Punktem dojścia jest krótki rys historii filomatów i filaretów, ich procesu i prześladowań. Kulminacją zmian w oświacie i literaturze jest „godzina siódma pamiętnego dnia 29 listopada”, powstanie listopadowe, i narodziny (w cieniu klęski) ducha narodowego. Jego narracyjne ucieleśnienie (miłość Haliny i Kazimierza, powstańca, ginącego na szubienicy) przedstawia w powiastce Polscy kochankowie. W Dodatku zawierającym krótką wzmiankę o Ukrainie i Podolu kreuje literacką mitologię Ukrainy, Podola i Kozaków: „Jako że wiedli oni życie tak dzikie i nosili [w piersiach] dzikie uczucia, umiłowanie wolności stało się wśród nich powszechne […]” (tamże).

Dzieje zapomnienia i powrotu. Pamięć o wygnańcy-samobójcy ocalił Rosienkiewicz, który w 1839 r. przepisał rękopisy Pism pośmiertnych i złożył je w Bibliotece Polskiej w Paryżu. W XIX w. ukazał się tylko wiersz Dwie gwiazdki („Młoda Polska” 1838, nr 25). O pisarzu pamiętali Seweryn Goszczyński (wstęp do Marii Malczewskiego z 1844 r.) i Paweł Sobolewski w tomie Poets and Poetry of Poland (Chicago 1881). Jako pierwsi w 1930 r. przypomnieli Jakubowskiego Stanisław Pigoń i Julian Krzyżanowski, potem Arthur P. Coleman i Marion H. Coleman (1947) i Mieczysław Giergielewicz (1971). Przełomem stała się edycja Poezji Jakubowskiego z 1973 r. przygotowana przez Juliana Maślankę, a w 1984 r. ukazał się artykuł Eugeniusza Żuka (1979). W 2013 r. wydano w wersji polskiej i angielskiej The Remembrances of a Polish Exile / Wspomnienia polskiego wygnańca (oprac. J. Ławski i P. Oczko). W 2015 r. ukazała się monografia Ewy Modzelewskiej. Fragment powieści Jakubowskiego Major Aleksander został wydany w edycji krytycznej (2016). W XXI w. twórczość Jakubowskiego jest konsekwentnie włączana w dzieje literatury polskiej (i amerykańskiej), w tym krytyki literackiej.